روزگار تخریب اصفهان

بسیاری معتقدند اگر ظل السلطان پسر ناصر الدین شاه حاکم اصفهان نمی شد اصفهان امروز نصف جهان دیگری بود، نصف جهانی به معنای واقعی . می گویند اگر قرار باشد لقبی به ظل السلطان از سوی مردم اصفهان داده شود آن چیزی نیست جز « دشمن بزرگ » فردی که بیش از ۱۰۰ سال قبل نزدیک به ۵۰ اثر و بنای تاریخی و باغ ایرانی باقی مانده از عهد صفوی به فرمان او تخریب شد.
تاریخ نویسان می گویند، ظل السلطان ۹۵ درصد دولتخانه صفوی را نابود کرد.
افول شهر اصفهان که با حمله افغان ها در سال ۱۱۳۵ ه.ق آغاز شد و سپس کاهش جمعیت شهری و محو رونق اقتصادی تجاری شهر را در پی داشت با انتقال پایتخت در دوره افشاریه و زندیه به مشهد و شیراز ادامه یافت و شهری که روزگاری در اوج عظمت ۱۳۷ کاخ، ۱۶۲ مسجد، ۴۸ مدرسه ۲۷۳ حمام و ۱۲ گورستان داشت به شهری خلوت و خالی از جمعیت تبدیل شد.
در نهایت بر مسند نشستن ظل السلطان پسر ناصرالدین شاه بر حکومت ۳۰ ساله اصفهان روند تخریب را سرعت داد.
شاید بتوان آغاز این تخریب ها را نابودی کاخ های فرخ آباد (شهرک فرخ آباد) به دست افغان ها دانست و ختم آن را کارنامه سیاه ۳۰ ساله ظل السلطان با تخریب بناهایی که نمونه های شاخص آن، کاخ های هفت دست، سعادت آباد نمکدان، قصر جهان نما، قصر سرپوشیده نان و آیینه، ۳ مدرسه و باغ عظیم و زیبای هزار جریب بودند.
یکی از سیاحان اروپایی در آن زمان تحت تأثیر این روش ها با اشاره به قطع کردن درختان سر به فلک کشیده چهارباغ می نویسد: «متأسفانه ظل السلطان از خیابان خوش منظره و فرح آور چهارباغ مانند سایر آثار باستانی چیزی باقی نگذاشته، جدول های سنگی را پرکرده و حواشی آنها را فروخته و نقاشی های تاق ها و دیوارها را هم محو کرده است. جای قصرها و عمارت های خالی صفوی را هم با ایجاد مزارع گرمک و خیار اشغال کرده است.» لرد کرزن که اواخر عهد قاجار به ایران سفر کرده و از ویرانه های عمارت های سلطنتی، بازارهای بی رونق و برزن های بی خانه و خانه های غیرمسکونی یاد کرده بر شکوه از دست رفته شهر افسوس می خورد.
او می نویسد: «مسجد و عمارت سلطنتی اصفهان را از بیخ و بن کندند که نشانه ای از آن باقی نگذارده اند. آن عمارت هفت دست و آیینه خانه و نمکدان با نقشه های عجیبه و آیینه های بزرگ شفاف و حوض های یکپارچه که از سنگ های مرمر صاف شفاف تراشیده شده و سلاطین با مخارج گزاف بنا نهاده اند. تمام خراب و به جای آنها جز تپه خاکی غم انگیز و ملالت خیز باقی نمانده است. که انسانی که اندکی غیرت و عصبیت داشته باشد با مشاهده آن آثار بالینه بی اختیار اشک از چشمش جاری می شود. اگر کسی اندکی گوش شنوا داشته باشد از کلوخ و شن ریزه آن جا صدای ناله و افغان می شنود....»
تاکنون دلایل زیادی برای این اقدام ظل السلطان برشمرده اند، دلایلی که از کوته فکری حاکمان قاجاری حکایت دارد.
