شارحان نهج البلاغه از قرن پنجم تا هشتم

كتاب مقدس نهج البلاغه از زمان مولف بزرگوارش مورد توجه اهل علم و ادب بوده است، و گروهی از علماء و محققان به ترجمه و شرح آن پرداخته‏اند، و هر كدام به اندازه استعداد و ذوق خود از این دریای بیكران درهای گرانبهائی را استخراج كرده‏اند.
ما در این مقاله تعدادی از شروح را كه از قرن پنجم تا قرن هشتم هجری نوشته شده، و اینك بصورت خطی و یا چاپی در دسترس اهل تحقیق قرار دارد مورد بحث قرار داده، و خصوصیّات هر یك از آنها را شرح می‏دهیم تا اهمیت این اثر ارزنده روشن گردد.
از مطالعه و تحقیق در باره نهج البلاغه بخوبی معلوم می‏گردد كه این كتاب از زمان تالیف، جای خود را در میدان علم و ادب باز كرد و توجه جوامع مختلف را به طرف خود كشانید، از سلسله اجازات نهج البلاغه، كه خود مقاله‏ای می‏شود اهمیّت این موضوع بخوبی روشن است.
۱)نخستین كسی كه نهج البلاغه را مورد بررسی قرار داده، و كلمات و الفاظ مشكله آن را شرح و تفسیر كرده است، مولّف گرانقدر آن سید رضی (رضوان اللّه علیه) بوده كه برای شاگردان خود بیان می‏كرده است، و در نهج البلاغه‏های مطبوع تفسیرهای او در ذیل بعضی از خطب آمده است.
در نسخه‏ای كه سید رضی از نهج البلاغه به خط خود نوشته و این نسخه تا زمان «ابن میثم» در بغداد محفوظ بوده، و شارحان نهج البلاغه مانند «قطب الدین كیدری» و «قطب الدین راوندی» و «ابن ابی الحدید» هم این نسخه را دیده، و در آثار خود از آن نام برده‏اند معلوم می‏شود كه سید رضی در حاشیه آن مطالبی نوشته بوده است.
«قطب الدین كیدری» در «حدائق الحقائق» و «قطب الدین راوندی» در «منهاج البراعه» در ذیل بعضی از كلمات نهج البلاغه تفسیرهائی از سید رضی نقل می‏كنند كه در نهج البلاغه‏های موجود ذكر شده است، و از این جا معلوم است كه ناسخان نخستین نهج البلاغه تمام حواشی و تعلیقات سید رضی را نقل نكرده‏اند.
۲) یكی از كسانی كه نهج البلاغه را مورد بحث و تحقیق قرار داده و آن را شرح و تفسیر كرده است «سید مرتضی علم الهدی» برادر بزرگ سید رضی (رضوان اللّه علیهما) بوده، و در شرح حال او و آثارش آمده كه او خطبه‏های نهج را برای شاگردان خود املاء می‏كرده است.
یكی از آثار علم الهدی شرح و تفسیر خطبه شقشقیه است، «قطب الدین كیدری» در شرح نهج البلاغه خود به نام «حدائق الحقائق» تمام این خطبه و شرح را آورده و گوید: من این شرح را در یك جا یافتم و تمام آن را در این جا آوردم.
۳) «امام احمد بن محمد بن وبری خوارزمی» از دانشمندان و محققان قرن ششم هجری است، و با «بیهقی» معاصر بوده، یكی از آثار مشهور او شرح نهج البلاغه است، متأسفانه از این شرح اثری در دست نیست و لیكن «كیدری» از وی بسیار روایت می‏كند.
«علی بن زید بیهقی» در شرح خود بنام «معارج نهج البلاغه» گوید: از كسانی كه خبرش را شنیده، و اثرش را نیز دیده ولی شخص او را ندیده‏ام، «امام احمد بن محمد و بری» است كه او را شیخ جلیل می‏گویند، و او مشكلات كتاب نهج البلاغه را شرح داده و تفسیر كرده است.
از این شارح و خصوصیات او كه در كجا زندگی می‏كرده، و طریقه‏اش چه‏ بوده اطلاعی نیست، و در كتب رجال نیز از روی ذكری نشده است، تنها ذكری كه از وی شده همان مطالبی است كه شارحان نهج البلاغه از او نقل می‏كنند.
