نگاهی به مجموعه تاریخی فرهنگی سعد‌آباد

سعد‌آباد، ییلاق شاهان سلسله قاجار بوده و بعد از كودتای رضاخان وسعت یافته است. كاخهای عصر احمد‌شاه قاجار، رضاخان و محمد‌رضا پهلوی با اثاثیه وارداتی آنها، امروزه به صورت موزه‌ای عبرت‌انگیز تحت نام «مجموعه تاریخی فرهنگی سعد‌آباد» در معرض دید و قضاوت عموم قرار دارد.
مجموعه تاریخی فرهنگی سعدآباد در پهنه كوهپایه‌های توچال و دره دربند و در یكی از شمالی‌ترین نقاط تهران با مساحتی حدود ۱۱۰ هكتار قرار گرفته است.
سعدآباد از شمال با كوه‌های البرز، از شرق با گلابدره، از مغرب با ولنجك و از جنوب با تجریش همسایگی دارد. این منطقه در دوره قا جار محل استقرار و سكونت تابستانی و ییلاق شاهان این سلسله بوده و پس از كودتای رضاخان (سوم اسفند ۱۲۹۹) در وسعتی تازه و الحاق باغ‌های مختلف به اقامتگاه تابستانی پهلوی اول اختصاص یافت و كاخ وكوشك‌هایی به مناسبت گوناگون در جای جای این پهنه برتافته از درختان كهن و سپیدار و سرو، به فاصله‌ای از بازمانده بناهای قاجار سربرآوردند.
در دوره پهلوی، ۱۸ كاخ كوچك و بزرگ در سعد‌آباد ساخته شد كه هر یك هنر و ذوق معماری ایرانی را به نمایش می‌گذارند. تمامی این مجموعه پس از انقلاب اسلامی تبدیل به موزه شده است. برخی از عمارت‌‌ها به شكل كاخ موزه، همان طور كه بوده مانند كاخ ملت (سفید) و كاخ سبز (شهوند) به نمایش گذاشته شدند و برخی با توجه به ویژگی بنا، تبدیل به موزه شدند.
موزه‌‌های فعال در این مجموعه عبارتند از: موزه پژوهشی مردم‌شناسی، موزه مینیاتور آبكار، موزه هنرهای زیبا، كاخ موزه ملت، كاخ موزه سبز، موزه نظامی‌، موزه بهزاد، ‌موزه ملی آب، موزه خط و كتابت میرعماد، موزه فرشچیان و موزه هنر ملل.
كالسكه خانه رضاشاهی از جمله قدیمی‌ترین بناهای ساخته شده در مجموعه سعد‌آباد می‌باشد كه در قسمت شمالی مجموعه به عنوان ورودی و مدخلی به فضای باز مقابل كاخ احمد‌شاهی و كاخ سبز می‌باشد.این بنا شامل چهار اتاق و یك ورودی مرتفع و مزین به دو ستونچه آجری در دو طرف آن و تزیینات لمبه كوبی زیر سقف ورودی و هم چنین آجركاریهای زیبا در سراسر نمای ساختمان می‌باشد. از این ساختمان در زمان رضاخان تا مدتها به عنوان كالسكه خانه كاخ شاهی استفاده می‌شد. اما پس از جایگزین شدن ماشین، بدون استفاده و متروك باقی ماند. شایان ذكر است كه این بنای قدیمی در سال ۱۳۸۱ در دست عملیات مرمتی و استحكام بخشی و همچنین طراحی محوطه بیرونی و درونی قرار گرفت و در ابتدای سال ۱۳۸۲ به عنوان موزه ایرانگردی و جهانگردی برادران امیدوار تغییر كاربری یافت و در روز جهانی جهانگردی (۵ مهر ۱۳۸۲) افتتاح گردید.
كاخ احمد شاهی بر روی تپه‌ علی‌خان واقع در بخش «ترش محله» منطقه ییلاقی دربند ساخته شده است. این كاخ از جمله اقامتگاههای احمد شاه آخرین پادشاه سلسه قاجار بود.
