گاوخونی ، بهشتی در حال نابودی !

گاوخونی این نام ما را به زمان درس و مدرسه می برد و از آن نام هایی بود كه برای به خاطر سپردنش به مشقت نمی افتادیم ، و به آسانی از یادمان نمی رفت .در كتاب آورده بودند كه گاوخونی باتلاقی است كه زاینده رود در آن فرو می رود ، زاینده رود رودخانه ای است كه از كوههای زردكوه بختیاری سرچشمه می گیرد و پس از مشروب كردن خاك اصفهان و عبور از این شهر در باتلاق گاوخونی فرو می رود .
از سراب تا پایاب ۴۰۵ كیلومتر است ، ارتفاع تالاب از سطح دریا ۱۴۷۷ متر و اختلاف ارتفاع آن نسبت به سراب (زردكوه بختیاری) ۲۷۴۷ متر می باشد ، تالاب وابسته است به مجموعه ای به نام حوزه آبخیز زاینده رود است ، وسعت كل حوزه ۴۱۳۷۱ كیلومتر مربع است كه ۹/۹۰ درصد آن در محدوده استان اصفهان و مابقی در استانهای یزد ، فارس و چهارمحال بختیاری قرار گرفته است و سد زاینده رود در ۱۱۰ كیلومتری مركز استان اصفهان واقع شده است ، (چادگان) كه حواشی آن از جمله زیبائیها و جاذبه های مناطق گردشگری ایران است و با وجودی كه عموما در كمربند خشك قرار گرفته ، اما كوههای زاگرس و كركس منشا تغییرات بارز آب و هوایی در كل حوزه می شود.
● شاخه های زاینده رود شامل : حوضه های اطراف دریاچه پلاس جان ، شور و دهاقان ، خشكه رود ، حوضه مرغاب ، زرچشمه ، حوضه رحیمی و گاوخونی می باشد .
از محل سراب ، صدها محل زراعی ، صنعتی ، روستایی و شهری در حاشیه زاینده رود واقع شده است و ورزنه آخرین نقطه جمعیتی رودخانه است ، اساسا در سراب و بالادست عمق دره ها و شیب اراضی، مانع از كشاورزی می شده و این نشان از اهمیت زراعت در پایین دست دارد ، سالیانه ۶ میلیارد متر مكعب آب برای مصارف شرب ، كشاورزی و صنعت از زاینده رود به عنوان یكی از منابع آبی كشور برداشت می شود .
رودخانه زاینده رود بر خلاف همه رودخانه ها ، به جای آنكه به دریا بپیوندد و به حیات خود ادامه دهد در یك ناحیه كویری داخلی كشور فرو می رود و از حركت باز می ایستد، و منشا اثرات فراوان طبیعی است ، در برخی سفره ها و داستانها آمده است بعد از فرو رفتن آب در این باتلاق ، در دشتهای كرمان ، به صورت چشمه هایی روان می شود هر چند از نظر علمی این موضوع تایید نشده است در طول تاریخ نام گاوخونی و " زاینده رود" به موازات هم مطرح بوده است ، و طومار معروف شیخ بهایی و تقسیمات آب زاینده رود كه از برجسته ترین نمونه های میراث فرهنگی این مرز و بوم است ، نشان از اهمیت حیاتی این رودخانه از دید مردم در طول تاریخ دارد . از شهر ورزنه كه ۲۵ كیلومتر از طریق جاده شوسه به سمت شرق می رویم به تالاب می رسیم (ادامه این مسیر از كنار تالاب به یزد منتهی می شود ) ، وسعت تالاب ۴۷۰ كیلومتر مربع بوده كه در حال حاضر ۵۰ كیلومتر مربع آن را آب فرا گرفته است .
تالاب بكر گاوخونی در پست ترین ناحیه دشت اصفهان و از نظر جغرافیایی در منطقه وسیع مسطح و یكی از با ارزش ترین اكوسیستمهای كشور در فلات مركزی ایران و در خشك ترین منطقه و با گونه های نادر گیاهی و جانوری خاص خود ، چون گوهری در كویر مركزی ایران می درخشد و از نظر عملی برای محققین زیست محیطی حائز اهمیت فراوان است .