۴) ابو الحسن علی بن زید بیهقی» یكی از علماء بزرگ و محققان قرن ششم هجری است و در سبزوار و نیشابور زندگی می‏كرد و به كارهای علمی اشتغال داشت، این عالم جلیل القدر بیش از هفتاد كتاب در موضوعات مختلف تالیف كرده است كه هر یك از آنها در باب خود در خور اهمیت می‏باشد.
یكی از آثار گرانقدر كتابی است بنام «معارج نهج البلاغه» كه نسخه‏ای از آن در آستان مقدس حضرت امام رضا (علیه السلام) محفوظ است، بیهقی نخستین كسی است كه همه خطب نهج البلاغه را شرح داده و از جنبه‏های مختلف بحث می‏كند.
علی بن زید بیهقی گوید: من نهج البلاغه را نزد پدرم خواندم، و با این كتاب آشنا شدم و از حقایق و دقائق آن اطلاع یافتم، و بعد خود را آماده كردم تا شرحی مبسوط برای آن بنویسم تا همگان از این كتاب بهره‏مند شوند.
ابو الحسن بیهقی در جمادی الاول سال ۵۵۲ شرح خود را پایان داد و در سال ۵۶۵ در بیهق در گذشت. و در قریه شتمه در نزدیك سبزوار دفن گردید، و قبرش اكنون زیارتگاه است نسخه‏ای كه در كتابخانه آستان قدس رضوی موجود است بسیار مغلوط می‏باشد و قابل قرائت نیست.
نگارنده این سطور عكسی از این نسخه را در دست دارد، و برای تهیه نسخه دوم كوشش بسیار كرده ولی متاسفانه از این فعالیت‏ها تاكنون نتیجه نگرفتم.
علامه تهرانی صاحب الذریعهٔ گوید: نسخه‏ای از این كتاب در كتابخانه شیخ محمد صالح در قطیف بوده، و ما در این باره مكاتباتی با قطیف و بحرین و ریاض انجام دادیم، ولی نتیجه مطلوب بدست نیاوردیم.
۵) «ضیاء الدین ابو الرضا فضل اللّه بن علا حسینی راوندی» از رجال علم و ادب و مشاهیر عصر خود بود، و در شهر كاشان اقامت داشت و آثار زیادی از نظم و نثر تالیف كرد و در كتب رجال از وی بسیار تجلیل شده و از فضل و كمال و ادب و دانش او سخن گفته‏اند.
تاج الاسلام سخنانی در كتاب انساب ذیل «راوند» و «قاشان» از وی یاد می‏كند و گوید: در شهر كاشان به منزل سید فاضل ابو الرضا علوی حسینی رفتم، پس از این كه درب منزلش را كوبیدم و منتظر شدم تا درب خانه را به رویم بگشایند، متوجه شدم با گچ بالای در خانه‏اش نوشته‏اند «انما یرید اللّه لیذهب عنكم الرجس اهل البیت و یطهركم تطهیرا» و پس از لحظه‏ای توقف در خانه گشوده شد و من او را ملاقات كرد، و در این بین مذاكراتی انجام شد و من تعدادی از اشعار او را یادداشت كردم.
ابو الرضا راوندی شرحی بر نهج البلاغه نوشته و علامه مجلسی در فتن بحار الانوار از این شرح نقل می‏كند این محقق عالیقدر نسخه‏ای از نهج البلاغه را از روی نسخه سید رضی برای خود نوشت و بعد حواشی و تعلیقاتی به رشته تحریر در آورد.
۶) «سعید بن هبهٔ اللّه قطب الدین راوندی» متوفی در شوال ۵۷۳ از فقها و محدثین عصر خود به شمار بود، او شرحی بر نهج البلاغه نوشته و نام آن را «منهاج البراعه» گذاشته است، بطوری كه از مقدمه این شرح معلوم می‏گردد، وی نخست خطبه اول نهج البلاغه را شرح و تفسیر كرده و سپس به این شرح مفصل پرداخته است.
شرح قطب الدین راوندی از شروح معروفی است كه از عصر شارح، مورد توجّه پویندگان راه نهج البلاغه بوده و شارحین از آن استفاده كرده‏اند، نگارنده این سطور اكنون سه نسخه از این كتاب را در دست دارد و مدتها روی آن كار كرده و تحقیق نموده است، انشاء اللّه بزودی چاپ و در دسترس همگان قرار خواهد گرفت.
