فندق

● پیشینه
فندق بومی اروپا ، آسیای صغیر و قفقاز است پرورش درخت فندق از زمان های قدیم معمول بوده كشت آن در اروپا ا زقرن چهاردهم میلادی رو به توسعه گذاشته و به تدریج در ممالك اطراف حوزه مدیترانه متداول شده است. پرورشاین درخت به صورت ثاغ در ایتالیا و با كاشت شش رقم در سال ۱۶۷۱میلادی شروع شده است. در سال ۱۹۱۲ رقم های دیگری در انگلستان شناخته شده اند.
براساس مدارك موجود در كتاب های خطی چینی ، پیشینه فندق را تا ۵۰۰۰ سال پیش می دانند. رومی ها و یونانی ها فندق را برای درمان استفاده می كرده اند و ارزش غذایی آنرا می دانسته اند.
كشت درخت فندق در ایران از زمان های بسیار قدیم متداول بوده و پیدایش آنرا از نظر گیاهشناسی به عصر نیولیتیك زمین شناسی نسبت می دهند ولی تاریخ دقیق كشت آن مشخص نیست. دكتر پرویز نیلوفری استاد معاصر دانشكده منابع طبیعی دانشگاه تهران بر این باور است كه در دوران داریوش هخامنشی برای اولین بار از گیاه فندق یا "پنت " نام برده شده است. اكنون درخت فندق د رجنگل های ارسباران ، آستارا ، طوالش ، دینو چال ، طارم ، زنجان و همچنین در جنگل های گلی داغ گرگان به صورت خودرو دیده می شود. رقم بومی Corylus avellana در گرگان ، رودبار الموت ، اشكورات ، طارم زنجان و ارتفاعات فلات مركزی بین قم و كاشان تا دلیجان و یزد در ارتفاع ۲۰۰۰ تا ۲۳۰۰ متری دیده می شود. گونه دیگری از فندق بنام Corylus colurna در اروپای جنوب شرقی ، قفقاز و تركیه ونیز در لاهیجان و ارتفاعات آستارا دیده می شود.
● طبقه بندی گیاهی
فندق درختچه ای از خانواده Betulaceac وازجنس Corylus است. گونه های وحشی آن در مناطق معتدله ژاپن ، چین ، تركیه ، هند و اروپا تا شمال امریكا یافت میشود تا كنون ۲۵ نوع گونه فندق در دنیا شناسایی شده است.
در بین گونه های مختلف فندق اختلافهایی از نظر مشخصات گیاهشناسی وجود دارد.در گونه های Corylus colurna و C.chinensis درخت دارای محور اصلی است ، در حالی كه گونه های دیگر به صورت درختچه یا بوته های بزرگ هستند. درختچه دارای شاخه های زیادی هستند و به وسیله پا جوش ازدیاد می شوند. تمام گونه های فندق خزان كننده هستند ولی د رمناطق دارای زمستان های ملایم ، در برخی گونه ها برگها در روی شاخه ها باقی می ماند. درختان فندق مانند درختان دیگر بلند نیستند ولی در صورت حاصلخیز بودن خاك درختها ممكن است بیشتر رشد كرده و ارتفاع آنها به ۱۰ تا۱۵ متر نیز برسد.
گیاهان این جنس یك پایه بوده و گلهای یك جنسی تولید می كنند. گلهای فندق در نتیجه رشد شاتونهای نر در روی شاخه های كوچك بدون برگ و نیز د رنتیجه آزاد شدن مقدار زیادی گرده به وضوح قابل رؤیت می شوند.
در زمان ظهور پوست سبز كه میوه ها را فرا می گیرد اختلافهایی وجود دارد. این اختلافها معمولاً در تشخیص گونه ها و ارقام فندق مفید هستند. پوست میوه در گونه ‍C.americana و Corylus avellana كوتاه بوده و موجب می شود میوه ها پس از رسیدن به راحتی بریزند. این گونه ها را اصطلاحاً گونه های پوست آزاد می نامند كه برای برداشت زود هنگام مناسب هستند ، در حالی كه پوست C.colurna خیلی كلفت تر بوده و به طور عمیقی در داخل لبهای نیزه مانند چنگال شده است.