همچنین دو روخانه ی فصلی به جز رودخانه دائمی زاینده رود به تالاب می ریزد ، در جنوب تالاب جرقویه و معادن نمك واقع شده است ، از بالا كه باتلاق را بنگریم مانند یك گلابی یا یك مثلث به نظر می رسد .
داستانهای فراوانی در منطقه از تالاب بیان می شود ، از جمله بلعیده شدن انسان در منطقه ، این درحالی است كه وسعت منطقه و وجود جنگلها و نیزارهای فراوان باعث می شده كه مردم غیر بومی در منطقه دچار سردرگمی شوند و راه را گم كنند . مردم محل می گفتند عرض تالاب را در ۲۰ ساعت طی كرده اند ، گفته شد ، در تالاب انسانی به صورت عریان می زیسته كه قادر به حرف زدن نبوده و با وضعیت اقلیمی محیط زندگی می كرده كه اوایل انقلاب توسط نیروهای بسیج منطقه دستگیر ، اما متاسفانه تحقیقات گسترده ای بر این موضوع انجام نشد.
این موضوع نشانی از طبیعت بكر و دست نخورده تالاب دارد كه در برخی نقاط آن تا كنون پای بشر به آن نرسیده است .
برخی از همراهان ما در این سفر برداشت عامیانه ای از این باتلاق داشته اند و آن را جایی می دانستند با ظاهری فریبننده ، بی آنكه نشان دهد زیرش خالی است وقتی بی خیال پای بر آن می نهی می بینی زیر پایت خالی می شود ! هر چند باتلاق گاوخونی این خصوصیات را ندارد و غرق شدن در حواشی آن به علت شوری خاك و پف كردگی آن منتفی است .
حداكثر عمق گاوخونی در مواقع پرآبی ۵/۱ متر و حداقل ۱۰۰ سانتی متر است . تالاب در مركز خود چالهایی دارد كه گودترین قسمت آن با وجود خشك سالی ها ، بدون آب نمانده است .
فرصت رفیق نشد تا به كناره های باتلاق گام نهیم . اما مشاهده آب در وسط تالاب آن هم پس از خشكسالی های اخیر ، به خصوص انعكاس اشعه های طلای خورشید ، خیره كننده ، دیدنی ، و لذت بخش بود .
واقعا این دشت بیكران دیدنی و بی نظیر است و چشمها را خیره می كند ، سوز سرد و گزندهای میوزید ، و زمینهای شور بر اثر بارندگی های اخیر مرطوب شده است ، اینجا دیگر از تلواسه ها و هیاهوهای شهر خبری نیست ، گاوخونی اسرارآمیز ، احساس مبهمی از راز و رمز زندگی ، مرگ ، واقعیت و وهم را در خیال آدم بر می انگیزاند . شبهایش در فصول مختلف ، ستاره های پرفروغش و شهابهای پر سرعت ، آن محیط را به سرزمین افسانه ها بدل كرده است .
هر آنچه به این دشتها می نگری انگار انتها ندارد ! سكوت عمیق و سنگین تالاب كه تنها وزش باد آن سكوت سنگین را می شكند ، آنجا را وهم انگیزتر می كند، هر چند در میان باد گرم شورستان (با دمای بیش از ۴۰ درجه در تابستان ) واقع شده است ، اما در آخرین روزهای پائیزی ، سرد اما قابل تحمل است ، آسمانی بلند و فروزنده ، اقلیمی متفاوت كه خود سبب پایندگی و تاب آوردن انسان كویری بوده است، آن هیبت ، صلابت ، عبوسی و خشكی كویر در رویارویی با باتلاق ، در هم میشكند و تعدیل می شود . تالاب بیشتر به معجزه ای می ماند در فلات مركزی ایران ، كه پایانی برای آن متصور نیست بلكه آغازی دوباره است و باعث شده رگ حیات ، در طبیعت بخیل كویر جاری شود ، با قدمتی تاریخی ، آنگونه كه گفته شده ، تمدن ابتدا در این پایاب شكل گرفته و بعد در بالادست رودخانه گسترش یافته است .