۷) «قطب الدین محمد بن حسین كیدری بیهقی» از ادباء و شعراء و محققان معروف قرن ششم هجری است. او مردی جلیل القدر و دانشمندی بزرگ و ادیبی نامور و شاعری ارجمند بود و به طوری كه از شرحش بر نهج البلاغه معلوم می‏گردد او در بسیاری از علوم تبحر داشته است.
شرح نهج البلاغه كیدری مجموعه‏ای از علوم و معارف اسلامی است كه در ذیل خطبه‏ها شارح محقق آورده است این شرح یكی از جامع‏ترین شروح نهج البلاغه است كه خواندن آن آدمی را به نشاط می‏آورد و به حقایق آشنا می‏گرداند.
این شرح كه نامش حدائق الحقائق است هنوز چاپ نشده، و اهل علم و ادب فقط نامی از آن در كتاب‏ها دیده و یا شنیده‏اند نگارنده پس از تتبع و تفحص زیاد سه نسخه از این كتاب را به دست آورده و روی آن تحقیق كرده كه انشاء اللّه به زودی چاپ خواهد شد.
۸) از مشهورترین شروح نهج البلاغه، شرح «علی بن ناصر» است، گویند: علی بن ناصر معاصر سید رضی جامع نهج البلاغه بوده، و شرحش «اعلام نهج البلاغه» نام دارد. مولف كشف الحجب، این مطلب را عنوان كرده و دیگران از وی این گفته را نقل كرده‏اند.
از این كتاب چند نسخه در هندوستان و نجف اشرف هست و نگارنده عكسی از نسخه رامپور را در دست دارد، و به دقت تمام آن را مورد بررسی و تحقیق قرار داده است، و اینك برای روشن شدن موضوع، خصوصیات این كتاب را به نظر محققان نهج البلاغه می‏رساند: كتابی كه به نام اعلام نهج البلاغه در دست هست از آغاز تا پایان مورد توجه قرار دادیم و در مطاوی آن نامی از «علی بن ناصر» و یا شخصی دیگر كه این كتاب را نوشته باشد مشاهده نكردیم، و زمان تالیف نیز مشخص نیست، و معلوم نیست كه چرا این كتاب را به علی بن ناصر نسبت داده‏اند.
در صفحه دوم این كتاب، و صفحات دیگر عبارت‏هائی مانند قال السید المصنف زید علوه دیده می‏شود و ظاهرا كتابدار كتابخانه رامپور با دیدن این عبارت خیال كرده است مولف این كتاب معاصر سید رضی و نامش نیز علی بن ناصر است. بنا بر همین تصور و خیال بدون تحقیق و مطالعه كتاب نام شارح را علی بن ناصر و معاصر سید رضی دانسته و در اول كتاب گوید: اعلام نهج البلاغه تصنیف علامه ابن ناصر معاصر سید رضی كه ۲۳ سال بعد از درگذشت رضی این‏شرح را نوشته است و در فهرست كتابخانه رامپور به همین عنوان ثبت شده است.
«كنتوری» مولف كشف الحجب بدون مطالعه كتاب عین عبارات كتابدار كتابخانه رامپور را در كتاب كشف الحجب نقل كرده و آن را به علی بن ناصر نسبت داده است، گروهی نیز به گفته‏های كنتوری اعتماد كرده و در كتابهای خود به سخنان او توجه كرده و علی بن ناصر را اولین شارح نهج البلاغه می‏دانند.
این به دلائلی كه در این جا ذكر می‏شود این كتاب اولین شرح نهج البلاغه نبوده و شارح نیز شناخته نیست، نخست این كه در برگ اول كتاب از «امام احمد بن محمد وبری» روایت می‏كند، و این وبری به طوری كه قبلا نوشتیم معاصر بیهقی و از علمای قرن ششم می‏باشد. در برگ ۳۷ گوید: قال السید المصنف رحمه اللّه، از این عبارت معلوم است كه شارح معاصر سید رضی نبوده و در برگ ۳۶ گوید: قال بعض الشارحین از این جا نیز معلوم است كه وی اولین شارح نیست، و در چند مورد نیز از سید رضی (رضوان اللّه علیه) روایت می‏كند.به نظر نگارنده، این كتاب را نمی‏توان شرح نهج البلاغه نامید، این مجموعه‏ایست از حواشی بر نهج البلاغه گویا عالمی جلیل القدر كه نهج البلاغه را مطالعه می‏كرده تفسیر بعضی از لغات و الفاظ مشكله را از حواشی نسخ نهج البلاغه گرد آورده، و از نسخه سید رضی نیز استفاده كرده و این اثر در قرن ششم و یا هفتم تالیف شده است، و ما روی این نسخه كار كرده‏ایم و انشاء اللّه به زودی چاپ خواهد شد.