پس از خشك شدن ،لبها برگشته و خوشه ای از پوستها شبیه یك كاكتوس خاردار بوجود می آید. پوست C.chinensis بطور محكمی میوه فندق را دربرگرفته و برگچه های لب شده (یعنی برگچه هایی كه با شیار چند قسمت شده اند) برگشته و دارای انشعابات زیادی می گردد. پوست برخی گونه ها مثل C.ferox و ‍‍‍C.tibetica پوشیده از خارهای زیاد بوده و ‍C.maxima دارای پوست بلند است. همین طور پوست C.cornuta بطور قابل ملاحظه ای در قسمت بالایی میوه جمع شده و جدا كردن میوه را دشوار می كند.
● پراكنش جغرافیایی
سرزمین های خاوری دریای سیاه تركیه ، نواحی مجاور ساحل غربی ایتالیا از " پیمون " تا
"سیسیل" و ناحیه " لومباردی" ، جلگه ها و تپه های " تاراگون" در اسپانیا ، دره " ویلامت " و ایالت "ارگون" و واشنگتن آمریكا وناحیه ای در غرب كشور چك بنام "بوهمیا".
امروزه كشت فندق در روسیه ، انگلستان و جزیره قبرس نیز گسترش یافته است و جنس Corylus به صورت وحشی ، بخش های وسیعی از جنگل های این كشورها را می پوشاند. در ایران رقم های خودرو در جنگل های مناطق شمالی بین آستارا و اردبیل و دره اهر و به صورت دست كاشت در مسیر رودخانه شاهرود ، زنجان ، دامنه های كوه های الموت ، قم و اشكورات گیلان دیده می شود.
● سطح زیر كشت در جهان
براساس اطلاعات سازمان خواربار كشاورزی جهانی در سال ۱۹۹۷ سطح زیر كشت فندق در جهان ۴۶۱۳۴۰ هكتار بوده است كه نسبت به سال گذشته حدود یك درصد افزایش داشته از سال ۱۹۸۸ تا ۱۹۹۷ در یك دوره ده ساله سطح زیر كشت فندق جهان متغییر بوده است.
در این دوره كمترین میزان سطح زیر كشت با ۴۲۴۷۸۲ هكتار مربوط به سال ۱۹۹۲ و بیشترین آن با ۴۶۳۱۱۹ هكتار مربوط به سال ۱۹۹۵ بوده است. در آغاز دوره مورد بررسی (سال پایه )سطح زیر كشت فندق جهان ۴۵۲۴۰۳ هكتار بوده كه در سال ۱۹۹۷به ۴۶۱۳۴۰هكتاررسیده است و افزایشی برابر ۲ درصد را نشان می دهد.
دربین كشورهای جهان ، تركیه با دارا بودن ۳۲۷ هزار هكتار اراضی زیر كشت فندق به تنهایی ۷۱درصد از كل اراضی زیر كشت فندق جهان را به خود اختصاص داده ومقام اول را دارا است. پس از آن ایتالیا با ۶۹ هزار ، اسپانیا با ۲۹ هزار و آمریكا با ۱۱ هزار هكتار به ترتیب مقام های دوم تا چهارم را به خود اختصاص می دهند. ایران با ۹۶۶۰ هكتار اراضی زیر كشت فندق ۱/۲ درصد از كل زمین های زیر كشت فندق جهان را در اختیار دارد و مقام پنجم را از نظر سطح زیر كشت فندق در جهان دارا ست.
▪ سطح زیر كشت فندق در ایران
بر اساس آخرین اطلاعات موجود ، سطح زیر كشت فندق در سال زراعی ۷۶-۱۳۷۵ برابر ۹۶۵۹ هكتار بوده كه نسبت به سال زراعی گذشته ۲/۴ درصد ونسبت به سال پایه حدود ۲۰۱ درصد افزایش داشته است.
