جمعه, ۷ اردیبهشت, ۱۴۰۳ / 26 April, 2024
مجله ویستا
درباره مرزبان‌نامه
دسته‌ای از پژوهشگران نخستین زادگاه داستانگویی از زبان حیوانات را هندوستان می‌دانند و معتقدند در این زمینه هند نسبت به سرزمین یونان پیشگامی داشته است و از سویی عده‌ای دیگر تكامل این نوع داستان‌ها را در مصر می‌دانند؛ با این همه پیدایش این گونه افسانه‌ها ریشهٔ عامیانه و اساطیری دارد و همگی مشتركاً در رشد این قصه‌ها سهیم بوده‌اند و تعیین موطن اصلی آنها دشوار است.۲
داستان‌های نقل شده از زبان حیوانات، داستان‌های اخلاقی و آموزنده‌ای هستند كه در شیوهٔ فنی و ادبی خاصی حكایت می‌شوند. قهرمانان این داستان‌ها غالباً از جانوران و گیاهان و جمادات هستند كه نقش سمبلیك شخصیت‌های داستان را بازی می‌كنند و گاهی نیز انسان‌ها در قالب و نماد اشخاص واقعی داستان گذارده می‌شوند. این‌گونه داستان پیش از آن كه به مرحلهٔ فولكوریك و سبك ادبی خاص ارتقا یابد، بیشتر جنبهٔ ابتدایی و فطری داشته است و غالباً طبقهٔ عوام از این راه به توجیه پدیده‌های طبیعت بر پایهٔ باورهای اساطیری و متافیزیكی می‌پرداختند۳.
یكی از این مجموعه داستان‌ها مرزبان‌نامه است كه گردآوری آنها را به یكی از اسپهبدان گرگان به نام مرزبان‌بن شروین نسبت می‌دهند. اما بنا به نوشتهٔ كیكاوس‌بن اسكندر، صاحب قابوسنامه ، كه در ایالت گرگان از نواحی دریای خزر حكومت می‌راند، نیای خود او به نام مرزبان‌بن رستم كتاب را تألیف كرده است.۴ مؤلف اصلی هر كه بوده، اثری از او در دست نیست. این كتاب كه در اواخر قرن چهارم هجری (قرن دهم میلادی) و به گویش طبری بوده، از زبان طبری به زبان فارسی معمول عصر خود درآمده و در قرن ششم روایت‌های مختلفی از آن وجود داشته است. در اوایل قرن هفتم هجری (سیزدهم میلادی) سعدالدین وراوینی، از فضلای عراق عجم، آن را از زبان طبری به زبان فارسی عصر خود برگرداند و به شیوهٔ ترجمهٔ نصرالله منشی از كلیله و دمنه اشعار و امثال فارسی و عربی بدان افزود و آن را در قالب نثر فنی و قریب به شعر منثور درآورد.۵
محمدبن احمدبن ظفربن عربشاه (دمشقی، فوت ۸۴۵ ق) كتاب فاكههٔ الخلفا و مفاكههٔ الظرفا را از زبان حیوانات و وحوش به سبك داستان‌های كلیله و دمنه تألیف كرد. این كتاب ترجمهٔ آزاد مرزبان‌نامهٔ وراوینی بوده است.۶
ترجمه دیگری به نام مرزبان نامه به زبان طبری اصیل، اما با شیوه‌ای ساده، به ابن عربشاه نسبت داده‌اند كه تاكنون نسخه‌ای از آن به دست نیامده است. در سال ۵۹۸ ق و در زمان سلطنت ابوالفتح ركن‌الدین سلیمان شاه‌ابن قلج ارسلان، یكی از فضلای آن ناحیه به نام محمدبن غازی ملطیوی، اهل ملطیه ــ كه شهری معروف از بلاد روم (آسیای صغیر) و در حدود شام بود ــ ابتدا دبیر و سپس وزیر شاه سلیمان مذكور گردید. وی كتاب مرزبان‌نامه را اصلاح كرد و آن را به روضهٔالعقول موسوم گردانید.۷
علت تصنیف كتاب را چنین گوید: «كتابی طلب كرده شد كه از تصانیف ارباب دها و اصحاب بها باشد و مطلوب را شامل و مرغوب را كامل. مرزبان‌نامه را یافته شد كه از تصانیف قابوس وشمگیر است به غرایب كیاست مشحون و به عجایب سیاست معجون.» ادیبان و منشیان سده ششم و هفتم هجری كه نثر ساده و روان و بی‌پیرایه روزگار در چشم آنان بی‌اعتبار می‌نمود، متن‌های ساده و عاری از حلیّت عبارات را به زیور الفاظ و مواعظ می‌آراستند و چه بسا نامی نو بر آن می‌نهادند؛ به ویژه داستان‌هایی نقل شده از زبان حیوانات.۸
برای علاقه‌مندان نثرهای منشیانه روضهٔالعقول نامی آشناست و این آشنایی، به سبب چاپ و منتشر نشدن این اثر مفید، فقط در حد همان اطلاعاتی مانده كه مرحوم علامهٔ قزوینی در مقدمهٔ مرزبان‌نامه بیان كرده است. این تحریر جدید مرزبان‌نامه كه در نیمهٔ نخست سدهٔ هفتم (گویا در سال‌های ۶۰۷ـ۶۲۲ ق) تألیف شده، هم از زبان اصلی آن، یعنی طبری برگردانیده شده است.