۹)عز الدین عبد الحمید بن ابی الحدید» در سال ۵۸۶ در مدائن متولد شد و در بغداد كه در آن ایام از مراكز مهم علم و ادب و سیاست بود دانش و كمال آموخت و پس از اندكی، جائی برای خود در محافل اهل علم و ادب باز كرد و توجه محافل ادبی و علمی و سیاسی بغداد را جلب نمود.
از این دانشمند بزرگ و ادیب عالیقدر و مورخ بی نظیر كه جامع همه علوم و معارف اسلامی بود آثار زیادی از نظم و نثر در دست هست كه هر یك از آنها مبین اطلاعات وسیع و احاطه او به مسائل و موضوعات مذهبی می‏باشد.
یكی از آثار جاودانی و پر ارزش ابن ابی الحدید شرح نهج البلاغه است كه آن را در سال ۶۴۴ به نام «مؤید الدین ابو طالب محمد بن احمد علقمی» وزیر معتصم عباسی آخرین خلیفه بنی عباس تالیف كرد و به او هدیه نمود.
ابن ابی الحدید به طوری كه خودش گفته چهار سال و هشت ماه به اندازه زمان خلافت امیر المؤمنین (علیه السلام) روی این شرح كار كرده است، پس از اتمام كتاب، نسخه را برای ابن علقمی فرستاد و او توسط برادرش موفق الدین، جوائزی را برای شارح فرستاد و از او تجلیل كرد.
شرح ان ابی الحدید جامع‏ترین و مشروح‏ترین شروح نهج البلاغه است، و مانند دریائی موّاج است كه در آن همه گونه گوهرهای ارزنده به دست می‏آید، این شرح مجموعه بزرگی است از ادب، تاریخ، عقاید مباحثات كلامی و احتجاجات و مناظرات و حوادث و وقایع قرن نخستین اسلام این كتاب از موفق‏ترین كتب اسلامی است و مكرر در ایران و مصر و بیروت چاپ شده است.
۱۰) ل الدّین عبد الرّحمان بن محمد عتائقی حلّی» از علماء و دانشمندان بزرگ عصر خود بود، و علوم و فنون زمان خود را بخوبی فرا گرفت، آثار او هم اكنون در نجف اشرف در خزانه علوی موجود است و خط او در این آثار كه در سال ۷۳۲ نوشته شده دیده می‏شود.
یكی از آثار او شرح نهج البلاغه است، مولف ریاض العلماء از او بسیار تجلیل می‏كند و گوید: من شرح نهج البلاغه ابن عتائقی را دیدم كه در آن نوشته شده بود مجلد سوم از شرح نهج تالیف ابن عتائقی و این نسخه در سال ۷۸۶ تحریر شده بود.
شرح ابن عتائقی یكی از شروح معتبر نهج البلاغه است، متاسفانه اكنون نسخه كامل از آن در دست نیست، و مقداری از آن در دست محقق دانشمند ابن یوسف بوده كه در كتاب خود از آن یاد می‏كند، و ثلثی از این شرح نیز در كتابخانه مدرسه نمازی شهرستان خوی موجود است.
۱۱) و الفضائل حسن بن محمد صغانی» در سال ۵۷۷ در لاهور مركز ایالت پنجاب پاكستان متولد شد، وی پس از تكمیل تحصیلات رهسپار بغداد شد و در این شهر به مطالعه و تحقیق پرداخت و كتابهای زیادی در علم لغت و ادب تالیف كرد.
یكی از آثار او شرح نهج البلاغه است كه در فهرست كتاب «تحفهٔ الأبرار» ذكر شده است، و صاحب ریاض از آن نقل می‏كند، صغانی پس از مدتی كه در بغداد و سایر بلاد معروفه به كارهای علمی مشغول بود در سال ۶۵۰ درگذشت.