سطح زیر كشت فندق در ده سال مورد بررسی از ۳۲۱۴ هكتار آغاز شده و به ۹۶۵۹ هكتار رسیده است. كمترین سطح زیر كشت فندق در سال زراعی ۶۷-۶۶ (سال پایه ) بوده و این روند از ابتدای دوره مورد بررسی سیر سعودی داشته است. براساس آمار موجود در سال زراعی ۷۶-۱۳۷۵ بیشترین سطح در استان گیلان با ۶۹۷۰ هكتار كه ۲/۷۲ درصد از سطح زیر كشت فندق كشور می باشد. پس از گیلان كه مقام اول را در سطح زیر كشت دارد. استانهای قزوین ، مازندران به ترتیب مقام های دوم و سوم را به خود ااختصاص داده اند . استانهای كردستان ، خراسان ، فارس و همدان هر یك با یك هكتار كمترین سطح زیر كشت فندق در كل كشور را دارند.
گیلان ، قزوین و مازندران جمعاً ۷/۹۲ درصد از سطح زیر كشت فندق كل كشور را داشته و مهمترین مناطق كشت فندق به شمار می آیند.
● تولید فندق در جهان
براساس آخرین اطلاعات منتشر شده از سوی سازمان خواربار كشاورزی جهانی ، مقدار تولید فندق جهان در سال ۱۹۹۷ برابر ۶۱۹۱۵۳ تن بوده است كه نسبت به سال قبل حدود ۶/۰ درصد كاهش و نسبت به سال پایه ( ۱۹۸۸ ) ۶/۱ درصد افزایش داشته است.
در بین كشورهای جهان ، ده كشور هر یك بیش از یك هزار تن فندق در سال ۱۹۹۷تولید كرده اند كه در بین آنها تركیه با تولید ۴۲۰ هزار تن ، رتبه اول را دارا است. این كشور به تنهایی ۸/۶۷ درصد فندق جهان را تولید می كند. پس از تركیه ، ایتالیا با تولید ۱۰۷ هزار تن دومین كشور عمده تولید كننده فندق جهان به شمار می رود. آمریكا نیز با تولید ۳۷ هزار تن مقام سوم جهان را داراست. ایران با تولید ۱۱۸۹۰ تن ، حدود ۲ درصد از تولید فندق جهان را داراست و مقام پنجم را به خود اختصاص داده است.در بین كشورهای عمده تولید كننده جهان ، میزان تولید سال ۱۹۹۷ نسبت به سال گذشته در كشورهای آمریكا ، اسپانیا ، ایران ، یونان وفرانسه افزایش و در كشورهای تركیه ، ایتالیا و آذربایجان كاهش تولید وجود داشته و در بقیه كشورها تولید ، تغییری را نشان نمی دهد.
▪ تولید فندق درایران
در سال زراعی ۷۶-۱۳۷۵ میزان تولید فندق كشور ۱۱۸۸۶ تن است كه نسبت به سال گذشته ۶/۴ درصد افزایش و نسبت به سال پایه (۱۳۶۷) حدود ۱۸۹ درصد افزایش داشته است.
میزان تولید فندق كل كشور درده ساله مورد بررسی از ۴۱۱۶ تن آغاز شده و به ۱۱۸۸۶ تن رسیده است. كمترین میزان تولید فندق در سال زراعی ۶۸-۱۳۶۷ بوده كه نسبت به سال پایه ۳/۲ درصد كاهش داشته و بیشترین میزان تولید در سال زراعی ۷۳-۱۳۷۲ بوده است.
بر اساس آمار موجود در سال ۱۳۷۶ بالاترین میزان تولید فندق كشور در استان گیلان با تولیدی برابر ۷۹۱۵ تن می باشد كه ۶/۶۶ درصد از تولید كل كشور را به خود اختصاص داده است و پایین ترین مقدار با یكتن از تولید فندق كل كشور مربوط به هر یك از استان های خراسان ، كردستان و یزد است.