رضاخان پس از به قدرت رسیدن از هیچكدام از كاخهای خاندان قاجار استفاده نكرد بلكه برای اقامت در تهران كاخ مرمر و برای اقامتگاه ییلاقی این بخش در بند را بر می‌گزیند. كاخ احمد‌شاهی دارای دو ایوان است كه از یك طرف دید به كوه و از طرف دیگر دید به شهر را دارا است و از این لحاظ با بناهای هم عصرش كه یك ایوان دارد متفاوت است. این ساختمان از جمله زیباترین ساختمان‌های موجود و از لحاظ معماری نیز در این مجموعه منحصر به فرد می‌باشد. در حال حاضر این بنا تحت نظر مجموعه سعد‌آباد نمی‌باشد.
● مجتمع تاریخی فرهنگی سعد‌آ‌باد دارای تعدادی موزه نیز هست كه عبارتند از:
▪ موزه پژوهشی و مردم‌شناسی
این ساختمان از جمله ساختمان‌های دوران پهلوی اول می‌باشد كه محل سكونت شمس پهلوی بوده است. این بنا از سال ۱۳۷۳ به موزه مردم‌شناسی تبدیل گشت كه شامل مجموعه‌های ثابت و نمایشگاه‌های موقت است. اشیاء آن طی سال‌ها از نقاط مختلف كشور گردآوری شده و نمایانگر بخشی از آداب، فرهنگ و هنر این مرز و بوم است.
ساختمان موزه از دو طبقه تشكیل شده است. در طبقه اول در بخش ورودی نمونه‌‌هایی از اسطرلاب، انواع وسایل مورد استفاده درویش‌ها، زیورآلات، اسناد و مدارك قدیمی به چشم می‌خورند.
در بخش كشاورزی، ابزار كشت، ابزار و وسایل داشت،‌غرفه برداشت، دامداری، غرفه صید و قهوه‌خانه وجود دارند. در طبقه دوم این موزه پوشاك سنتی مناطق مختلف از دوره قاجار تاكنون به نمایش درآمده است. راهروی طبقه دوم به نمایش انواع ظروف سفالی و مسی اختصاص دارد.
▪ موزه نظامی
موزه نظامی ارائه كننده تاریخ نظامی ایران بوده و یكی از دریچه‌های ارتباطی ارتش با مردم است. این موزه تاریخ نظامی ایران، اسلحه و ساز و برگ، ‌البسه، عكس، كتاب و سایر اشیاء را در معرض دید قرار می‌دهد.
در این موزه تن‌پوش‌ها،‌جنگ‌افزارها، ساز و برگ جنگی به صورت خشك و بی‌روح عرضه نمی‌گردد تا برای بیننده اساساً نامأنوس با نتیجه‌ای منفی همراه باشد و سیستم غلط گذشته را در اذهان زنده كند. بلكه برای علاقه‌مندان و بازدید كنندگان یك كلاس آموزشی كوتاه مدت با وسایل سمعی و بصری تدارك دیده شده است.
▪ موزه سبز
كاخ شهوند كه اكنون كاخ موزه سبز نامیده می‌شود یكی از زیباترین كاخ‌‌های موجود در كشور است. معمار این كاخ میرزاجعفر معمار باشی بوده است. در نمای خارجی آن از سنگ‌های سبز صدفی كمیاب خمسه زنجان استفاده شده و وجه تسمیه آن نیز به همین سبب است. مساحت زیربنای كاخ در دو طبقه ۱۲۰۳ متر مربع است.
این كاخ موزه دارای گچبری‌ها و آئینه كاری‌های زیبایی است. ساختمان كاخ از دو طبقه تشكیل شده است. طبقه اول شامل پله ورودی، تالار آئینه، ناهارخوری، اتاق كار، اتاق پذیرایی و اتاق خواب است. طبقه دیگر زیرزمین كاخ است كه در سال ۱۳۵۰ بازسازی شده و شامل: سالن پذیرایی، دو اتاق خواب با سرویس و سالن نهارخوری می‌باشد. زیباترین قسمت كاخ تالار آیینه با قالی هفتاد متری بافت عمواوغلی مشهد است. دستگیره‌ها تمامی برنز و آب طلا است. در بالای تالار مبل گوبلن مربوط به بیوتات سلطنتی دوره قاجار قرار دارد و میز وسط مربوط به قرن ۱۸ میلادی است و فرانسوی می‌باشد.
از دیگر وسایل موجود كه اغلب از كشورهای اروپایی خریداری شده می‌توان به چلچراغ‌ها، تابلوهای نقاشی، مجسمه‌ها، مبل‌های دوره لویی شانزدهم و دو میز مربوط به دوره ناپلئون و سایر وسایل زینتی اشاره كرد.