ابو الفضائل صغانی از چغانیان ما وراء النهر بود، و پدرانش از آن جا به هندوستان مهاجرت كرده بودند او از مشاهیر اهل ادب و لغت می‏باشد و گفته‏هایش در علم لغت و اشتقاق مورد استناد قرار می‏گیرد، كتاب مجمع البحرین و عباب و تكمله و شوارد از آثار ارزنده این مرد بزرگ است.
۱۲) ال الدین ابو منصور حسن بن یوسف» معروف به «علامه حلّی» از بزرگان فقهاء و متكلمین شیعه و علماء امامیه و از مشاهیر رجال علم و ادب است، علامه حلی بیش از پانصد كتاب و رساله در فقه، اصول كلام و ادب تالیف كرد كه تعدادی از آنها چاپ شده است.
یكی از آثار این عالم جلیل القدر شرح نهج البلاغه است كه خود علّامه در كتاب «خلاصهٔ الأقوال» آن را در ضمن آثار و تالیفات خود ذكر می‏كند، كسانی كه در باره نهج البلاغه بحث كرده‏اند از این شرح نام برده‏اند، و لیكن از خصوصیات آن اطلاعی در دست نبود.
نگارنده كه چند سال است، پیرامون نهج البلاغه و شروح آن مشغول تحقیق است عكسی از این شرح را به دست آورده كه از اول و آخر ناقص است و در آن نامی از شارح برده نشده است ولی این شرح در قرن هشتم تالیف شده، و شارح معاصر و ملازم «خواجه رشید الدین فضل اله همدانی» بوده است.
این شرح از خطبه شقشقیه شروع می‏شود و در خطبه شماره ۵۲ پایان می‏یابد، و اگر نسخه كامل از این شرح پیدا شود شاید مشروح‏ترین سرمایه نهج البلاغه باشد، شارح، نخست خطبه را نقل می‏كند و بعد لغات مشكل آن را بیان می‏نماید سپس اعراب آن را شرح می‏دهد و بعد، از فصاحت و بلاغت آن را بیان می‏نماید و بعد مفهوم خطبه را روشن می‏كند.
این شرح ظاهرا از آثار و تالیفات «علّامه حلّی» است و قراینی هست كه نسبت این شرح را به علامه تائید می‏كند زمان تالیف و نگارش كه مقارن با سال‏۷۱۲ هجری است و مصاحبت شارح با رشید الدین فضل اللّه همدانی نیز مؤید این نظریه می‏باشد.
۱۳) ال الدین میثم بن علی بحرانی» یكی از علماء و متكلمین عالیقدر است و شهرت وی بی‏نیاز از هر گونه توصیف است، «ابن میثم بحرانی» در سال ۶۷۹ در گذشت این عالم جلیل القدر چند شرح بر نهج البلاغه نوشته كه به شرح كبیر و متوسط و صغیر معروف هستند.
این شارح بزرگ شرح خود را به «عطاملك جوینی» وزیر معروف هدیه كرد،- شرح ابن میثم یكی از مشهورترین شروح نهج البلاغه است كه در آن بیشتر به موضوعات كلامی و فلسفی و ادبی پرداخته و مكرّر چاپ شده است، و دو شرح دیگر هنوز چاپ نشده و نسخه‏های آن موجود است.
۱۴) شمند و محقّق مشهور «افندی» مؤلف ریاض العلماء گوید: ابن عتائقی حلّی شارح نهج البلاغه در شرح خود از شرح نهج البلاغه «قاضی عبد الجبّار» بسیار استفاده كرده و مطالبی از آن در كتابش نقل می‏كند و به گفته‏هایش استناد می‏نماید.
نگارنده این مقاله گوید: این «عبد الجبّار» شناخته نشد و معلوم نیست در كجا زندگی می‏كرده و در چه قرنی بوده، در كتب رجال گروهی بنام عبد الجبّار در فهرست رجال علم و ادب ذكر شده‏اند و معلوم نیست شارح مورد نظر كدام یك از آنها بوده و در چه زمانی می‏زیسته است.
۱۵) و طالب تاج الدّین» معروف به «ابن السّاعی» از علماء و رجال بغداد بود و در سال ۶۷۴ درگذشت. او آثار و تألیفات زیادی از خود به جای گذاشت كه یكی از آنها شرح نهج البلاغه است، مؤلّف منتخب المختار را از شرح مذكور نقل می‏كند.