بنا به تحقیق پژوهشگران، متنی به گویش طبری در دست بوده و آنچنان اشتهار یافته است كه دو ادیب ایرانی دور از یكدیگر، یكی در ملطیهٔ روم ــ آسیای صغیر ــ و آن دیگری در اران آذربایجان، به آن گویش چندان آشنایی داشته‌اند كه هر یك بدون آگاهی از دیگری دست به ترجمهٔ آن برده‌اند و نویسندگان هر دو روایت، سعدالدین وراوینی و محمدبن غازی، یادآوری كرده‌اند كه از اصل چیزی فرو ننهاده و جز مثل‌ها و شواهد، برای تزیین كلام، بر آن نیفزوده‌اند؛ اما متن اصلی آن چنان متروك مانده كه از آن پس هیچ كس نام و نشانی از آن نمی‌دهد.
از آنجا كه جز مقدمهٔ مرزبان‌نامهٔ وراوینی هیچ‌گونه سند تاریخی‌ای دربارهٔ طبری بودن اصل كتاب موجود نیست و منابع قدیمی مهمی مانند تاریخ طبرستان و قابوسنامه به این موضوع اشاره‌ای نكرده‌اند، پذیرش این نكته كه زبان اصلی مرزبان‌نامه طبری بوده، دشوار است. وجود ابیاتی به گویش طبری در قابوسنامه و بعضی از آثار این دوره این حدس را تقویت می‌كند كه اصل مرزبان‌نامه به زبان فارسی بوده و ابیاتی به گویش طبری در آن به كار رفته است.۸
روضهٔالعقول به بسیاری از حدس‌ها و گمان‌ها در باب اصل مرزبان‌نامه و محتوای آن پاسخ می‌دهد و بسیاری از كاستی‌ها را جبران می‌كند؛ به گونه‌ای كه اهل تحقیق از مقایسهٔ دو كتاب مرزبان‌نامه و روضهٔالعقول در می‌یابند كه نویسندگان این آثار چه میزان بر اصل كتاب افزوده یا از آن كاسته‌اند.
هوتسما، مستشرق آلمانی، در سال ۱۸۹۸م اولین بار در مجلهٔ شرق‌شناسی آلمان ( , LII ZDMG ، صفحات ۳۵۹ـ۳۹۲) كتاب روضهٔالعقول و باب‌های آن را معرفی كرد و مقدمهٔ این كتاب را از روی نسخهٔ لیدن انتشار داد.
پرفسور احمد آتش در جزوه‌ای تحت عنوان «آثار فارسی در آناطولی از قرن ششم تا هشتم» از این نوشتهٔ هوتسما استفاده كرد. خانم صائمه اینال صاوی این جزوه را به فارسی برگردانده است.
در سال ۱۹۰۸م علامهٔ قزوینی در مقدمهٔ مرزبان‌نامه چاپ لیدن، بنا به ضرورت به معرفی روضهٔ العقول پرداخت و سه حكایت كوتاه آن را به عنوان نمونهٔ نثر كتاب ذكر كرد.