در مجموعه ای محدود همه گونه های طبیعی یافت می شود و از تنوع توپوگرافی قابل ملاحظه ای برخوردار است ( كوه ، رودخانه ، كویر ، جلگه ، پوشش گیاهی ، تپه های شنی و تالاب ) و این تالاب از جمله ۱۳۲۸ تالاب مطرح جهانی است كه در كنوانسیون بین المللی (سال ۱۹۷۱) كه در شهر رامسر برگزار شد ، رسما به عنوان تالاب بین المللی شناخته شد و شرایط خاص جغرافیایی ، طبیعی و زیست محیطی و حدود سه فاكتور هیدرولیكی ، بیولوژیكی و اكولوژیكی این تالاب را به عنوان نادرترین و كمیاب ترین تالابهای كره زمین قرار داده كه از نظر علمی برای محققین حائز اهمیت است . بیش از ۳۰ گونه پوشش گیاهی در منطقه وجود داشته از جمله : تاغ ، گز ، اشك ، درمنه ، گون، شور ، پرند ، قیچ ، و ... پوشش گیاهی عموما شور پسند است ، علفزارها و نیزارها ، در حاشیه جنوبی بیش از ده كیلومتر كشیده شده است .
● گونه های جانوری :
فلامینگو ، مرغابی ، آنقوت ، تنجه ، غاز خاكستری ، قورباغه تالابی ، بزمجه ، انواع مارمولك ، آهو ، گورخر و ... (كه متاسفانه اكثرا از میان رفته است ) ، هزاران پرنده مهاجر این منطقه را برای كوچ زمستانی و آسایش بر می انگیزد(بیش از ۲۰ هزار پرنده ) ، شوری آب در مدخل مرداب ، حیات آبزیان را در رودخانه میسر نمی سازد ، رنگ سرخ و زیبای این تالاب نادر كره زمین ، به دلیل زندگی یك نوع سخت پوست (آرتیماسالیا) در آن می باشد ، تالاب گاوخونی به عنوان یك اسفنج ، در فصلهای پرآب ، آب را به خود جذب و در فصلهای دیگر پس می دهد .
منطقه گاوخونی منطقه ای ناشناخته با پتانسیلهای قوی از جمله وجود تالاب ، آثار تاریخی و منطقه شن های روان را داراست و مدیریت دقیق بر آب رودخانه تالاب را از هر خطری محفوظ و مصون میدارد متاسفانه منطقه هیچ گاه از مدیریت حمایتی و حفاظتی مستحكمی برخوردار نبوده است .
● وجه تسیمه گاوخونی : نام گاوخونی همیشه پر راز و رمز بوده و در مورد نام گاوخونی حرف و حدیثها فراوان است كه یكی دو نمونه از آن كه به نظر و به حقیقت نزدیكتر است آورده می شود .● گاوخونی : چشمه یا چاه بزرگ ، گاوه یا گابه نام قدیم اصفهان بوده و گاوخونی به معنی چاه بزرگ جی یا اصفهان است . همچنین از نامهای قدیم اصفهان گابیان ، گابیدوان بوده كه بعدها به جی ، اسپاهان ، سپاهان و اصفهان رسیده است و برخی می گویند ریشه گاوخونی از آن است ، گاوه در پارسی به معنی بزرگ است و خانی چاه ، گاوخونی یعنی آبگیر بزرگ ، گودال بزرگ ، چاله بزرگ ، خان یعنی چشمه محل آب ، (مثلا خوانسار= چشمه سرا) ، گاوخانی به معنی حوض بزرگ ، بركه بزرگ ، تالاب آبگیر ، جائی كه آب رودخانه یا باران جمع شود .
در اواخر نیمه نخست ، سال جاری فیلمی با نام گاوخونی به مدت ۵ روز در اصفهان اكران شد كه به دلیل عدم استقبال ، برداشته شد ، در همان ۵ روز هم تعدادی پس از آغاز فیلم دقایقی بعد سینما را ترك كردند . شایسته بود حال كه از این نام پر راز و رمز در فیلمی بهره گرفته می شود دقایقی به معرفی تالاب از همان بعد هنری پرداخته شود . فیلم گاوخونی محصول یك سینمای آماتور نبود بلكه فیلمی حرفه ایی بود . این فیلم به كارگردانی بهروز افخمی و بر اساس نوشته جعفر مدرس صادقی ساخته شده بود .