▪ موزه ملت
موزه ملت كه در گذشته كاخ سفید نامیده می‌شد،‌ بزرگترین كاخ مجموعه سعد‌آباد است كه به علت رنگ سفید نمای آ‌ن به این نام مشهور است. بنای كاخ به دستور پهلوی اول در سال ۱۲۹۰ آغاز و ۵ سال بعد به پایان رسید. در ساخت بنای این كاخ هنرمندان، معماران و صنعتگران فراوانی همكاری داشته‌اند. گچبری‌های ظریف و زیبای درون كاخ در نوع خود بی‌نظیر است. سنگ‌های مرمر سرسراها از معادن یزد و تربت حیدریه تهیه شد‌ه‌اند. نمای بیرونی كاخ به سبك معماری كاخ‌های سلطنتی آلمان و معماری داخلی آن به سبك طرح ایرانی و بیزانسی است. كاخ موزه ملت در زمین به مساحت ۲۱۶۴ متر مربع در دو طبقه و زیرزمینی به مساحت جمعاً با زیربنای حدود ۵۰۰۰ متر مربع بنا شده است. در طبقات این كاخ ۱۰ تالار بزرگ تشریفاتی وجود دارد.
وسیع‌ترین تالار این كاخ سفره‌خانه‌ای است كه ۲۲۰ متر وسعت دارد. موزه ملت بزرگترین كاخ مجموعه سعد‌آباد است. طبقه همكف مجموعه‌هایی از سفالینه‌های ایران از هزاره چهارم پیش از میلاد تا سده هفتم هجری قمری و اشیای نقاشی لاكی روغنی نگهداری می‌شود.
▪ موزه هنر ملل
در زیر زمین ساختمان كاخ موزه ملت موزه كوچكی وجود دارد كه موزه هنر ملل نامگذاری شده است و همزمان با اولین سالگرد پیروزی انقلاب اسلامی افتتاح گردیده. آثار به نمایش درآمده در این موزه شامل تابلوهای نقاشی و چاپ، آثار حجمی، سفالینه‌ها، ظروف و اشیاء فلزی اشیاء چوبی و مجسمه‌ها و ماسكهای آئینی از كشورهای مختلف آفریقا و آمریكا مانند: نیجر، مالی، گینه نو، و … می‌باشد.
▪ موزه هنرهای زیبا
یكی از بناهای باشكوه مجموعه سعدآباد، ساختمانی است كه از سال ۱۳۴۶ تا ۱۳۵۷ محل وزارت دربار بوده و از سال ۱۳۶۱ به عنوان موزه هنرهای زیبا مورد بهره‌برداری قرار گرفته است.
این موزه در جنوبی‌ترین نقطه سعد‌آباد واقع و دارای ۳۶۰۰ متر مربع زیربنا است. از آنجا كه در بنای آن سنگ‌های مرمر سیاه رنگ به كار برده شده به كاخ اسود معروف بوده است. موزه هنرهای زیبا از سه طبقه با نگارخانه‌های متعدد تشكیل می‌شود كه در طبقه اول آثار ارزنده‌ای از نام‌آورترین نقاشان عهد صفوی، زندیه، قاجار و دوره معاصر به معرض تماشا گذشته شده است. نقاشی‌های دوره صفوی كه در این موزه ارائه شده غالباً تصاویری است از افراد درباری آن زمان و كسانی كه احتمالاً هنرمندان نقاش را به تصور خود به صورتگری وا می‌داشته‌اند و به آ‌نان میدان فعالیت و امكانات می‌دادند. اكثر این تابلوها فاقد امضاء است و فقط یك تابلو با عنوان مجلس شیرین و فرهاد امضای محمد زمان را بر خود دارد.
▪ موزه مینیاتور آبكار
ساختمان موزه یكی از بناهای مجموعه سعد‌آباد است كه قبل از انقلاب متعلق به لیلا پهلوی بوده است. این بنا با اندك تغییری در سال ۱۳۷۳ به موزه مینیاتور آبكار تبدیل شد. استاد كلارا آبكار در سال ۱۲۹۴ خورشیدی در اصفهان به دنیا آمد.