۱۶) جلیل القدر و شریف بزرگوار «رضی الدّین علی بن موسی بن طاوس حلی» از رجال بزرگ علم و دین و از زهاد و عباد بشمار هستند، از این عالم زاهد آثار و تألیفات بسیاری از لوازم و معارف اسلامی به جای مانده است كه هر یك از آنها در موضوع خود اهمیّت ویژه‏ای دارد.
یكی از این آثار ارزنده شرح نهج البلاغه است، و شیخ جلیل القدر حاج میرزا حسین نوری در خاتمه مستدرك از این كتاب نام می‏برد، و لیكن از این شرح و نسخه آن اطّلاعی در دست نیست و مانند آثار دیگر او از بین رفته است.
۱۷)ن عمر فخر الدین رازی» یكی از مشاهیر علمای اسلام است. و آثار زیادی از كلام، فلسفه تفسیر قرآن از روی باقی مانده كه هر یك از آنها در موضوع خود مورد استفاده می‏باشد، فخر الدّین رازی در بلاد خراسان و مدارس ما وراء النّهر به تحصیل و كسب معارف اشتغال داشت.
فخر الدّین پس از مدّتها گردش در شهرها سرانجام در هرات خراسان رحل اقامت افكند، و در سال ۶۰۶ در این شهر در گذشت و قبرش اكنون در بیرون شهر هرات زیارتگاه است، یكی از آثار او شرح نهج البلاغه می‏باشد كه «قفطی» در «آثار الأحكام» از آن نام برده است.
۱۸) محمود ملاحمی خوارزمی» یكی از شارحان نهج البلاغه است، علی بن زید بیهقی در كتاب معارج نهج البلاغه از این كتاب نام برده و گوید: ملاحمی خوارزمی مشكلات نهج البلاغه را تفسیر كرده و بر الفاظ نادره آن شرحی نوشته است.
۱۹)مام كامل «سدید الدین محمود بن میرك رازی» عالمی بزرگ و محققی توانا بوده و در حل مشكلات و مسائل علمی و ادبی تخصص و تبحر داشته است، یكی از آثار ارزنده او كتابی است در پیرامون نهج البلاغه، علی بن زید بیهقی در شرح نهج البلاغه از این اثر یاد می‏كند.
۲۰)سعد الدین مسعود تفتازانی» از دهكده تفتازان بوده و این قریه هم اكنون در شمال غربی شهرستان قوچان كنار مرز ایران و شوروی واقع است، تفتازانی در خوارزم به تحصیل پرداخت و در علوم ادبی مقام ارجمندی پیدا كرد و كتاب معروف مطول از آثار او می‏باشد.
سعد الدین تفتازانی كتابی در شرح نهج البلاغه نوشت و علماء رجال در شرح حالش از این شرح نام برده‏اند، ولی از نسخه آن اكنون اطلاعی در دست نیست، وی در سال ۷۹۲ در شهر سرخس در گذشت و آثاری از علم و ادب از خود به جای گذاشت.
۲۱) مام مؤید باللّه یحیی بن حمزه علوی» كه نسبتش به امام هادی علیه السلام می‏رسد شرحی بر نهج البلاغه نوشته و نامش را الدیباج المضئی نهاده است، نسخه‏ای از این شرح كه در سال ۷۰۱ تحریر شده است در كتابخانه شیخ محمد سماوی در نجف اشرف می‏باشد.
۲۲) ابو الفضل یحیی بن ابی طّی بخاری» در سال ۵۷۵ در حلب متولد شد و در حالی كه به تجارت مشغول بود به فرا گرفتن علوم و معارف نیز پرداخت او شاعری عالیقدر بود و با سلاطین ایوبی رفت و آمد داشت و آنان را مدح می‏كرد.
این عالم بزرگ فقه را از ابن شهر آشوب آموخت و مذهب شیعه را قبول كرد، و در اصول و علم قرائت نیز مقام شامخی پیدا كرد، و آثار زیادی از خود به جای گذاشت، یكی از تالیفات او شرح نهج البلاغه است كه در شش مجلد نوشته بود او در سال ۶۳۰ در گذشت.

عزیز اللّه عطاردی
منابع مقاله: الذریعهٔ تالیف علامه شیخ آقا بزرگ تهرانی الغدیر تألیف علامه شیخ امینی معارج نهج البلاغه تالیف علی بن زید بیهقی منهاج البراعه تالیف قطب الدین راوندی حدائق الحقائق تالیف قطب الدین كیدری

منبع : بلاغ