نیاز سنجی پایگاههای اطلاعاتی و مجلات الکترونیکی موجود در کتابخانه دانشگاه صنعتی شریف

● چکیده:
با افزایش رشد منابع الکترونیکی و پایگاههای اطلاعاتی مسئولیت کتابخانه و مراکز اطلاع رسانی در انتخاب این فناوری بسیار سخت و پیچیده شده است. برخلاف آنچه که دیگران می پندارند انتخاب پایگاههای اطلاعاتی هرگز کار ساده ای نیست، هرچه که از لحاظ زمانی به پیش می رویم با افزایش هزینه های اشتراک سالیانه و نیازهای اطلاعاتی متغیر، فرایند انتخاب دشوارتر می شود. بنابراین کتابخانه ها ومراکز اطلاع رسانی باید معیارهای مناسبی برای انتخاب این منابع اطلاعاتی اتخاذ نمایند، و در غیر اینصورت با خطر از دست دادن بودجه و عدم رضایت استفاده کنندگان مواجه خواهند شد. بنابراین سنجش نیاز استفاده کنندگان و آگاهی از وضعیت موجود سازمان می تواند مسئولین را در تعیین معیارهای دقیق و مناسب جهت انتخاب این نوع از منابع اطلاعاتی یاری نماید. کتابخانه مرکزی دانشگاه صنعتی شریف با رسالت خدمت و مسئولیت در قبال استفاده کنندگان هر ساله اقدام به انجام نظرسنجی در خصوص منابع الکترونیکی خود (پایگاههای اطلاعاتی پیوسته و مجلات الکترونیکی) می نماید، تا ضمن آگاهی از میزان استفاده از این منابع، به اطلاعات مفید و روزآمد در خصوص نیازهای اطلاعاتی استفاده کنندگان جهت تصمیم گیری و برنامه ریزی های آینده دست یابد. لذا مطالعه حاضر در صدد آن بوده است که با دریافت نظرات و پیشنهادات استفاده کنندگان پایگاههای اطلاعاتی و مجلات الکترونیکی کتابخانه دانشگاه صنعتی شریف با تعیین میزان استفاده از این منابع مورد اشتراک، حتی الامکان به شرایط موجود پی ببرد
● مقدمه:
پیشرفت دانش و فناوری های نوین و رشد صنعت اطلاع رسانی در دهه اخیر باعث به کارگیری ابزارها و روشهای جدید شده است. استفاده از شبکه جهانی وب و دریافت اطلاعات از پایگاههای اطلاعاتی در سراسر جهان از طریق ماهواره ها، اشاعه اطلاعات و دانش مدون بشر را سهل تر و سریعتر ساخته است. امروزه پژوهشگران با استفاده از فناوری های رایانه ای و پایگاههای اطلاعاتی قادرند اطلاعات مورد نیاز خود را با دقت و سرعت جستجو و بازیابی نمایند و از این اطلاعات در تهیه و تدوین مطالعاتشان در زمینه های مختلف علمی استفاده نمایند.
با افزایش رشد منابع الکترونیکی و پایگاههای اطلاعاتی مسئولیت کتابخانه و مراکز اطلاع رسانی در انتخاب این فناوری بسیار سخت و پیچیده شده است. برخلاف آنچه که دیگران می پندارند انتخاب پایگاههای اطلاعاتی هرگز کار ساده ای نیست، هرچه که از لحاظ زمانی به پیش می رویم با افزایش هزینه های اشتراک سالیانه و نیازهای اطلاعاتی متغیر فرایند انتخاب دشوارتر می شود. بنابراین کتابخانه ها ومراکز اطلاع رسانی باید معیارهای مناسبی برای انتخاب این منابع اطلاعاتی اتخاذ نمایند، و در غیر اینصورت با خطر از دست دادن بودجه و عدم رضایت استفاده کنندگان مواجه خواهند شد. ب
نابراین سنجش نیاز استفاده کنندگان و آگاهی از وضعیت موجود سازمان می تواند مسئولین را در تعیین معیارهای دقیق و مناسب جهت انتخاب این نوع از منابع اطلاعاتی یاری نماید.