كتاب ارزشمند " زاینده رود از سرچشمه تا مرداب " نوشته آقای دكتر سید حسن حسینی ابری به تفصیل به حوزه گسترده زاینده رود و طومار معروف شیخ بهایی پرداخته است . كه مطالعه آن برای علاقمندان خالی از لطف نیست .
● بند شاخ كنار و شاخ میان : پس از پل قدیمی ورزنه ، بند شاخ كنار آخرین بند روی رودخانه (دهانه تالاب ) جهت تنظیم و هدایت آب زاینده رود جهت مصارف كشاروزی و راه اندازی آسیابها مورد استفاده قرار می گرفته است ، دو روستا پس از ورزنه با همین نام قرار داشته كه ساكنین اطراف تالاب روستاهای شاخكنار و شاخمیان ، ظرف ۴۰ سال گذشته با رها كردن املاك خود به ورزنه و دیگر شهرها كوچ نموده اند . پس از بند شاخ كنار ، رودخانه شاخه شاخه می شود و تالاب را تشكیل می دهد و با این بند از رودخانه زاینده رود خداحافظی و به تالاب می پیوندیم ، با اینكه این بند زیبا هنوز در دل كویر خود می نمایاند ، اما قطعا اگر توجهی به آن نشود به زودی از میان خواهد رفت .
● سیاه كوه : از جاذبه های مهم منطقه كوه سیاه (كوه آتشفشان خاموش ) است مشرف به تالاب ، كه همگی به دامنه آن صعود كرده و منظره زیبای تالاب را به نظاره نشستیم ، سنگهای آتشفشانی در منطقه پراكنده بود ، سنگهایی كه می تواند زمینه تحقیقات گسترده كارشناسان باشد ، برخی از همراهان برای مصارف بهداشتی ! (سنگ پا ) مقداری جمع آوری كردند!
● تپه های شن روان : از ورزنه ۵ كیلومتر كه به سوی حسن آباد جرقویه پیش میرویم ، پس از گذشتن از مزارع پنبه كه زمین را چون برف سفید پوش كرده بود ، به تپه های شن روان می رسیم . این منطقه در جنوب تالاب و نقطه مقابل كوه سیاه در آن سوی تالاب واقع شده است . به نظر می رسد این تپه ها شكل ثابتی ندارند و در اثر ورزش بادهای دائمی و موسمی تغییر شكل می دهند .
آثار به جا مانده در منطقه و كشف چند جنازه از این محل ، منجمله استخوان پای یك متری یك انسان ، و كشف جسد دیگری در نمكزارها ، از شهری در زیر تپه های شن روان حكایت می كند (شهر سبا) ، مردم محل بر اساس افسانه هایی معتقدند مردمان این شهر در اثر كفران نعمت ، شهرشان در زیر این شنها مدفون شده است .
ما به سختی توانستیم از تپه های شنی بالا برویم و پایمان تا بالای مچ درشن ها فرو می رفت با این حال همه اعضاء گروه به بالای تپه ها آمدند زیبایی و دست نخوردگی تپه ها چشم هر بیننده ایی را خیره می ساخت .
● از جاذبه هایی كه می توان در منطقه ایجاد كرد : تحقیقات در تپه ها و شهر گمشده می باشد كه آثاری از آن به دست آمده است و احیاء اساطیر در مورد منطقه ، بررسی گونه های جانوری منحصر به فرد و نمكزارها ، همچنین محیط مناسبی است جهت : پرواز با گلایدر ، پاراگلایدر ، پاراموتور ، كایت ، سقوط آزاد ، بیابان پیمائی ، قدم زدن روی شنها ، موتور سواری و شتر سواری و ...