در سال ۱۹۳۸م، هانری ماسه، مستشرق فرانسوی، باب اول این كتاب (الملك و اولاده) را به طور كامل و بدون توضیحی به دو زبان، فرانسوی و فارسی، در یك مجلد منتشر كرد.۹
آنچه مرحوم ملك الشعرای بهار در سبك‌شناسی (ج ۳، صص ۱۵ـ۱۷) و استاد ذبیح‌الله صفا در تاریخ ادبیات در ایران (ج ۲، ص ۱۰۰۷) و محمدجعفر محجوب در كتاب دربارهٔ كلیله و دمنه (ص ۲۳۵) و حسین خطیبی در كتاب فن نثر در ادب پارسی (ص ۵۰۰۱) نوشته‌اند، همگی از روی نوشتهٔ قزوینی بوده است و هیچ كدام نكتهٔ تازه‌ای در بر ندارند. علامهٔ قزوینی نویسندهٔ روضهٔ العقول را یكی از فضلای آسیای صغیر و اهل ملطیه می‌داند كه ابتدا دبیر و سپس وزیر سلیمان شاه (۵۸۸ـ۶۰۶ ق) گردید. وی نویسنده‌ای پر كار بوده و تألیفات زیادی داشته است.۱۰ در حال حاضر بیش از سه اثر كه از یكی فقط نامی باقی مانده، چیز دیگری موجود نیست:
۱. مرشد الكتاب كه مجموعه‌ای درباره عهدنامه‌ها، مناشیر، و اخوانیات بوده و مؤلف آن را قبل از روضهٔ العقول تألیف كرده و از آن اثری در دست نیست.۱۱
۲. برید السعادهٔ ، شرح چهل حدیث از پیامبر اكرم (ص) و چهل سخن از خلفای اربعه (از هر كدام ده مورد) و بیست سخن از سخنان حكما و بیست مثل از امثال عرب است كه نویسنده به شرح و تفضیل آنها پرداخته و به مناسب هر كدام حكایتی ذكر كرده است. این اثر در سال ۱۳۵۱ش به تصحیح محمد شیروانی و در ۳۸۹ صفحه جزو انتشارات دانشگاه تهران به شمارهٔ ۱۳۵۵ به چاپ رسیده است.۱۲۳. روضهٔالعقول كه تحریر دیگر مرزبان‌نامه است. حجم كتاب بیش از مرزبان‌نامه و حداقل دو برابر آن است. در این كتاب مجموعاً ۹۱ حكایت در ضمن باب‌های مختلف آمده كه از این مقدار ۵۱ حكایت آن با مرزبان‌نامه مشترك است و چهل حكایت دیگر در كتاب اخیر نیامده است. به گفتهٔ ملك‌الشعرای بهار، روضهٔ العقول و مرزبان‌نامه ، دو همزادند كه از یك پستان شیر خورده و در كنار یك دایه پرورش یافته‌اند، الا این كه لغات تازی غریب در روضهٔ العقول بیشتر از مرزبان‌نامه به كار رفته و شعر پارسی در آن كمتر استشهاد شده است. ۱۳
در عین حال در شیوهٔ بیان، جمله‌بندی، تصویرسازی، كیفیت ورود و خروج داستان‌ها و استنتاج از آنها با هم تفاوت‌هایی دارند. مؤلف مرزبان‌نامه ذهنی فلسفی‌تر داشته و به علوم و فنون بیشتری احاطه داشته است؛ به طوری كه انعكاس معلومات وسیع او در نگارش مرزبان‌نامه كاملاً مشهود است و به علاوه در تصویرسازی‌ها از مؤلف روضهٔالعقول قوی تر بوده است. در مقابل، محمد غازی ذهنش از علوم و فنون غیرادبی خالی بوده یا این كه به عمد آنها را در نثر خویش وارد نكرده است؛ اما در ترادف‌سازی، موازنه و ترصیع و ایراد مفردات عربی از وراوینی جلوتر رفته است. مقایسه و تطبیق این دو كتاب بر اهل تحقیق روشن می‌سازد كه كاستنی‌ها و افزودنی‌ها، در اصل چه مقدار دخل و تصرف وارد نموده است و باعث اختلاف این «دو همزاد» در عرصهٔ ادبیات شده است. ۱۴
بنا به نظر مرحوم علامهٔ قزوینی، مرزبان‌نامه به تركی و از تركی به عربی توسط شیخ شهاب‌الدین عربشاه (در گذشته به سال ۸۳۴ ق) ترجمه شده و این ترجمه در سال ۱۲۷۷ق در قاهره به طبع رسیده است. خاورشناس نامی، روبن لوی، مرزبان‌نامه را به زبان انگلیسی ترجمه كرده است. این كتاب در سال ۱۳۵۵ش به تصحیح محمد روشن در سلسله انتشارات بنیاد فرهنگ ایران، در دو مجلد چاپ و منتشر شده و در سال ۱۳۶۷ش با اصلاحات و اضافات همراه با معانی آیات و ابیات و واژه‌ها به چاپ دوم رسیده است. خلیل خطیب رهبر هم مرزبان‌نامه را با معنی واژه‌ها و شرح بیت‌ها و جمله‌های دشوار و تعیین محور اشعار تازی و پارسی و برخی نكته‌های دستوری و ادبی و امثال و حكم، بارها چاپ كرده است.