وی در خدمت استادان بزرگی چون شادروان هادی خان تجویدی و علی دورودی عشق به هنر را آموخت. نقاشی‌ها و آثار كلارا آبكار در سه تالار موزه به نمایش گذاشته شده‌اند. در تالار شماره یك آخرین آثار استاد شامل مینیاتور، تذهیب و نقش گره ارائه شده است. در تالار شماره دو مجموعه‌ای از نقاشی‌های آبرنگ، مستند‌سازی اشیاء موزه مردم‌شناسی و هنرهای تزیینی به نمایش گذاشته شده‌اند و تالار شماره سه به بهترین نمونه‌های آثار این استاد، شامل چند نمونه مینیاتور روی عاج، چند كپی از كار مینیاتوریست‌‌های بنام ایران و نمونه‌هایی از تذهیب اختصاص دارد.
▪ موزه خط و كتابت میرعماد
این ساختمان از جمله بناهای متعلق به دوران قاجار بوده است كه در زمان پهلوی دوم فرحناز و علیرضا پهلوی در آن سكونت داشته‌ا ند.
ساختمان موزه میرعماد پس از انقلاب با حذف بخش‌‌های اضافی ساختمان و تغییراتی كه در آن به وجود آمد به فضایی مناسب موزه تبدیل شد و سرانجام به نام بزرگ‌ترین استاد خوشنویسی قرن ۱۱ ه‍. ق میرعماد الحسنی سیفی قزوینی افتتاح شد. آثار خوشنویسی موزه منحصر به میرعماد نیست بلكه خطوط قبل از اسلام دوران اسلامی، تفننی و كاربردی قرن ۳ و ۴ ه‍. ق تا قرن ۱۴ در آن نگهداری می‌شود .
▪ موزه آب
ساختمان موزه دفتر مخصوص پهلوی دوم بود كه در زمان وی ساخته شد. گنجینه ‌آب سعد‌آ‌باد مقارن با صدمین سالگرد تولد امام خمینی (ره) در سال ۱۳۷۸ افتتاح گردید. این موزه علاوه بر محوطه‌سازی و ایجاد فضای سبز نمونه هیدرولیكی چندین بنای سنتی و جدید آب برای اولین بار در كنار هم طراحی و احداث شده است.
▪ موزه بهزاد
ساختمان بهزاد از جمله بناهای متعلق به دوران قاجار است. كه در زمان پهلوی اول محل سكونت رضاخان بوده و به نام كاخ كرباسی معروف بوده است و در زمان پهلوی دوم نیز محل سكونت رضا پهلوی فرزند پهلوی دوم بوده است. پس از تغییراتی كه در فضای داخلی این كاخ بوجود آ‌مد، در سال ۱۳۷۳ به مناسبت صدمین سالگرد تولد استاد، ‌نام موزه بهزاد گشایش یافت. نقاشی استاد بهزاد در چهار سالن به نمایش گذاشته شده‌اند.
▪ موزه فرشچیان
موزه استاد محمود فرشچیان نگارگر پرآوازه معاصر، در یكی از ساختمان‌های قاجاری مجموعه سعد‌آباد قرار گرفته است. در این موزه علاوه بر آثار اهدایی استاد فرشچیان كه شامل سی و دو عدد تابلو می‌باشد، سایر آثار این استاد كه در موزه‌ها نگهداری می‌شدند نیز به نمایش گذاشته شده‌اند. استاد فرشچیان در سال ۱۳۰۸در اصفهان متولد شد. پس از اتمام دوره هنرستان هنرهای زیبای اصفهان به اروپا رفت. وی در نقاشی ایرانی بوجود آورنده سبك و مكتب خاصی است.
▪ ساختمان بهمن
كاخ بهمن از بناهای دوران پهلوی دوم و از جمله زیباترین ساختمان‌های مجموعه می‌باشد كه منزل مسكونی بهمن، پسر غلامرضا پهلوی بوده است. این ساختمان كه مجاور ساختمان موزه مردم‌شناسی و در كنار درب شمالی دربند قرار دارد، در سال ۱۳۸۲ به دفتر یونسكو در ایران اختصاص یافت.
▪ ساختمان پردیسان
كاخ غلامرضا از جمله بناهای دوران پهلوی اول می‌باشد كه متعلق به غلامرضا برادر ناتنی محمد‌رضا پهلوی بوده است. این بنا جنب درب شمالی دربند می‌باشد و در حال حاضر دفتر طرح پردیسان سازمان میراث فرهنگی در آن قرار دارد.