ضربان قلب جنین،چرا و چگونه؟

یكی از قدیمی‌ترین روش‌هایی كه برای شنیدن صدای قلب جنین به كار می‌رفت، استفاده از ابزاری به نام فتوسكوپ است.
شاید اگر به اتاق زایمان رفته باشید، با ابزارهای مختلفی رو به رو شده باشید كه احتمالا عملكرد بسیاری از آنها برای شما ناشناخته است اما به هر حال در حال حاضر بسیاری از متخصصان زنان و زایمان از این ابزارها به عنوان بخش مهمی از وسایل تشخیصی خود استفاده می‌كنند. انواع این وسایل بسیار زیاد است اما امروز ابزارهایی را به شما معرفی می‌كنیم كه از طریق آنها پزشك از سرعت ضربان قلب جنین باخبر می‌شود.
تا زمانی كه زایمان انجام نشده است و جنین در درون رحم مادر قرار دارد، هنوز در دسترس پزشك قرار نگرفته است تا پزشك بتواند با معاینه و بررسی او، از سلامت جسمانی‌اش باخبر شود. به همین دلیل پزشكان در این شرایط برای كسب اطمینان از زنده و سالم بودن جنین مجبور می‌شوند كه از شواهد غیرمستقیم و غیرقابل مشاهده استفاده كنند. یكی از این معیارهای ارزیابی، صدای قلب جنین است. صدای قلب جنین می‌تواند اطلاعات بسیار ارزشمندی را هم درباره سلامت جنین و هم درباره شیوه پیشرفت روند زایمان و خروج محصولات بارداری در اختیار پزشك قرار دهد. به همین دلیل، از دیرباز پزشكان درصدد جست‌وجوی روش‌هایی بوده‌اند كه از آن طریق صدای قلب جنین را پایش، كنترل و پیگیری كنند و از این طریق اطلاعات مهمی درباره روند زایمان و وقایعی كه در آن اتفاق می‌افتد به دست آوردند.به طور مثال فشارهایی كه به دنبال انقباضات رحم، در طی زایمان از اطراف به بدن جنین وارد می‌شوند و نیز فشارهای موجود در كانال زایمان باعث تغییرات سرعت ضربان قلب جنین می شوند كه بسیار با اهمیت است.
● روش‌های ابن سینایی
یكی از قدیمی‌ترین روش‌هایی كه برای شنیدن صدای قلب جنین به كار می‌رفت، استفاده از ابزاری به نام فتوسكوپ است. فتوسكوپ در اصل وسیله‌ای شبیه همان گوشی پزشكی معمولی است كه پزشكان برای سمع و شنیدن صداهای مختلف اعضای بدن از آن استفاده می‌كنند. تنها تفاوت مهمی كه میان گوشی پزشكی معمولی با فتوسكوپ وجود دارد شاید شكل ظاهری آن باشد كه بیشتر شبیه یك شیپور كوچك است و به آن لوله‌هایی متصل است كه صداهای برداشت شده توسط شیپور كوچك را به گوش شنونده انتقال می‌دهد. اگرچه امروزه با پیشرفت‌های ایجاد شده و بروز وسایل الكترونیكی دقیق، استفاده از چنین وسایلی به مراتب كمتر از گذشته شده است، اما باز هم آنها را می‌توان در بسیاری از اتاق‌های زایمان یافت و شاید در مناطقی كه امكانات كافی ندارند، بتوان از آنها به میزان زیادی كمك گرفت.
● ابزارهای امروزی
ابزارهایی كه امروزه بیشتر استفاده می‌شوند، از تكنولوژی مشابه سونوگرافی استفاده می‌كنند. در اصل این دستگاه امواج صوتی را به سمت قلب جنین می‌فرستد و سپس از روی امواج بازگشتی از قلب، سرعت ضربان قلب را تعیین می‌كند. در این دستگاه‌ها به ازای هر ضربان قلب جنین، صدای خاصی تولید می‌شود كه پزشك یا ماما از روی شمارش آنها ضربان قلب جنین را می‌فهمد. شاید درواقع بتوان گفت كه این دستگاه‌ها در اصل انواع بسیار ساده و ارزان قیمت همان دستگاه‌های سونوگرافی اما با قابلیت‌های بسیار محدود و اندك هستند.