ازنظر میزان تولید پس از گیلان ، استان قزوین در مقام دوم قرار دارد كه با احتساب تولید استان های مازندران ، زنجان و اردبیل جمعاً ۶/۹۷ درصد از تولید فندق كل كشور را به خود اختصاص داده اند و مهمترین مناطق تولید فندق به شمار می آیند.
● عملكرد فندق در جهان
در سال ۱۹۹۷ بر اساس اطلاعات به دست آمده از فائو ، متوسط عملكرد فندق در جهان ۱۳۴۲ كیلوگرم در هكتار بوده است كه نسبت به سال قبل ۴/۱ درصد (۱۹ كیلوگرم ) و نسبت به سال ۱۹۸۸( سال پایه ) ۴/۰ درصد كاهش داشته است.
در بین كشورهای عمده تولید كننده فندق در سال ۱۹۹۷ كشور آمریكا با متوسط تولید ۳۳۲۱ كیلوگرم در هكتار بالاترین عملكرد را به خود اختصاص داده است و نسبت آن به عملكرد جهانی ۵/۲۴۷ درصد بالاتر است. پس از آمریكا ، فرانسه با تولید ۲۱۴۳ كیلوگرم در هكتار جایگاه دوم قرار دارد. كشورهای یونان ، ایتالیا و چین نیز به ترتیب با عملكرد های ۱۸۸۰، ۱۵۵۴ و ۱۳۷۹ كیلوگرم در هكتار در رتبه های بعدی قرار گرفته اند كه بالاتر از عملكرد جهانی بوده است.
كشور اسپانیا با متوسط تولید ۶۸۳ كیلوگرم در هكتار پایین ترین عملكرد را در بین كشورهای عمده تولید كننده این محصول به خود اختصاص داده است. در سال ۱۹۹۷ عملكرد درهكتار فندق ایران با ۱۲۳۱ كیلوگرم بوده كه نسبت به متوسط جهانی حدود ۹۲ درصد بوده است .
▪ عملکرد فندق در ایران
عملکرد در هکتار فندق کل کشور در سال زراعی ۷۶-۱۳۷۵ ، ۱۲۳۱ کیلوگرم بوده که نسبت به سال گذشته ۴/۰ درصد افزایش و نسبت به سال پایه (۶۷) حدود۴درصد کاهش داشته است.
در دوره ده ساله مورد بررسی بیشترین مقدار عملکرد فندق با ۱۵۱۷ کیلوگرم به سال زراعی ۷۱-۱۳۷۰ و کمترین آن با ۱۱۷۲ کیلوگرم به سال زراعی ۶۸-۱۳۶۷ مربوط بوده است.
در بین استان های کشور در سال زراعی ۷۶-۱۳۷۵ بالاترین تولید در واحد سطح با ۳۰۰۰ کیلوگرم مربوط به استان های فارس و همدان و پایین ترین آن با ۵۰۰ کیلوگرم متعلق به استان یزد بوده است.
● خاک
درخت فندق از جمله درختانی است که عموماً با هر خاکی سازش دارد. اما برای رشد بهتر و تولید میوه بیشتر نیاز به خاکی دارد که نیمه عمیق (بیش از ۵۰ سانتیمتر) باشد و قدرت جذب آب بیشتری داشته باشد. مانند:
- خاکهای رسوبی ، رسی و شنی و رسوبی شنی یا خاکهایی که به اندازه کافی رس داشته باشند.
- خاکهای سبک ، یعنی شنی و رسی که قابلیت نفوذ آب در آنها به خوبی پیدا باشد.
- خاکهای قلیایی با pH مختلف که با آنها سازش نسبی دارد.
- خاکهای اسیدی با pH حدود ۶ که سازش فندق در چنین خاکهایی بهتر از زمینهایی است که pH آنها از ۵/۷ به بالا باشد.