خشكسالی و آتش سوزی ، بعد از خشكسالی سالهای اخیر در اصفهان ، خسارتهای عمده ای به منطقه وارد شد كه در اكثر مواقع آب رودخانه به تالاب نمی رسید و متعاقب آن بر اثر گرمای شدید هوا ، آتش سوزیهایی رخ داد كه عمده پوشش گیاهی منطقه را نابود ساخت ، البته شایع شده بود این آتش سوزی از روی عمد و علت آن از بین بردن پشه خطرناك سالك كه در اثر وجود درخت گز متجمع می شوند بوده و توسط افراد ناآگاه صورت پذیرفته است ، در هر صورت با خشكسالی ، ورود پرنده ها در این منطقه متوقف شد . امكانات در اطفاء حریق این منطقه بسیار ابتدایی و ناچیز بوده به نحوی كه مردم منطقه با خاك سعی در اطفاء حریق داشتند .
● ورزنه
ورزنه مركز بخش بن رود با جمعیتی در حدود ۱۱ هزار نفر و در ۱۲۵ كیلومتری شرق مركز استان اصفهان قرار دارد ، ورزنه قدیم دایره ای شكل بوده كه سابقا اطراف آن خندقی حفر شده بوده است و آنچه بیرون از این محور شكل گرفته ، گسترش بعدی شهر بوده است ، آثار زندگی در ورزنه به گفته بوم شناسان و باستان شناسان ، به هزاران سال قبل باز می گردد ، و در حقیقت این بخش ، پایان (بن) رودخانه زاینده رود اصفهان است ( نامگذاری بخش به بنرود بر همین اساس بوده است ) ، شهر زیبای ورزنه ، آخرین نقطه جمعیتی در حاشیه رودخانه زاینده رود است و به دلیل بن بست بودن ، فرهنگ آن دست نخورده باقی مانده و این امر در حفظ آثار ، آداب و رسوم و سنن و خودكفا بودن مردم از زمان قدیم نقش مهمی ایفا كرده و لذا از نظر گردشگری و مطالعات جامعه شناسی ، اهمیت فراوان دارد . گفته می شود اولین پلی كه بر روی زاینده رود ساخته شد (شاید قبل از پل "شهرستان" در شهر اصفهان) پل تاریخی ورزنه بوده است و اتفاقا همین پل ، آخرین پلی است كه روی زاینده رود وجود دارد و بعد از آن تالاب آغاز می شود . فرش ورزنه شهرت دارد به خصوص فرش شش لا و چهار لا ،از دیگر صنایع : سفره بافی و پارچه بافی را می توان نام برد ، كه شایان توجه برای تحقیقات زبانشناسی و آواشناسی است .
● از محصولات كشاورزی آن : گندم ، جو و چغندر و پنبه است و تولید چادر سفید محلی (كه با توجه به اقلیم كویری و گرم مورد استفاده بانوان قرار می گیرد ) ، توسط خود اهالی و از محصول پنبه فراهم می شود كه نشان از فرهنگ و هنر بانوان محل دارد ، پوشش چادر سفید زنان شهر ورزنه در نوع خود در ایران بی همتاست ، یكی از فرهنگیان محل كه در عین حال زراعت نیز داشت از ما خواست در رسانه ها منعكس كنیم كه دختران ورزنه این سنت را به دست فراموشی نسپارند و شهر سپید جامگان ، همچنان پیام آور محبت ، پاكیزگی ، صلح ، دوستی و كار باقی بماند ، این پوشش به نوعی ما را به یاد لباس محلی استفاده می كند .
مردمان ورزنه بسیار خون گرم و میهمان نواز هستند با خلوص نیت با ما درد دل می كردند ، آنها می گفتند امسال خرید پنبه در ورزنه از قرار هر كیلو وش ۲۰۰ تومان بود كه از پائین بودن این قیمت ناراضی بودند و خواستار حمایتهای بیشتری از سوی مسئولین امر شدند .
● آثار تاریخی : از جمله آثار تاریخی شهر ورزنه مسجد جامع ، كاروانسرای رباط شاه عباسی ، پل قدیمی ، آب انبارها ، و ... را میتوان نام برد .
