یونسکو و نظم نوین اطلاعاتی و ارتباطاتی

در شانزدهمین اجلاس کنفرانس عمومی یونسکو که در پاییز ۱۹۷۰ در پاریس برگزار گردید، برای نخستین بار سیاست جریان آزاد اطلاعات از سوی تعدادی از دولت های عضو این سازمان مهم جهانی مورد انتقاد و اعتراض واقع شد و همزمان با آن، الگوی «توسعه بخشی ارتباطات» که از طرف غربی ها به عنوان یک الگوی واحد و جهانی برای اعمال در تمام کشورهای جهان سوم عرضه شده بود نیز با معارضه جویی سیاست های ملی ارتباطی روبرو گردید. کنفرانس عمومی در طول مباحثات این اجلاس همچنین به مدیرکل یونسکو توصیه کرد تا برای تدوین سیاست های ارتباطی ملی به دولت های عضو این سازمان کمک کند.(۱)
در پاییز سال ۱۹۷۲، هفدهمین اجلاس کنفرانس عمومی یونسکو گام های بلندی برای مقابله با عدم تعادل اطلاعات و نابرابری ارتباطات برداشت. در مباحث این اجلاس، انتقادها و اعتراض های فراوانی از سوی بسیاری از هیأت های نمایندگی دولت های عضو یونسکو علیه جریان نامتعادل و یک سویه اطلاعات جهانی و لطمه های آن به هویت فرهنگی کشورهای جهان سوم مطرح شد. مهم ترین کوشش اجلاس یاد شده برای تأمین تعادل اطلاعات، تصویب اعلامیه اصول مربوط به «کاربرد ماهواره های پخش مستقیم برنامه های تلویزیونی» بود که علیرغم مخالفت شدید دولت آمریکا و دفاع آن کشور از نظریه جریان آزاد اطلاعات تحقق یافت. به موجب این اعلامیه، پخش مستقیم برنامه های تلویزیونی از طریق ماهواره ها به کسب موافقت قبلی کشورهای دریافت کننده این برنامه ها موکول شد و برای انتقال پیام های حاوی تبلیغات بازرگانی از این طریق، توافق خاص بین کشورهای تهیه کننده پیام ها و ممالک دریافت کننده آن ضروری شناخته شد.
در هجدهمین اجلاس کنفرانس عمومی یونسکو در پاییز ۱۹۷۴ برای اجرای قطعنامه ای که در اجلاس قبلی این کنفرانس راجع به تهیه طرح اعلامیه ای درباره اصول بنیادی کاربرد وسایل ارتباط جمعی به منظور «تحکیم صلح، تفاهم بین المللی، مبارزه علیه تبلیغات جنگ طلبانه، نژاد پرستی و آپارتاید» صادر شده بود، تصمیمات جدیدی اتخاذ شد. اما به سبب مخالفت های شدید هیأت های نمایندگی دولت های غربی و مخصوصا ایالات متحده آمریکا با تصویب چنین اعلامیه ای، کنفرانس تصمیم گرفت مطالعات عمیق تری در این مورد انجام شود.
نوزدهمین اجلاس کنفرانس عمومی یونسکو که درپاییز ۱۹۷۶ در شهر نایروبی کنیا تشکیل شد، به صحنه برخوردهای سخت هیأت های نمایندگی دولت های جهان سوم و کشورهای سوسیالیستی بر سر طرح اعلامیه مربوط به وسایل ارتباط جمعی تبدیل شد. در این اجلاس دولت های غربی به رهبری ایالات متحده تلاش فراوان کردند تا در مورد اعلامیه یاد شده با کشورهای جهان سوم نوعی معامله انجام دهند. آن ها به کشورهای جهان سوم پیشنهاد کردند که اگر از تصویب طرح اعلامیه صرف نظر کنند، آماده خواهند بود که برای ایجاد و گسترش شبکه های ملی ارتباطات این کشور این کشورها، مقادیر فراوانی تجهیزات پیشرفته فنی و از جمله ماهواره های ارتباطی در اختیار آنان بگذارند. به علاوه در این اجلاس، دولت های غربی برای خنثی کردن آرای اکثریت، بارها تهدید به قطع سهمیه های مالی تأمین بودجه یونسکو و خروج از این سازمان را خاطر نشان ساختند. بدین ترتیب نوزدهمین اجلاس کنفرانس عمومی نیز مانند اجلاس قبلی از تصمیم گیری قاطع درباره طرح اعلامیه خودداری کرد. با این وجود اجلاس نایروبی قطعنامه بسیار مهمی در پشتیبانی از خواست کشورهای درحال توسعه برای برقراری یک «نظم بین المللی نوین اطلاعاتی» تصویب کند. به موجب این قطعنامه، به مدیرکل یونسکو مأموریت داده شد تا در مورد بررسی مجموعه مسائل ارتباطات در جامعه معاصر یک کمیسیون بین المللی تشکیل دهد.(۲)
این کمیسیون پس از حدود یک سال فعالیت و بررسی های مختلف، موفق شد یک گزارش مقدماتی تهیه کند و به بیستمین اجلاس کنفرانس عمومی یونسکو ارائه دهد.