با آنکه میزان آهک فعال در خاک چندان ربطی به pH ندارد و درخت فندق بیش از هر درخت میوه ای با آن سازش دارد ، با این حال آزمایشهای انجام شده به منظور تعیین محدوده قدرت آهک (I.P.C) نشان داده است که باغهای فندق نباید در زمینهایی احداث شوند که میزان آهک فعال آنها از ۱۰٪ بیشتر باشد و چون ریشه درخت فندق به خفگی در خاک نیز حساسیت دارد ، لذا کاشت آن در اراضی مرطوب ، فشرده ، رسی ، سنگین و غیر قابل نفوذ ، یا در خاکهایی که پس از بارندگی آب خیز باشند ، توصیه نمی شود.
● اقلیم
با آنکه فندق در آب وهوای متفاوت سازش نسبی ، اما مطلوبی نشان داده است با این حال ، کشت وسیع آن از نظر اقتصادی مستلزم انتخاب ارقام مناسب برای هر منطقه و رعایت دقیق تغییرات و کیفیت جوّی ، به خصوص دما ، برودت و بارندگی می باشد.
● دما
چون دماهای بالا و پایین معمولاً در اغلب نقاط فندق خیز مسئله ساز است ، لذا شناخت میزان استقامت هر رقم فندق در مقابله با سرما یکی از عواملی است که باید در نظر گرفته شود.
در ارقام زود گل با بیداری زود رس مانند فرتیل دوکوتارد یا روند دوپی یه مونت ، دما نباید پایین تر از درجه های زیر باشد:
- به هنگام استراحت گیاه (خطر ترکیدن چوب درخت)؛
- ۱۳ تا ºC۱۵- (خطر یخ زدن جوانه و گلهای نر وماده تکامل نیافته)؛
- ۷- تا ºC۸- (خطر یخ زدن گلهای نر باز شده در آذر و دی)؛
- ۳- تا ºC۴- (خطر یخ زدن نو جست های جوان در فروردین و اردیبهشت )؛
● بارندگی
شناخت میزان بارندگی هر محل ، خصوصاً برای ایجاد شبکه های آبیاری مدرن و نصب تاسیسات پیشرفته در سیستم های جدید الزامی است.
▪ آب و آبیاری منظم و مکفی از اساسی ترین مبانی باغبانی است که باعث :
- افزایش درصد نهالهایی که به هنگام کاشت گرفته است و تحکیم ریشه بندی آنها؛
- تسهیل و تسریع در رشد گیاهی ، استخوان بندی و اندام درخت؛
- تقویت و افزایش محصول؛
- درشتی وشكل ظاهری مطلوب میوه با پوست و بی پوست می شود.
فندق از جمله درختانی است كه به آب نیاز زیادی دارد تا بتواند از اردیبهشت تا مرداد ، حتی در بعضی از سالها تا شهریور ماه ، طعم مغز فندق و اندازه آن را به حد مطلوب برساند.
درخت فندق به مقدار آبی نیاز دارد كه باید با بارندگیهای فصلی ۱۰۰۰ میل متر یا بالاتر درسال ، یا به همین میزان با آبیاریهای دستی و كمكی تامین شود. و برعكس ، هنگام برداشت محصول (شهریور تا مهر) نیازی به بارندگی ندارد تا میوه آن در هوای خشك به شیوه دستی یا مكانیكی برداشت شود.
● رطوبت
وجود رطوبت كافی یكی دیگر از عوامل ضروری برای توفیق در كشت درخت فندق است. تجربه نشان داده است كه درخت فندق به رطوبت محیط بسیار نیاز دارد. به طوری كه ، وزش باد نامساعد یا خشك و مداوم سبب تبخیر آب و كاهش رطوبت و سوختگی در برگ درختان می شود. لذا ، در نقاطی كه رطوبت جوّ نامنظم و كمتر از ۷۰ تا ۸۰ ٪ باشد كاشت فندق توصیه نمی شود.
اكثر نقاط عمده فندق كاری در سواحل دریاها در مناطق بسیار مرتفع قرار دارند؛ زیرا در آنجا رطوبت سالیانه جوّبالا است. مانند گیرسون در سواحل دریای سیاه (تركیه) با ۷۷٪ رطوبت؛ تاراگون (اسپانیا) یا ناپل (ایتالیا).

منبع : ایستگاه کشاورزی