ماما یا پزشكی كه از این دستگاه استفاده می‌كند، پروب یا در اصل ترانسودیوسر دستگاه را ابتدا روی شكم خانم باردار قرار می‌دهد. این پروب وسیله‌ای استوانه‌ای شكل و كوچك است كه هم وظیفه ارسال امواج و هم مسوولیت دریافت امواج بازگشتی را برعهده دارد. برای اینكه تماس پروب با شكم مادر بهتر صورت گیرد، اندكی ژل یا ماده لغزنده كننده روی شكم مادر ریخته می‌شود. درضمن این ژل باعث می‌شود كه امواج صوتی بهتر انتقال پیدا كنند و راحت‌تر از سطح پوست و بدن مادر به دستگاه برسند. پزشك یا ماما علاوه بر اینكه می‌تواند با شمردن صداهای دستگاه، سرعت ضربان قلب جنین را بررسی كند، می‌تواند اطلاعات را به وسیله چاپگرهای خاصی روی برگه نیز ثبت كند و یا حتی روی یك مونیتور تماشا كند.
امروزه از این روش‌ها در اتاق‌های زایمان به كرات استفاده می‌شود. اینكه به چه فواصلی صدای قلب جنین كنترل شود، بستگی به نظر پزشك متخصص زنان و زایمان دارد. در اوایل روند زایمان شاید هر یك تا دو ساعت یك بار این كار صورت گیرد اما هر چه زایمان به پیش می‌رود و نیز در مواردی كه زایمان پرخطر بوده و با احتمال آسیب یا مرگ و میر جنین همراه است دفعات اندازه‌گیری ضربان قلب جنین بیشتر و فواصل آن كوتاه‌تر می‌شود. به طور كلی هر گاه ریتم ضربان قلب جنین نامنظم و نامرتب باشد اندازه‌گیری مرتب ضربان قلب بیشتر مورد تاكید و توجه قرار می‌گیرد، چرا كه هر لحظه پزشك را از سالم بودن كودك با اطلاع می‌سازد و این فرصت را برای او فراهم می‌آورد كه بلافاصله پس از قطع ضربان قلب جنین اقدامات اورژانسی (نظیر سزارین) برای خروج نوزاد انجام شود. نكته‌ای كه همیشه باعث نگرانی مادران می‌شود این است كه فكر می‌كنند انجام این كار به جنین آنها صدمه می‌زند و بنابراین سعی می‌كنند در مقابل انجام این كار مقاومت كنند یا حداقل درخواست می‌كنند كه این كار كمتر صورت گیرد. باید تاكید كرد كه این اندازه‌گیری‌های ضربان قلب جنین ضمن اینكه هیچ درد و ناراحتی برای مادر ایجاد نمی‌كنند، برای جنین آنها نیز خطر و ضرری ندارد. سال‌هاست كه مشخص شده امواج صوتی سونوگرافی، مثل امواج الكترومغناطیسی در ام.آر.آی، هیچ آسیب و صدمه مهمی را به كودك و جنین وارد نمی‌كنند و بنابراین استفاده از آنها كاملا بی‌خطر است و نباید جای نگرانی خاصی وجود داشته باشد.
● ابزارهای پیشرفته‌تر
امروزه روش‌های پیشرفته‌تری هم ابداع شده‌اند. به طور مثال در برخی از روش‌ها، از طریق ثبت امواج الكتریكی قلب جنین از ورای شكم مادر،‌ می‌توان سرعت ضربان قلب او را ثبت كرد. به هر حال با توجه به اینكه روش‌های قبلی آسان‌تر و در دسترس‌تر هستند، معمولا از آنها بیشتر استفاده می‌شود. شاید در حال حاضر بیشتر اتاق‌های زایمان و مطب‌ها و درمانگاه‌های زنان و زایمان كشور ما هم یك دستگاه سونوگرافی ساده برای تعیین سرعت ضربان قلب جنین را داشته باشند و بنابراین نیاز چندانی به وسایل پیشرفته‌‌تر نباشد.‌

‌ فاطمه معرفت

منبع : روزنامه سلامت