از روضهٔالعقول هم دو نسخه موجود است: ۱. نسخهٔ پاریس كه در فهرست نسخه‌های خطی احمد منزوی (۲/۱۶۱۷) معرفی شده است و میكرو فیلم این نسخه هم اكنون در دانشگاه تهران موجود است. (نك محمدتقی دانش‌پژوه، فهرست میكروفیلم‌های كتابخانهٔ دانشگاه تهران ، ۱/۱۲۱)؛ ۲. نسخهٔ لیدن كه در فهرست كتب شرقی كتابخانهٔ لیدن (۱/۳۵۳) معرفی شده است میكروفیلم این نسخه را كتابخانهٔ مركزی دانشكدهٔ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه شیراز از مصحح خرید و هم اكنون آن را در اختیار دارد. تحریر آن روز چهارشنبه بیست و یكم صفر سال ۶۷۹ ق، در زمان غیاث‌الدین كیخسرو بن قلج ارسلان انجام گرفته كه خود از سلاطین سلاجقهٔ روم است كه بین سال‌های ۶۳۳ تا ۶۸۲ق حكومت داشته است.
این تحریر همچنان مانند اصل كتاب در عین گمنامی پنهان ماند و بر اثر همین گمنامی، هنوز هم چنان كه باید محك دانش و تجربهٔ اهل تحقیق عیار ادبی و ارزش هنری آن را معین نكرده است. از این جهت می‌توان گفت كه روضهٔالعقول در سلسلهٔ نثرهای فارسی، به خصوص نثرهای منشیانه، تاكنون به صورت حلقه‌ای مفقود مانده است و تا زمانی كه این حلقه و آثاری از این نوع در میان نباشد، بخشی از اطلاعات ما در مورد این قبیل نثرها همچنان حل نشده باقی خواهد ماند و به طور یقین نمی‌توان داوری‌های كلی در این مورد را درست و دقیق دانست.۱۵
كتاب روضهٔ العقول را اخیراً جلیل نظری، استاد دانشگاه شیراز، تصحیح كرده است. در این تصحیح نسخهٔ پاریس اصل قرار گرفته و اختلافات آن با نسخهٔ لیدن در پاورقی به عنوان نسخه بدل ذكر گردیده است. این كتاب در واقع پایان‌نامهٔ تحصیلی نامبرده بوده كه با راهنمایی غلامرضا افراسیابی، عضو هیئت علمی بخش فارسی دانشگاه شیراز، تصحیح و توضیح گردیده است. مقدمهٔ كتاب دربارهٔ شرح حال مؤلف و ویژگی‌های سبكی و صنایع ادبی و توصیف و تصویر در این اثر و نكات دستوری و ادبی است كه نود صفحه از كتاب را در بر می‌گیرد؛ همچنین روش تصحیح و مشخصات نسخه‌ها و برخی از منابع و مآخذ روضهٔالعقول در مقدمه آمده است.