در بیستمین اجلاس کنفرانس عمومی یونسکو، تبادل نظر راجع به گزارش مقدماتی کمیسیون بین المللی مطالعه درباره ارتباطات اهمیت خاصی یافت. به علاوه در این اجلاس، طرح تازه ای که مدیرکل در زمینه اعلامیه مربوط به وسایل ارتباط جمعی تهیه کرده بود، مورد بررسی قرار گرفت. این طرح، به دلیل تعارض های مختلف و برای نزدیک کردن پیشنهادهای متعدد ارائه شده بود. پس از تغییرات گوناگون در متن ارائه شده توسط مدیرکل یونسکو و به دنبال گردهمایی یک گروه کاری، سرانجام یک متن تجدید نظر شده مورد توافق همگان به کنفرانس عمومی ارائه شد. این متن که عنوان نهایی آن «اعلامیه یونسکو درباره اصول بنیادی مربوط به مساعدت وسایل ارتباط جمعی در تحکیم صلح، تفاهم بین المللی، پیشبرد حقوق بشر، و مبارزه علیه نژادپرستی، آپارتاید و تحریک به جنگ» بود، در جلسه همگانی ۲۲ نوامبر ۱۹۷۸ بیستمین اجلاس کنفرانس عمومی به تصویب رسید.(۳)
این اعلامیه، انتشار گسترده تر و متعادل تر اطلاعات، تضمین دستیابی همگانی به اطلاعات، ضرورت به گوش رساندن صدای خلق های ستمدیده و تصحیح نابرابری های موجود در جریان اطلاعات را مورد توجه قرار می دهد. مساعدت وسایل ارتباط جمعی به استقرار یک نظم بین المللی نوین اقتصادی، و نیز مقام ممتاز یونسکو برای مساعدت در برقراری شرایط یک نظم جهانی نوین عادلانه تر و موثرتر اطلاعات و ارتباطات نیز به طور دقیق در اعلامیه خاطرنشان شده است.
در بیستمین اجلاس کنفرانس عمومی، برای ایجاد یک مکانیسم نهادی برای مشاوره درباره فعالیت ها، نیازها و برنامه های مربوط به توسعه ارتباطات در جهان سوم - که در سال های بعد به تأسیس برنامه بین المللی یونسکو برای توسعه ارتباطات منتهی گردید- نیز قطعنامه ای به تصویب رسید. مباحثات مربوط به گزارش مقدماتی «کمیسیون بین المللی مطالعه درباره ارتباطات» نیز به طور گسترده در این اجلاس دنبال شد. در این مباحث، راجع به موضوعاتی چون عدم تعادل اطلاعات، آزادی و مسوولیت اطلاعات، حاکمیت دولت ها، و ارتباط و توسعه تبادل نظر شد.
در بیست و یکمین اجلاس کنفرانس عمومی یونسکو که در پاییز ۱۹۸۰ در بلگراد تشکیل شد، ضمن تصویب گزارش نهایی «کمیسیون بین المللی مطالعه درباره ارتباطات»، قطعنامه بسیار مهمی نیز راجع به «نظم نوین جهانی اطلاعات و ارتباطات» صادر شد. به موجب این قطعنامه، استقرار نظم مذکور باید بر اساس اصول مهمی استوار باشد که محو نابرابری و عدم تعادل ارتباطات و اطلاعات، محو آثار منفی بعضی از انحصارهای عمومی و خصوصی و تمرکز های افراط آمیز در زمینه ارتباطات، رفع موانع داخلی و خارجی جریان آزاد و انتشار گسترده تر و متعادل تر اطلاعات و افکار، تعدد منابع و مجراهای اطلاعات، آزادی مطبوعات و اطلاعات، آزادی فعالیت روزنامه نگاران و تفکیک ناپذیری این آزادی از مسوولیت آنان در انطباق با نیازها و آرمان های ملی، علاقه صمیمانه کشورهای پیشرفته برای کمک به تحقق هدف های ارتباطی ممالک در حال توسعه، احترام به هویت فرهنگی همه خلق ها، احترام به حق تمام خلق ها برای مشارکت در مبادله بین المللی اطلاعات، و احترام به حق همگان برای دستیابی به منافع خبری و مشارکت فعال در روند ارتباطات را دربرمی گیرند.
در چهارمین اجلاس فوق العاده کنفرانس عمومی در پاییز ۱۹۸۲ در پاریس، «برنامه بزرگ ارتباطات در خدمت انسان ها» تصویب, و چشم اندازهایی امید بخش تر برای کشورهای جهان سوم فراهم شد.
در پاییز ۱۹۸۳، در خلال برگزاری بیست و دومین اجلاس کنفرانس عمومی و بحث درباره برنامه بزرگ ارتباطات در خدمت انسان ها - که برمبنای اصول اساسی مورد نظر برای استقرار «نظم نوین جهانی اطلاعات و ارتباطات» تنظیم شده بود – دولت های غربی و مخصوصا آمریکا سیاست تهدید برای خروج از یونسکو و به تعطیل کشاندن این سازمان را مطرح کردند. سرانجام در همین اجلاسیه، آمریکا رسما اعلام کرد که درپایان دسامبر ۱۹۸۴ از یونسکو خارج خواهد شد. این کشور در زمان پیش بینی شده این تصمیم را عملی نمود.(۴) دولت انگلستان هم سال بعد تصمیم مشابهی گرفت و یونسکو را ترک کرد.
