قالیهای قدیم ایران

طی سالیانی كه چه ماموریت اداری و چه تحصیلی در كشورهای مختلف اروپای غربی و امریكا می‌گذراندم بسیاری از موزه‌های معروف جهان را بازدید نمودم و به سبب ضرورت شغلی و علاقه شخصی بالاخص به قسمت‌های مربوط به قالی و قالیچه این موزه‌ها به دقت به عمل آوردم. اما هر چه بیشتر به چنین امری اقدام می‌ورزیدم تاسف و اندوه هم افزوده می‌گشت و با خود می‌اندیشیدم چگونه است كه در خود ایران موزه‌ای خاص برای قالی یعنی چیزی كه كشور ما بدان مباهات میوزد نداریم. علیرغم این واقعیت كه وجود نمونه‌های ارزنده هنر قالی ایران در موزه‌های مختلف جهان موید قدرت تاریخی و دوران پرشكوه گذشته میهن ماست و علاوه بر آنكه به نمایش گذاردن این نمونه‌ها توجه ایرانیان را به آمال به ایران جلب می‌كند و سبب معرفی بیشتر صنعت و هنر قالی‌بافی ایران طی قرون می‌باشد مع‌الوصف نبودن موزه‌ای در خود ایران همیشه مایه افسوس و تاثر نگارنده بود.
از بخت نیك گفته می‌شود وزارت فرهنگ و هنر اخیراً با كسب اجازه از پیشگاه شاهنشاه آریا مهر مقدمات ایجاد موزه‌ای مخصوص قالی ایران را فراهم آورده است. نگارنده اطمینان دارد كه این اقدام بی‌سابقه نه فقط سبب حفظ و حراست آثار گرانبهای هنر ایران است بلكه می‌تواند مركزی برای هدایت و پیشرفت هنر قالی‌بافی در ایران به شمار رود و از ادامه بحرانی كه طی این مقاله بدان اشاره می‌شود جلوگیری لازم به عمل آورد.
از فرشهای ایران قبل از دوران صفویه متاسفانه نمونه‌ای در دست نیست، بلا تردید در دوران مغول و تیموری كارگاه‌هایی در سراسر مملكت وجود داشته كه به كار قالی بافی می‌پرداخته‌اند. تنها مدرك موجود مینیاتورهای باقی‌مانده از این دورانست كه در آنها نقش قالی به چشم می‌خورد. طرح قالی‌هایی كه در مینیاتورهای مغولی و تیموری كشیده شده تحت نفوذ و تاثیر نقاشی‌های همزمان خود قرار گرفته است.
با آغاز سلطنت سلسله صفوی كه پادشاهان آن از مشوقین هنر و صنعت به شمار می‌روند كلیه صنایع بخصوص صنعت قالی بافی مورد توجه قرار گرفت. در این دوران تعداد زیادی قالی و قالیچه بسیار نفیس باقیمانده كه در كارگاه‌های تبریز ـ كاشان ـ همدان ـ شوشتر و هرات بافته شده است. در بعضی از این شهرها از طرف دربار سلطنتی كارگاه‌های مخصوص بر پا گردیده بود كه در آنها بهترین و ظریف‌ترین فرشها به دست هنرمندان ماهر تهیه می‌گردید.
قالی‌های دوران صفویه را می‌توان به دو گروه تقسیم بندی كرد آنهایی كه در دوران فرمانروایی شاه اسمعیل و شاه طهماسب تهیه شده كه به «مكتب شاه طهماسب» معروف است دیگری قالی‌های بافت دوران سلطنت شاه عباس معروف به «مكتب شاه عباس».