● مسجد جامع : طبق شواهد موجود و بنا به اظهار مردم ورزنه ، بنای اولیه مسجد جامع ورزنه كه از نقاط دیدنی این شهر است ، بر روی آتشكده زرشتیان و در زمان سلجوقیان بنا شده و در زمان تیمور گوركانی به دستور دختر امیر گوركانی تعمیر شده ، آخرین سفید كاری مسجد به سال ۸۳۳ هجری قمری باز می گردد . محراب مسجد در سال ۱۲۲۹ ساخته شده است كه امروز نیز با همان بافت ، مورد استفاده اهالی می باشد .● پل قدیمی ورزنه : این پل آخرین پل رودخانه زاینده رود است كه بعد از آن انشعابات فرعی ، رودخانه (مصب) ، و سپس تالاب پدید می آید ، این پل دارای ده دهنه است و همچون دیگر پل های قدیمی اصفهان از آجر و ساروج بنا گردیده و در طی چند مرحله بازسازی شده و در حال حاضر مختص عبور عابرین پیاده است ، و از عبور وسایل نقلیه موتوری از روی آن جلوگیری به عمل می آید ، هر چند اطلاعات دقیقی از قدمت پل در دست نیست ، ولی گفته می شود اولین پلی است كه بر روی رودخانه بنا شده (در سال ۱۵۰ هجری نیز تعمیراتی روی پل صورت گرفته ) ، این پل در مسیر حركت كاروان ها بوده كه از طریق جاده ابریشم از این منطقه كویر مركزی ایران می گذشته اند ، لذا كاروانسراها و رباطات فراوانی نیز در مسیر آن وجود داشته است .
● كاروانسرای رباط عباسی : این كاروانسرا جزو ۹۹۹ كاروانسرای شناخته شده ایران است و گویا در زمان شاه طهماسب صفوی احداث گردیده ، و دومین منزلگاه بعد از یزد در مسیر جاده ابریشم بوده ، كه متاسفانه تخریب و فرسایش یافته و هم اینك به صورت متروكه و انبار درآمده ، سازمان عمران زاینده رود در صدد احیا و بازسازی مجدد آن است تا به صورت نمادین در اختیار توریستها و گردشگران قرار گیرد ، البته در ۳۰ سال گذشته به عنوان مكتب خانه مورد استفاده اهالی محل قرار می گرفته است .
ورزنه قابلیت تبدیل شدن به یكی از مهمترین مناطق تفریحی و تحقیقاتی در زمینه های تاریخی و زیست محیطی را داراست . فرهنگ اصیل و بومی منطقه ، آداب و رسوم آنها در مراسم مذهبی و جشنها و ... قابل تامل است و در بازدید از آثار منطقه ، وجود یك راهنما كه اطلاعات جامعی از منطقه داشته باشد ، لازم می نمود ، كه بخشداری باید با همكاری متخصصین امر ، در زمینه تربیت و آموزش نیروی انسانی متخصص و ماهر ، و تهیه جزوه راهنمای مستند پیرامون منطقه ، اقدام نماید .
● قلعه قدیمی قورتان : در غرب ورزنه روستای قورتان واقع شده كه بسیار جالب و دیدنی است و علاوه بر كشاروزی و زیبایی های طبیعی منطقه در آن ، قلعه قدیمی قورتان (دوران سلاجقه ) جلب توجه می كند ، مسجد جامع روستا در دو طبقه در همین قلعه واقع شده است ، كه مربوط به گذشته های دور است ، گفته می شود این قلعه ، از قلاع نظامی بوده است ، با توجه به وسعت زمین های اطراف ، اخیرا حسینیه ای بزرگ در وسط آن احداث شده كه نمای قلعه را مخدوش ساخته و بسیار ناهمگون است ، در پی پرسشهای مكرر خبرنگاران و كارشناسان در مورد چگونگی احداث این حسینیه ، یكی از مسئولین محلی گفت : احداث حسینیه در این مكان به علت پاره ای اختلافات محلی بوده است ! دیدن این قلعه وسیع ، ما را به یاد ارگ تاریخی بم میاندازد ، و بی توجهی در حفظ و نگهداری آن اشك هر بیننده ای را در می آورد ، در برخی قسمتهای این قلعه قدیمی دامها ، نگهداری می شد و در بخشهای دیگر ، آن افرادی ساكن بودند در حالی كه این قلعه می تواند به یك شهرك بزرگ علمی، تحقیقاتی ، توریستی ، سینمایی و نمادی از شهر نشینی و فرهنگ مردم و جامعه شناسی و بوم شناسی ، بدل شود .