کتابخانه مرکزی دانشگاه صنعتی شریف با رسالت خدمت و مسئولیت در قبال استفاده کنندگان هر ساله اقدام به انجام نظرسنجی در خصوص منابع الکترونیکی خود (پایگاههای اطلاعاتی پیوسته و مجلات الکترونیکی) می نماید، تا ضمن آگاهی از میزان استفاده از این منابع، به اطلاعات مفید و روزآمد در خصوص نیازهای اطلاعاتی استفاده کنندگان جهت تصمیم گیری و برنامه ریزی های آینده دست یابد.
● بیان مسئله:
نیاز سنجی یک مقوله کاربرمدار است و کانون توجه آن تعیین نیازهای واقعی کاربران با استفاده از فنون و ابزار خاص است. در نظام نوین اطلاع رسانی جهانی که مبتنی بر نشر اطلاعات در محیط الکترونیکی و اینترنت است، صافیهای مناسبی برای تصفیه اطلاعات براساس نیازهای اطلاعاتی جوامع وجود ندارد و اساسا سیل اطلاعات، فرصت انتخاب و تطبیق اطلاعات با نیازها را از افراد سلب کرده و نوعی آلودگی و اختلال در اطلاعات عرضه شده یافت می شود که استفاده کنندگان را از بهره برداری بهینه محروم می سازد.
اگر در گذشته کسانی بر این اعتقاد بودند که هر استفاده کننده، نیاز خود را به خوبی تشخیص می دهد ومسیر نیاز اطلاعاتی از نقطه پیدایش تا ارضاء فرایندی ساده است، امروز نجات استفاده کنندگان از " گرداب اطلاعات" موضوعی نیست که بتوان بدان بی توجه ماند (بابایی، ۱۳۸۲: پ). وظیفه اطلاع رسانان و کتابداران مراکز اطلاع رسانی، این است که در عین توجه به جریان جهانی اطلاعات، پدیده های نوظهور و زیرساختهای در حال تغییر، شرایطی را فراهم کنند که استفاده کنندگان، اطلاعات را آن گونه نیاز واقعی او است، بدست آورد.
در حال حاضر پایگاههای اطلاعاتی به عنوان یکی از منابع اطلاعات علمی، امکان دسترسی به اطلاعات کیفی را با سرعت و دقت می دهد، بنابراین انتخاب مناسب آنها با توجه به نیازهای اطلاعاتی جامعه استفاده کننده کتابخانه و مراکز اطلاع رسانی ضروری به نظر می رسد. لذا این مطالعه در صدد آن بوده است که با دریافت نظرات و پیشنهادات استفاده کنندگان پایگاههای اطلاعاتی و مجلات الکترونیکی کتابخانه دانشگاه صنعتی شریف با تعیین میزان استفاده از این منابع مورد اشتراک، حتی الامکان به شرایط موجود پی ببرد. قطعا هر گونه برنامه ریزی برای کتابخانه در خصوص این نوع از منابع اطلاعاتی که بخش زیادی از بودجه کتابخانه به آن اختصاص می یابد در وهله نخست نیازمند آگاهی از وضعیت جاری می باشد و بدون در اختیار داشتن تصویری روشن اتخاذ سیاستها و روش های مناسب ممکن نخواهد بود.
● هدف:
هدف کلی: هدف مطلعه حاضر سنجش نیاز استفاده کنندگان از پایگاههای اطلاعاتی و مجلات الکترونیکی موجود در کتابخانه دانشگاه صنعتی شریف می باشد.
برای نیل به هدف کلی این مطالعه، اهداف فرعی به شرح ذیل مطرح می گردد:
۱) نیازسنجی پایگاههای اطلاعاتی و مجلات الکترونیکی موجود در کتابخانه
۲) کشف میزان استفاده از هر یک از پایگاههای اطلاعاتی و مجلات الکترونیکی موجود
۳) آگاهی از نحوه آشنایی استفاده کنندگان از پایگاههای اطلاعاتی و مجلات الکترونیکی موجود
۴) آگاهی از مفید بودن روشهای اطلاع رسانی کتابخانه
۵) آگاهی از مفید بودن دوره های آشنایی با خدمات و منابع کتابخانه
۶) کشف عوامل موثر در استفاده بیشتر از پایگاههای اطلاعاتی و مجلات الکترونیکی موجود کتابخانه
۷) تصمیم گیری در خصوص ادامه یا حذف بعضی از اشتراک ها یا اشتراک پایگاههای اطلاعاتی و مجلات الکترونیکی جدید و مورد درخواست اکثریت
۸) کمک به تصمیم گیری در خصوص تخصیص بودجه، تعیین اولویت ها و برنامه ریزی برای فعالیت های آینده
● فایده پژوهش:
۱ـ مطالعه در این حوزه ها برای مدیران و مسئولان کتابخانه، اطلاعاتی جهت درک بهتر و دقیق تر از نیازهای اطلاعاتی استفاده کنندگان می دهد.