شاه طهماسب كه متجاوز از نیم قرن (۹۸۴-۹۳۱ هجری) سلطنت كرد در همه احوال به تشویق هنرمندان پرداخت. از اینرو در دوران سلطنت او غالب صنایع ظریفه بخصوص قالی‌بافی راه ترقی پیمود و تغییرات كلی در طرح‌ها به وجود آمد، چنانچه قالی‌های ترنج‌دار جانشین آن گروه از قالی‌هایی شد كه تا اواخر قرن نهم هجری بافت آنها در ایران معمول بود و بعداً به طرح تیموری و مغولی شهرت یافت.
علاوه بر قالی ترنج‌دار در این دوران بافتن قالی‌هایی با نقش حیوان و شكارگاه متداول گردید كه این نقش‌ها معمولاً عده‌ای اسب سوار را در حال مسابقه نشان می‌دهد. این طرح‌ها با كمك نقاشان و مذهّب‌كارن كه در دربار منزلتی داشتند تهیه می‌گردیده است.
قالی‌های مكتب شاه عباس عبارتند از :
(الف)ـ قالی های گلدانی
(ب)ـ قالی با نقش اسلیمی كه نمونه‌های آن بسیار كمیاب است. این طرح معروف به «طرح شاه عباس» تا حدی مورد پسند واقع شد كه در قرن سیزدهم هجری در قفقاز به تقلید آن پرداختند.
(پ)ـ قالی با نقش درخت و باغ.
(ت)ـ قالیچه‌های سجاده‌ای.در این گروه معمولاً طرح ترنجی در وسط بكار برده می‌شود و چهار ربع ترنج در چهار گوشه قرار می‌گیرد. ایجاد ترنج در وسط قالی سبب گردید كه شهرت قالی‌ها رو به افزایش گذارد. بعضی از این نوع قالی‌ها از نظر طرح بسیار ساده است و برخی دیگر دارای كار و تزیین زیاد و متنوع. معروفترین قالی‌های ترنج دار یك جفت قالی است متعلق به بقعه شیخ صفی الدین در اردبیل كه در سال‌های ۹۴۷-۹۴۶ هجری در تبریز بافته شده استهیچ قالی در هیچ دوران شناخته شده در هیچ منطقه‌ای تا این اندازه معرف سادگی و زیبایی این نوع قالی‌های ترنج دار نمی‌باشد. ترنج میانی خوش نقش قالی در واقع مركزی است كه از هر گوشه آن نقشی رو به خارج طرح‌ریزی شده و مجموع این طرح‌ها نیز ترنج بزرگتری بوجود می‌آورد. این امر روش كلی طرح ساقه‌ها و طرح‌های اسلیمی را كه ایجاد گردیده به سادگی نشان می‌دهد و به سهولت می‌توان حركات آنرا در جهت‌های مختلف تعقیب نمود. گاه به جای طرح یك ترنج در وسط، چندین ترنج كوچكتر در تمام سطح قالی قرار می‌داده‌اند كه در میان آنها طرح‌های دیگر كشیده می‌شده است و در فواصل طرح‌های ترنجی اشكال طوماری و طرح‌های اسلیمی نقش می‌گردیده است.
در بعضی از قالی‌های ترنجی علاوه بر نقوش اسلیمی شكل انسان و حیوان نیز دیده می‌شود.