متن كتاب سیزده باب دارد كه باب اول، مناقب سلطان قاهر غیاث‌الدین، و باب دوم دربارهٔ احوال مؤلف است. باب سوم تا سیزدهم هر كدام حكایت‌ها و داستان‌هایی را شامل می‌شود كه به سبك نثرهای منشیانه و ادبی آن دوره است. تعلیقات مفیدی كه ۱۲۰ صفحه را در بر می‌گیرد، شرح ابیات و عبارات و اصطلاحات ادبی فارسی و عربی است. اشعار عربی مندرج در كتاب توضیح گردیده و منابع و مآخذ اكثر اشعار عربی و فارسی بیان شده است.
تأثیرپذیری مؤلف از نثرهای منشیانهٔ آن زمان، به‌ویژه مقامات حریری ، آن‌قدر زیاد است كه با مطالعهٔ چند صفحه از هر دو كتاب به‌راحتی می‌توان به میزان این تأثیر پی برد. هر چند استفاده از امثال و اخبار و قصص برای تزیین كتاب‌هایی كه نثر منشیانه دارند، همانند كلیله و دمنه ، سندبادنامه ، نفثهٔ المصدور ، و... امری طبیعی است، ولی مؤلف روضهٔالعقول بیش از منابع دیگر تحت تأثیر این روش بوده است. بسیاری از واژگان و عبارات نثرهای منشیانه قبل از آن به‌ویژه واژگان و عبارات مقامات حریری ، عیناً در روضهٔالعقول تكرار شده است.
مجموعاً شصت بار امثال و جملات كتاب جهرهٔ الامثال ابوهلال عسكری و دیوان المعانی او در كتاب استعمال شده است. در میان ابیات عربی شاهد، از اشعار متنبی بیش از دیگران استفاده شده و گاهی از یك قصیدهٔ شاعر تا شش بیت به مناسبت‌های مختلف آمده است. سخنان پیشوایان و ائمه اطهار، به‌ویژه كلمات حكمت‌آمیز حضرت علی (ع) در ۵۴ مورد، و استفاده از دوازده مورد از ابیات منسوب به آن حضرت، زینت‌بخش كلام و سخنان اوست. به كار رفتن بیش از حد سخنان آن امام، این نكته را در ذهن تداعی می‌كند كه مؤلف مجموعه غُرَرالحكم و دُرَر الكلم حضرت علی (ع) را در اختیار داشته و با آن مأنوس بوده است. از دیگر شاعران معروف عرب هم اشعار فراوانی به تناسب موضوع آمده كه می‌توان بحتری، تهامی، ابن‌درید، فرزدق، ابوالفناهیه، طرفه، لبیدبن ربیعه، حاتم طایی، ابوالعلا معری، امرءالقیس، بشار، صاحب بن عباد، و ده‌ها شاعر دیگر عرب را نام برد.
در میان اشعار فارسی مستعمل در روضهٔالعقول ، بیشترین شاهد از سنایی، شاعر و عارف بزرگ قرن ششم هجری است كه مجموعاً چهل بیت یعنی حدود یك سوم ابیات فارسی این اثر از كتاب حدیقهٔ سنایی و قصاید عرفانی اوست. با توجه به گستردگی موضوع و لزوم استفاده علاقه‌مندان نثر منشیانه از این اثر، وجوه تشابه و افتراق این دو كتاب ارزشمند در مقال دیگری خواهد آمد.
پانوشت:
۱- دانشگاه آزاد اسلامی واحد گچساران
۲- عنیمی هلال، محمد، ادبیات تطبیقی، تاریخ و تحول اثر پذیری و اثر گذاری فرهنگ و ادب اسلامی، ترجمه سید مرتضی آیت الله زاده شیرازی، انتشارات امیر كبیر، ۱۳۷۳، ص ۲۲۸.
۳- همو: ۲۲۶
۴- رستگار، منصور، انواع شعر فارسی، انتشارات سمت، ۱۳۸۰، ص ۳۶۳.
۵- صفا، ذبیح الله، گنجینه سخن، دانشگاه تهران، ۱۳۴۸، ج ۱، ص ۶۳.
۶- غنیمی هلال، ۲۳۴.
۶- نظری، جلیل، روضهٔالعقول، تحریر دیگر مرزبان نامه، دانشگاه ازاد اسلامی، ۱۳۸۳، ص ۲۳.