۲) متقاعد کردن مسئولان برای حمایتهای بیشتر
۳) مسئولیت در برابر استفاده کنندگان
● تعریف عملیاتی اجزاء مسئله:
نیازسنجی: کاربرد فنونی که بتوان به کمک آنها اطلاعات مناسب را درباره نیازها گردآوری کرد و به الگوی نیازها و خواسته های فرد، گروه و جامعه دست یافت. هدف اساسی نیازسنجی تولید اطلاعات درباره مصرف کنندگان وکاربران است (بابایی، ۱۳۸۲: ۱۱).
پایگاههای اطلاعاتی: ذخیره ای از پرونده های حاوی اطلاعات گوناگون و مرتبط به صورت یکپارچه و مبتنی بر ساختار واحدی است که امکان جستجو و بازیابی سریع اطلاعات را توسط رایانه پدید می آورد (Jasco and Lancaster, ۱۹۹۳: ۳). در این بررسی غرض پایگاههای اطلاعاتی مورد اشتراک کتابخانه (برای مثال Science Direct، Ebscoو ....) می باشد.
مجله الکترونیکی: معمولا قرینه الکترونیکی مجله ای چاپی و سنتی است. برخی از مجلات الکترونیکی به شکل چاپی منتشر نمی شوند. در این بررسی غرض مجلات الکترونیکی مورد اشتراک کتابخانه (برای مثال مجلات الکترونیکی انجمن ها مانند ASME، ACSو ....) می باشد.
کتابخانه دانشگاه صنعتی شریف: در این بررسی غرض کتابخانه مرکزی به همراه کتابخانه های شعب دانشگاه صنعتی شریف می باشد.
● پرسشهای اساسی:
۱) استفاده کنندگان از کدام یک از پایگاههای اطلاعاتی و مجلات الکترونیکی کتابخانه استفاده می کنند؟
۲) از مجموعه پایگاههای اطلاعاتی و مجلات الکترونیکی کتابخانه، تا چه اندازه نیازهای اطلاعاتی و پژوهشی استفاده کنندگان را برآورده می سازد؟
۳) مجموعه Science Direct (Elsevier) تا چه حد نیازهای اطلاعاتی استفاده کنندگان را برآورده می سازد؟
۴) از میان پایگاههای اطلاعاتی و مجلات الکترونیکی موجود، کدامیک محیط جستجوی دشوارتری دارد و نیاز به جلسات آموزشی دارد؟
۵) نحوه آشنایی استفاده کنندگان با پایگاههای اطلاعاتی و مجلات الکترونیکی کتابخانه چگونه است؟
۶) آیا دوره های آشنایی با خدمات و منابع کتابخانه مفید می باشد؟
۷) چه عواملی در استفاده بیشتر از پایگاههای اطلاعاتی و مجلات الکترونیکی کتابخانه موثر است؟
۸) کدام روش اطلاع رسانی برای کتابخانه مفید است؟● روش کار:
از روش پیمایشی در این مطالعه استفاده شده است. ابزار گردآوری اطلاعات پرسشنامه است که به صورت چاپی و الکترونیکی (در صفحه خانگی کتابخانه) تهیه گردید. پرسشنامه حاوی یازده پرسش بسته و باز در دو بخش مشخصات فردی و پرسشهایی با توجه به پرسشهای اساسی پژوهش طراحی شد.