از نمونه‌های قالیچه ترنج دار قالیچه‌ایست ابریشمی متعلق به موزه ایران باستان كار تبریز كه با ترنجی در وسط و چهار ربع ترنج در چهار گوشه تزیین یافته و در متن نقوش شاخ و برگ دیده می‌شود. حاشیه قالی با یك ردیف نقوش هندسی زینت شده كه نقش آن بر اساس یك در میان عبارتست از دو طاووس كه در دو طرف یك درخت نشسته‌اند و دو انسان بالدار كه در اطراف آن دو شاخه‌هایی به شكل شكوفه قرار دارد.(شكل ۳)
برای تزیین قالی‌های ترنج دار گاه از اشعار فارسی استفاده شده است، قالیچه كار تبریز متعلق به موزه ایران باستان از بهترین نمونه این گروه است كه حاشیه آن با تعدادی هشت ضلعی تزیین یافته و در متن آن اشعار زیر به خط نستعلیق خوانده می‌شود:
تا هست جهان، جهان ترا باد
بر مسند دولتت بقا باد
ای بر دوشك سپهر جایت
قالیچه چرخ زیر پایت
خورشید زمین.. فلك راست
چون بر دوشك.. جایت
قالیچه نشین چرخ چادرم
در زیلوی چهار گوشه‌ات گم
آراسته بر ركاب اجلال
قالیچه فتح و عز و اقبال
در وسط این قالیچه باغی مجسم است كه انواع حیوانات در اطراف دیده می‌شود. روی شاخه درختها تصاویر پرندگان نقش شده است. داخل ترنج وسط تعدادی مرغابی نموده شده و طراح به این وسیله خواسته ترنج را به منزله حوضی كه در وسط باغ قرار دارد مجسم سازد.قالی با نقش شكارگاه
یكی دیگر از طرح‌های متداوله مكتب شاه طهماسب نقش حیوانات در بین نقوش شاخ و برگ و گل و گیاه در حال حركت و یا در حین نزاع می‌بادش: انواع حیواناتی كه بر روی این قالی‌ها نقش شده عبارتند از: شیر ـ پلنگ‌ببرـ یوزپلنگ ـ بزكوهی ـ شتر مرغ و خرگوش.
نمونه بسیار عالی از این نوع قالی قطع فرشی است متعلق به موزه هنری فاگ(۱) در دانشگاه هاروارد در شهر كمبریج استان ماساچوست در امریكا. طرح این قالی دنباله طرح‌های مشخص و قدیمی گل و حیوان است و صحنه شكار از برای انسان مجسم می‌سازد در حالیكه از خود شكارچی اثری نیست.باغ ایران معروفیت جهانی داشته چنانكه اثر آن در نقاشی و مینیاتور منعكس است. از اوایل دوران صفوی بكار بردن نقش باغ به عنوان طرح قالی مرسوم گردیده به این معنی كه در وسط قالی نقش حوضی قرار گرفته كه هم در آن ماهی و هم گلهایی كه در آب نمو می‌كنند دیده می‌شود و در دو طرف حوض جوی آب قرار دارد. در قالی‌هایی با اندازه‌های بزرگ بافته شده درخت دیده می‌شود و در قالیچه به سبب محدود بودن وسعت فرش نقش درخت حذف گردیده و به جای آن بوته‌های ظریف گل به چشم می‌خورد.
نمونه زیبا از قالی با نقش درخت و باغ قطعه فرشی است متعلق به موزه فاگ دانشگاه‌ها هاروارد كه در وسط آن منشعب شده‌اند. درون همه آنها نقش ماهی استلیز دیده می‌شود بقیه سطح قالی به قطعات مستطیل شكل تقسیم شده و در هر مستطیل طرح درخت (شبیه چنار) و گیاه‌های مختلف مشاهده می‌گردد. حاشیه قالی با نقش كل و بوته آرایش گردیده است.(شكل۶)
قالی با نقش درخت و باغ
قالی با نقش گلدانی
روی این نوع قالیها كه متعلق به دوران شاه عباس است نقش گلدانی مشاهده می‌شود كه شاخ و برگ از آن منشعب و به اطراف پراكنده شده است. به همین مناسبت این گروه قالی‌ها به «نقش گلدانی»معروف است. نمونه‌ای از این‌ها در موزه ایران باستان نگهداری می‌شود كه در اصفهان بافته شده و متعلق به مسجد كوچكی از ابنیه زمان شاه عباس ثانی در مجاورت حرم مطهر حضرت معصومه (ع) در قم بوده است. چهار گوشه این فرش بریدگی دارد و چنین بر‌می‌آید كه این قالی برای شبستان مسجد مذكور تهیه گردیده باشد.(شكل ۷)
در قالی‌های نقش گلدانی گاه معلوم نیست بافنده یا طراح به چه علت گلدان را حذف كرده ولی سایر خواص و مشخصات قالی‌های نقش گلدانی را حذف كرده است.