تالاب گاوخونی و حوضۀ پیرامون آن یکی از اولین مناطق سکونت بشری در خوضۀ داخلی ایران است که به خاطر دوری از شهر اصفهان و پیرامون آن به صورتی بکر و دست نخورده باقی مانده و از تخریبهای تاریخی که دیگر مناطق حوضۀ زاینده رود را دگرگون ساخته به دور مانده است.
این دورماندگی موجب شده است که منطقه به صورت گنجینه ای حفاظت شده از چشم اندازهای طبیعی و آثار تمدن مردم منطقه در جلوه های طبیعت کویری(آب نمای تالاب،علفزارها جنگلهای کویری،چشم انداز بی انتها از افق چشم نواز،تپه های شنی به طول بیش از۷۰ کیلومترو عرض متفاوت و در مجموع اکوسیستم مناطق کویری) و نیز آثار دست نخورده تمدن انسانی مانند قدیمی ترین بندهای انحراف آب، بندهای آسیاب ، آب انبارها، سکونتگاههای وسیع خشتی مانند : قلعه های نظامی و انتظامی تاریخی، روستاهای قلعه ای، روستا شهر بزرگ ورزنه به عنوان بزرگترین شهر خشت و گل در حوضۀ زایندهرود، برجهای پرشماره کبوتر ، مساجد قدیمی باقی مانده از قرن دوم هجری تا زمان سلجوقیان، صفویه، قاجاریه وبه همین ترتیب تا زمان حال و نیز الگوهای مدیریت بر منابع طبیعی(آب، چراگاه، معادن نمک و ...)، فرهنگ کهن ایرانی در همه امور رفتاری ، اعم از اقتصادی و اجتماعی و مناسبات انسانی ، طرز لباس (به ویژه در پوشش زنان )گویش دری ، ثبات در حفظ اسامی کهن محلات و مراکز جمعیتی ، الگوی تولید و خوراک و اموری از این قبیل به صورتی دست نخورده باقی بماند.
به گونه ای که در مسافتی حدود ۱۰۰ کیلومتر از شهر اصفهان در شرق زاینده رود ، تمامی تاریخ و بخش وسیعی از جغرافیای اصفهان و ایران در آن محفوظ بماند ، به صورت ذخیره ای غنی از دانش بومی ایران زمین ، در اختیار محققین و پژوهشگران و حتی برنامه ریزانی که در جستجوی الگوهای توسعه پایدار مناطق هستند در اختیار قرار دهد.
از دیدگاه گردشگری هر یک از آثار یادشده هم برای علاقمندان داخلی اکوتوریسم که در جستجوی هوای صاف و بدون آلودگی حاصل از عملکرد تمدن ماشینی ، سکوت و تمدد اعصاب هستند و هم برای گردشگران خارجی که علاقمند به مشاهدات و بررسی های فرهنگ اصیل ایرانی اعم از: معماری کویری، اجتماعات اصیل و جلوه های بکر مناطق کویری از جمله: چشم انداز و افق وسیع کویر ، مشاهده بدون مانع ستارگان در شبهای کویر هستند و همه آنان که به ورزشهای کویری علاقمندند ، محیط مناسبی را در اختیار قرارمی دهد.
اما این دست نخوردگی نه تنها مربوط به خود منطقه است، بلکه حتی برای مردم اصفهان نیز ناشناخته و مجهول باقی مانده است برای اکثر دست اندرکاران توسعۀ استان نیز منطقه ای ناشناخته و دست نخورده باقی مانده و سرمایه گذاری های مناسب در آنجا انجام نشده است . به عبارتی دیگر مردم اصفهان اکثراً هنوز نمی دانند با کدام وسیله و یا از کدام راه و در کدام فصول سال امکان دسترسی به این منطقه میسر است ویا احتیاجات اولیه آنان در منطقه چگونه فراهم خواهد شد؟ لذا پیشنهادات زیر را در شروع توجه به گردشگری منطقه از اولویتهای ضروری دانستند:
۱- نسبت به معرفی توانمندیهای گردشگری شرق اصفهان اقدام پیگیر به عمل آید.