۷- همو: ۲۱.
۸- صفا، ذبیح الله، تاریخ ادبیات ایران، انتشارات سخن، ج ۲، ص ۱۰۰۷.
۹- نظری، پیشگفتار، صص ۱ و ۲.
۱۰- بهار، محمدتقی، سبك شناسی (تاریخ قطور و تطول نثر فارسی) انتشرات امیر كبیر، ۱۳۶۹، ج ۳، ص ۱۷.
۱۱- صفا، تاریخ ادبیات ......
۱۲- همو: همانجا.
۱۳- بهار: ۱۶.
۱۴- نظری: ۶۴.
۱۵- همو: ۸۴.
هاشم محمدی ۱
برگرفته از: نامه پارسی تابستان ۸۴
۱- دانشگاه آزاد اسلامی واحد گچساران
۲- عنیمی هلال، محمد، ادبیات تطبیقی، تاریخ و تحول اثر پذیری و اثر گذاری فرهنگ و ادب اسلامی، ترجمه سید مرتضی آیت الله زاده شیرازی، انتشارات امیر كبیر، ۱۳۷۳، ص ۲۲۸.
۳- همو: ۲۲۶
۴- رستگار، منصور، انواع شعر فارسی، انتشارات سمت، ۱۳۸۰، ص ۳۶۳.
۵- صفا، ذبیح الله، گنجینه سخن، دانشگاه تهران، ۱۳۴۸، ج ۱، ص ۶۳.
۶- غنیمی هلال، ۲۳۴.
۶- نظری، جلیل، روضهٔالعقول، تحریر دیگر مرزبان نامه، دانشگاه ازاد اسلامی، ۱۳۸۳، ص ۲۳.
۷- همو: ۲۱.
۸- صفا، ذبیح الله، تاریخ ادبیات ایران، انتشارات سخن، ج ۲، ص ۱۰۰۷.
۹- نظری، پیشگفتار، صص ۱ و ۲.
۱۰- بهار، محمدتقی، سبك شناسی (تاریخ قطور و تطول نثر فارسی) انتشرات امیر كبیر، ۱۳۶۹، ج ۳، ص ۱۷.
۱۱- صفا، تاریخ ادبیات ......
۱۲- همو: همانجا.
۱۳- بهار: ۱۶.
۱۴- نظری: ۶۴.
۱۵- همو: ۸۴.
هاشم محمدی ۱
برگرفته از: نامه پارسی تابستان ۸۴
منبع : شورای گسترش زبان و ادبیات فارسی
همچنین مشاهده کنید
نمایندگی زیمنس ایران فروش PLC S71200/300/400/1500 | درایو …
دریافت خدمات پرستاری در منزل
pameranian.com
پیچ و مهره پارس سهند
خرید میز و صندلی اداری
خرید بلیط هواپیما
گیت کنترل تردد
غزه آمریکا طالبان توماج صالحی حجاب رئیسی رهبر انقلاب سریلانکا کارگران پاکستان مجلس شورای اسلامی دولت
آتش سوزی کنکور سیل هواشناسی تهران سازمان سنجش شهرداری تهران پلیس سلامت فراجا قتل زنان
خودرو مسکن ارز قیمت خودرو قیمت دلار قیمت طلا دلار بازار خودرو بانک مرکزی ایران خودرو قیمت سکه سایپا
ترانه علیدوستی تلویزیون فیلم سینمای ایران مهران مدیری کتاب تئاتر شعر سینما
کنکور ۱۴۰۳
اسرائیل رژیم صهیونیستی جنگ غزه فلسطین حماس فرانسه اوکراین طوفان الاقصی جنگ اوکراین اتحادیه اروپا ترکیه انگلیس
پرسپولیس استقلال سردار آزمون بارسلونا بازی ژاوی فوتبال باشگاه پرسپولیس باشگاه استقلال تراکتور فوتسال تیم ملی فوتسال ایران
تیک تاک همراه اول بنیاد ملی نخبگان فیلترینگ ناسا وزیر ارتباطات تبلیغات اپل نخبگان
مالاریا سلامت روان کاهش وزن استرس داروخانه پیری دوش گرفتن