به نظر نویسنده«کتاب اصفهان ، بهشتی کوچک اما زمینی» ۳ علت عمده در این قضیه مؤثر بوده: یکی کاستن از زیبایی اصفهان به بهانه فروکش ساختن رغبت رقبای سیاسی که چشم به فرمانروایی اصفهان دوخته بودند، دوم، ایجاد رعب و وحشت میان مردم و به رخ کشاندن اقتدار خود از تخریب کاخ های پرعظمت صفوی و سوم سوء استفاده از مصالح و مواد موجود.
البته عناد و خصومت قاجار با حکومت های قبل از خود و از جمله صفویه می تواند یکی دیگر از دلایل به حساب آید. همچنین از نقش داشتن خواهر ظل السلطان کسرائیل خانم ملقب به افتخارالدوله یا بانوی عظمی در تخریب آثار تاریخی اصفهان یاد می شود.
از جمله آثاری که تخریب آن را به افتخارالدوله نسبت می دهند می توان به آثاری چون قصر جهان نما، تالار طویله، بهشت آیین، و عمارت اشرف اشاره کرد.
● چهل ستون سالم ماند
گفته می شود ظل السلطان حتی دستور تخریب کاخ چهلستون را هم داده بود که یکی از تجار خوش نام اصفهان به نام ملک التجار به موقع اطلاع می یابد و با خرید آن، این ملک تاریخی را از دست نادانی می رهاند وگرنه هم اکنون هر قطعه از این اثر ماندگار زیر خاک ها مدفون شده بود یا در خانه ای به کار رفته بود. می گویند ظل السلطان با فروش زمین و حتی کاشی ها خرج قشون خود را تأمین می کرده است
کاخ سعادت آباد نیز یکی دیگر از کاخ های صفوی بود که در حد فاصل سی و سه پل و پل خواجو در حاشیه جنوب زاینده رود واقع شده بود. ژان شاردن در توصیف آن می نویسد محله سعادت آباد را به علت نوع ساکنان آن منطقه گبریه می نامیدند اما بعدا آنها را از آن جا بیرون کردند تا در آن بناهای تفریحی بسازند. مجموعه سعادت آباد شامل کاخ، گرمابه، عمارت کلاه فرنگی و جوی ها و فواره های متعدد بوده که طول آن ربع فرسخ و عرض آن نصف طولش بود، لبه ها و دور کاخ از سنگ مرمر بوده و خیابان های باغش پر از درخت و مملو از گل.
این کاخ و مجموعه آن توسط شاه عباس دوم ساخته شده بود که اغلب جشن های بزرگ در آن جا برگزار می شد، دریاچه ای نیز در آن ایجاد کرده بودند و هنگام جشن ها آتشبازی هم برپا بود.
شاردن، تالارهای چراغانی شده، آبشارها و فواره ها و مناظر این مجموعه را خیره کننده توصیف کرده است.
● کاخ آینه خانه یا پارک آینه خانه فعلی
عمارت یا کاخ آینه خانه به همراه عمارت نمکدان درون مجموعه باغ سعادت آباد واقع شده بودند.
«ارنست هولتسر» که در اواخر قاجاریه در اصفهان سکونت داشته، آینه خانه را شبیه چهل ستون توصیف کرده، محل آن نیز بین کاخ هفت دست و پل خواجو بوده است.
تالار آن وسیع و دارای ۱۶ ستون بوده است که با آینه ها و طلا و نقاشی و صفحه های مرمر منقش به سبک چهل ستون تزیین شده بود. کاخ آینه خانه در سمت شرق کاخ هفت دست، ۲ ستون عالی داشته است که گفته می شود آنها را بعد از تخریب در کلیسای جلفا کار گذاشته اند.
● کاخ هفت دست زیباتر از چهل ستون
کاخ هفت دست که کاخ ییلاقی شاه بوده نزدیک رودخانه و بالای پل خواجو قرار داشته و تا دیوارهای کاخ هفت دست به پل کوچک چوبی (ملقب به چوبی فعلی) امتداد می یافته.