عده‌ای از اهل فن بافت این قالی را به جوشقان نسبت می‌دهند. و نمونه‌ای از قالی‌های نقش گلدانی كه گلدان در آن دیده نمی‌شود قالی زیبایی است متعلق به موزه متروپولتین در نیویورك كه انعكاس جالبی از قالی‌های سبك اسلیمی و گلدانی بشمار می‌رود این نوع قالی در دوران سلطنت شاه عباس كبیر به درجه كمال رسید.
قالیچه سجاده‌ای
بافت این نوع قالیچه نیز در دوران شاه عباس كبیر بسیار معمول گردید این قالیچه‌ها عموماً‌به اندازه‌های كوچك بافته شده است. نقش اصلی آنها محرابی است كه اطراف آنرا با آیات قرآن و یا صلواة و ادعیه دیگر آرایش نموده بقیه قسمت‌ها را با نقوش اسلیمی و گل و بوته تزیین داده‌اند. نمونه‌ای از این گروه قالیچه‌ایست متعلق به موزه ایران باستان كه در حاشیه قسمت بالای آن سوره آیة الكرسی مشاهده می‌گردد. در متن آن یك درخت انار و در سمت راست یك درخت با شكوفه منقوش است نمونه دیگر قالیچه‌ایست متعلق به موزه متروپولتین كه روی آن هیچ نوع نوشته‌ای مشاهده نمی‌شود. طرح این قالیچه متشكل از تعدادی گل‌های متحدالشكل كوچك متوالی دارای شكوفه‌ای به شكل لوزی. هر بوته گل به نوبه خود از حیث طرح مجزا و مشخص از دیگرانست ولی از نظر رنگ به دو قسمت مجزا از هم قابل تقسیم است معهذا جهت حركت كلی طرح طوری است كه نه فقط آن را زنده جلوه می‌دهد بلكه دید انسان را بلا انقطاع از پایین قالیچه به بالای آن هدایت می‌كند. (شكل ۱۰)
صنعت قالی بافی با انقراض سلسله صفویه اگر چه تا اندازه‌ای راه زوال پیمود ولی از میان نرفت. هنرمندان در هر دوره و هر شرایطی بكار خود ادامه دادند چنانچه از دوران زندیه و قاجاریه نیز نمونه‌های زیبایی در دست می‌باشد كه بعضی از آنها از حیث نقش و بافت در زمره قالی‌های ممتاز محسوب می‌شود. در حال حاضر كارگاه‌های متعدد در سراسر كشور مشاهده میگردد كه همه ساله تعداد قابل ملاحظه‌ای قالی و قالیچه می‌بافند در طرح و نقشه قالی به تازگی بحرانی بوجود آمده است كه تشخیص قالی یك ناحیه از ناحیه دیگر مشكل بنظر می‌رسد به این معنی كه نقشه و طرح معمول در كاشان در اصفهان نیز تقلید می‌شود و این امر در مورد قم و كاشان و سایر نقاط نیز صادق استبا ادامه این وضع بیم آن می‌رود كه پس از چندی طرح‌ها اصالت محلی خود را از دست بدهند. بسیار شایسته بنظر می‌رسد كه مسئولین وقت به این امر توجه كنند و به راهنمایی تهیه كنندگان بپردازند تا نقشه و طرحی كه از سالیان دراز مختص یك ناحیه بوده است مورد تقلید ناحیه دیگر قرار نگیرد تا در نتیجه طرح‌ها مخلوط نگردد و شناسایی و تمیز یك گروه از گروه دیگر عملی باشد.
برزین، پروین

منبع : مرکز علمی و پژوهشی فرش ایران