هر چند با خروج ایالات متحده از یونسکو و به سبب قطع کمک آن دولت در تأمین یک چهارم بودجه سالانه سازمان، محدودیت های مالی مهمی برای آن پدید آمد، اما مدیرکل وقت یونسکو در برابر این محدودیت ها و فشارهای بین المللی دیگری که علیه آن وارد می شد, پایداری کرد و تا زمانی که در مقام خود باقی بود از ایجاد اختلال در سیاست ها و برنامه های یونسکو برای تأمین استقلال هر چه بیشتر کشورهای جهان سوم جلوگیری کرد.(۵)
در سال ۱۹۸۷، مدیریت یونسکو تغییر کرد و به جای «مختار امبو»، «فدریکو مایور» بر کرسی مدیریت سازمان تکیه زد. آقای مایور در آغاز پذیرش سمت مدیریت این سازمان، راهبرد جدیدی را به بیست و پنجمین کنفرانس عمومی یونسکو پیشنهاد کرد و به تصویب رسانید. طبق این راهبرد, وی کوشید از طریق تمرکز سه برنامه مهم «توسعه بین المللی ارتباطات»، «برنامه بین الدول انفورماتیک»، و «برنامه بین الدول اطلاع رسانی» در یک بخش, بتواند هم توان ارتباطی و اطلاعاتی کشورهای عضو را به کمک فن آوری های نوین ارتباطی و اطلاعاتی ارتقا ببخشد و هم سوء تفاهماتی را که پیرامون مدیریت این سازمان و برنامه نظم نوین اطلاعاتی و ارتباطاتی بروز کرده و منجر به خروج کشورهای آمریکا و انگلستان در سال های ۱۹۸۴ و ۱۹۸۵ شده بود را رفع نماید. در پرتو این اقدامات، انگلستان ضمن ابراز رضایت از عملکرد مایور در ژولای ۱۹۹۷ به یونسکو بازگشت.(۶)
زمانی که کوئیچیرو ماتسورا در سال ۱۹۹۹ به عنوان مدیرکل یونسکو برگزیده شد، تصمیم گرفت از طریق اقداماتی چون کاهش هزینه و افزایش کارایی طرح های یونسکو، توجه آمریکا را به یونسکو جلب نماید. در ۱۲ سپتامبر ۲۰۰۱ جرج دبلیو بوش، رئیس جمهور آمریکا، در سخنرانی خود در مجمع عمومی سازمان ملل اعلام کرد پس از گذشت ۱۸ سال از غیبت آمریکا در یونسکو، مجددا به این سازمان ملحق می شود، زیرا که اکنون یونسکو خود را اصلاح کرده است. این تصمیم تا سال ۲۰۰۳ جامعه عمل به خود نپوشید.

نویسنده: حمید زنگنه و عباس نادری قطب الدینی
منبع: کتاب سبز یونسکو، تألیف حمید زنگنه و عباس نادری قطب الدینی، انتشارات وزارت امور خارجه، چاپ ۱۳۸۲.
پی نوشت:
(۱) بی نا، ارتباطات و یونسکو، ماهنامه کیهان فرهنگی، س۳، ش۵، مردادماه ۱۳۶۵، ص ۳۰.
(۲)برای مطالعه متن سخنرانی های مختار امبو در نوزدهمین اجلاس کنفرانس عمومی ر.ک. به:
Amadou Mahtar Mbow, UNESCO and the Solidarity of Nations: The Spirit of Nairobi, Paris: UNESCO, ۱۹۷۷.
(۳)برای مطالعه متن سخنرانی های مختار امبو در بیستمین اجلاس کنفرانس عمومی و بیانیه مصوب این اجلاس در رابطه با رسانه های گروهی ر.ک. به:
Amadou Mahtar Mbow, From Concentration to Consensus: UNESCO and the Solidarity of Nations, Paris: UNESCO, ۱۹۷۹.
(۴)برای بررسی دلایل خروج آمریکا از دیدگاه خود این کشور ر.ک. به:
Mark Imber, The USA, ILO, UNESCO and IAEA: Politicization and Withdrawal in The Specialized Agency, New York: St. Martins Press, ۱۹۸۹, pp. ۹۶-۱۲۰.
(۵)شن مک براید (ویرایش)، یک جهان، چندین صدا، ترجمه ایرج پاد، تهران: انتشارات سروش، ۱۳۶۹، چاپ اول، صص ۲۵-۱۵.
(۶)پیشین، گزارش همایش آشنایی با یونسكو، كمیسیون ملی یونسكو در ایران و بررسی راه های همكاری آنها، ص ص ۸۵- ۸۴ و ص ۱۴۵.

منبع : حمید زنگنه