شیخ جابر انصاری، در کتاب گنجینه های اصفهان این عمارت را زیباتر و عظیم تر از چهل ستون توصیف می کند. به گفته شاردن این کاخ مدتی برای گوشه نشینی یا گریز اشخاصی که از نظر شاه افتاده بودند استفاده می شده که به این محل زندانی یا تبعید می شدند. این کاخ دیوارهای بلند و محکمی داشته، تالارهای آن نیز پر از گچبری، میناکاری و زراندود بوده است. می گویند ملک التجار که چهل ستون را از نابودی نجات داد، ۷ هزار تومان پیشکش کرده بوده که از ویران کردن آن منصرف شوند اما میسر نمی شود و ازاره ها و سنگ های مرمر شفاف آن را هم افرادی برای عمارت های شخصی خود برمی دارند. کاخ هفت دست در سال ۱۳۱۸ ه.ق ویران شد.
● عمارت نمکدان
عمارت نمکدان پشت سر عمارت آینه خانه رو به جنوب واقع بود. این عمارت ۸ ضلعی نوعی حوضخانه بوده با یک اتاق مرکزی و چند اتاق فرعی با ۱۶ زرع مساحت و ۲ ستون با ارتفاع ۶ متر.در سال ۱۸۸۹ (۱۳۰۶) ه.ق همه عمارت به دستور ظل السلطان و به دست منشی در حضورش تخریب می شود.
جابر انصاری در کتاب گنجینه های اصفهان نزدیک به ۶۰ باغ ایرانی را از اصفهان دوره صفوی نام می برد که از بسیاری شان حتی نامی هم باقی نمانده. عظیم ترین و زیباترین آنها که امروزه شاهدی برای آن نیست و باغ های فین کاشان و شازده کرمان فرزندان کوچک آن محسوب می شوند. باغ هزار جریب در جنوب اصفهان بوده که از ابتدای سی وسه پل تا دامنه های کوه صفه امتداد داشته است.
بلندی مدرسه چهارباغ و مسجد شاه و عالی قاپو باغ هزار جریب در محدوده شهرک فرح آباد مشتمل بر ۱۰ قطعه بوده که چندین کاخ، استخر و آبشار درون خود داشته است.
گفته می شود این باغ ها با بهترین اشجار و ریاحین آرایش یافته بودند و شاه عباس دوم در شرق آن کاخ سعادت آباد و انتهای شمالی آن عمارت نمکدان، هفت دست و تالار آینه را بنا کرده بوده است.
به نوشته شاردن این باغ از ۱۲ طبقه مسطح که هر یک با فاصله ۶ یا ۷ پا بالای دیگری قرار داشته بنا شده
بوده و ۱۵ خیابان شنی با جوی های متصل به هم داشته است.
«هزار جریب» هم به گفته او نه به علت این که هزار جریب بوده بلکه از منظر وسعت و بزرگی به این نام متصف گشته بوده است. هزار جریب ادامه چهارباغ بوده (بعد از سی وسه پل) و ۲ ردیف چنار بلند زینت اصلی آن بوده است. همچنین باغ زرشک یکی دیگر از باغ های مشهور اصفهان بوده که گفته می شده بزرگ ترین خانه چهارباغ بوده، با منظره ای رو به پل و رودخانه و جنوب شهر و با همان بلندی مدرسه چهارباغ و مسجد شاه و عالی قاپو.
نخستین تلگراف خانه هند و اروپایی و تلگراف خانه ایران و انگلیسی نیز در همان محل آغاز به کار کرده است.این عمارت بعداً به چایخانه تبدیل و سپس به محل اقامت هیأت اعزامی از آلمان بدل شد.
هولستر در اواخر دوره قاجار می نویسد: از آن زمان به بعد در تعمیر آن اهمال شده و بزودی به تپه ای خاک بدل می شود.»

مهسا جزینی

منبع : روزنامه ایران