۲- از تخریب آثار معماری کویری اعم از قلاع قورتان ، اشکران و ... به شدت جلوگیری بعمل آید تا در آیندۀ نزدیک نسبت به مرمت آنها اقدام گردد.
۳- به حفاظت بافت قدیم شهر ورزنه و مرمت آن توجه ویژه مبذول گردد.
۴- از تخریب روستاهای قلعه ای، باقی مانده پس از لغو رژیم ارباب رعیتی جلوگیری شود .
۵- با توجه به احداث شبکه جدید آبیاری رودشتین ،ترتیبی اتخاذ گردد که بندهای سنتی آبیاری منطقه ای همچنان جلوه های دل انگیز گردشگری خود را حفظ کند.
۶- ترتیبی اندیشیده شود تا مردم منطقه نسبت به حفاظت و تعمیر برجهای کبوتر باقی مانده و نیز احیای شبکه برجهای کبوتر در حال تخریب در منطقه تشویق گردند.
۷- نسبت به حفاظت از پلهای قدیمی (آجری ) منطقه بویژه پل تاریخی ورزنه و پل اژیه اقدام جدی بعمل آید .
۸- از تخریب آب انبارهای سنتی منطقه جلوگیری شده نسبت به ،به روز کردن کاربری آنها(نه بمنظور ذخیره آب شرب) اقدام ویژه معمول گردد.
۹- با تبدیل علفزارهای طبیعی منطقه به پارک ملی و توسعۀ جنگلهای کویری حوضه تالاب (با استفاده از منابع آب سرریز بند شاخ میان و شاخ کنار وچاه آرتزین شور حاشیه تالاب، به تجدید حیات وحش تالاب انواع گور خر ، اسب ، قاطر ، غزال ، و دیگر جاندارانی که بومی این علفزارها بوده اند) و در اواخر رژیم گذشته و اوایل پیروزی انقلاب اسلامی طی شکار مفرط منقرض شدند ،بذل توجه ویژه گردد.
۱۰-نسبت به ایجاد موزه بوم شناسی حوضۀ تالاب و تأسیس یک مرکز کویرشناسی و مطالعات مختلف مربوط به تالاب و کویر اقدام گردد.
۱۱- امکانات مورد نیاز بیتوته و یا استراحت گردشگران و نیز علاقمندان به ورزشهای کویری به مرور زمان تکمیل گردد.
۱۲- نسبت به تکمیل امکانات دسترسی به منطقه تالاب با سازمانهای اطلاع رسانی و دست اندرکاران امور گردشگری استان هماهنگی های لازم برقرار گردد.
۱۳- تمهیداتی اندیشیده شود تا مردم محلی به ویژه اهالی شهرهای ورزنه و هرند و دیگر شهرها و روستاها به سرمایه گذاری های مود نیاز علاقمند و تشویق گردند.
۱۴- چون توان های نهفته تالاب گاوخونی از نظر علمی از جمله خواص درمانی لجن ها و دیگر منابع طبیعی آن به درستی شناخته نشده است، اولویت مطالعت کویرشناسی مذکور به کشف اینگونه توانهای نهفته حوضه تالاب اختصاص یابد.
۱۵- از آنجا که آلودگیهای صنعتی، شهری ، روستائی و زه کشی اراضی شور بالادست و انتقال مستقیم و غیر مستقیم آنها به زاینده رود از مهمترین موانع توسعۀ گردشگری حوضۀ تالاب گاوخونی بشکار می رود تدابیری سهل الحصول و لازم الاجرا برای جلوگیری از ورود آن آلودگیها به زاینده رود و در نهایت به منطقۀ تالاب اندیشیده و اجرا شود.
۱۶- در رابطه با سرمایه گذاری های مربوط به انتقال آب از سرچشمه های مجاور زاینده رود تسریع گردد و سهم مناسبی از آب رودخانه به حفظ حیات تالاب و امور گردشگری آن اختصاص داده شود.
۱۷- نظام خاصی جهت پیگیری پیشنهادات فوق و تقویت هماهنگی بین سازمانهای ذیربط در رابطه با گردشگری حوضۀ تالاب و کویر پیرامون ، طراحی شود.

منبع : مجله آینه