جامعه مورد مطالعه، اعضاء هیأت علمی و دانشجویان تحصیلات تکمیلی (کارشناسی ارشد و دکتری) از ۱۳ دانشکده دانشگاه صنعتی شریف بوده است. دلیل انتخاب دانشجویان تحصیلات تکمیلی آن بوده است که آنان کاربران واقعی این منابع هستند. به دلیل بزرگی حجم جامعه آماری، حجم نمونه مورد نیاز با استفاده از فرمول تعیین حجم نمونه تعیین گردید (سرابی، ۱۳۷۲).
در نهایت تعداد ۵۰۰ پرسشنامه از طریق حضوری و پست الکترونیکی کتابخانه در هفته آخر آبان ماه ۱۳۸۴ به مدت ۱۵ روز در دانشکده ها و بخش های مختلف کتابخانه مرکزی توزیع گردید. تعداد ۳۱۳ پرسشنامه (۶۰/۶۲ درصد) عودت داده شد. در این میان دانشکده های مهندسی شیمی (۵۰/۹۷ درصد)، مهندسی مواد (۹۰ درصد) و مکانیک (۸۸ درصد) از بیشترین تعداد پرسشنامه های برگشتی برخوردار بوده اند.
پس از استخراج داده های مورد نیاز، داده ها به طور جداگانه در جدول توزیع فراوانی قرار گرفتند و سپس جداول و نمودارها برای انعکاس توزیع فراوانی و درصد موارد لازم با استفاده از نرم افزار Excel و Word تهیه گردید.
● تجزیه و تحلیل یافته ها و بحث:
مشخصات جمعیت شناختی:از کل تعداد پاسخ دهندگان (۳۱۳نفر) بیشترین آنهامتعلق به دانشجویان کارشناسی ارشد با ۲۷۵ نفر (۸۶/۸۷ درصد) بوده است و مابقی یعنی ۳۹/۶ درصد دانشجویان دکتری و ۷۵/۵ درصد اعضاء هیأت علمی بوده اند (نمودار۱).
۱) نتایج حاصل از میزان استفاده از پایگاههای اطلاعاتی و مجلات الکترونیکی کتابخانه
چنانچه از جدول ۲ استنباط می گردد، از میان پایگاهها و مجلات الکترونیکی موجود در دانشکده برق بالاترین میزان استفاده به ترتیب متعلق به Science Direct، EIVillage۲ و ISI می باشد.
دانشکده صنایع بالاترین استفاده و اهمیت پایگاه های اطلاعاتی به ترتیب Science Direct، EIVillage۲ ، ProQuest، Emerald بوده است.
در دانشکده ریاضی به ترتیب:MathSciNet، Science Direct ، ISIاز بیشترین استفاده برخوردار بوده است.مهندسی شیمی به ترتیب: Science Direct، EIVillage۲، ACS از بیشترین استفاده برحوردار بوده است.دانشکده هوا و فضا: Science Direct ، ASME، ISI؛ دانشکده مدیریت: Science Direct ، Ebsco، Emerald؛ مهندسی مواد: Science Direct، EIVillage۲، ISI؛ دانشکده شیمی: Science Direct، ACS، ISI؛ دانشکده کامپیوتر: Science Direct ، EIVillage۲، ISI، ASME؛ دانشکده فیزیک: Science Direct ، AIP، IOP؛ دانشکده عمران : Science Direct، ASCE، EIVillage۲؛ دانشکده مکانیک: Science Direct، ASME، EIVillage۲؛ دانشکده فلسفه علم: Science Direct و MathSciNet از بیشترین میزان استفاده برخوردار بوده است.
چنانچه در دانشکده ها مشاهده شد، هر یک از دانشکده ها بر اساس زمینه تحقیقاتی و تخصص موضوعی خود و چند رشته ای بودن برخی از پایگاه ها از این منابع الکترونیکی استفاده می کنند. البته از پایگاه اطلاعاتی Elsevier) Science Direct( بدلیل اینکه تمام حوزه های علوم را پوشش می دهد و دارای مهمترین مجلات در حوزه های مختلف علوم به صورت تمام متن می باشد، از درصد بالاتری از نظر استفاده برحوردار است و سایر پایگاه ها با توجه به حوزه های موضوعی از تاکید بیشتری برحوردار است .
در مجموع یافته ها نشان داد که از میان پایگاهها و مجلات الکترونیکی موجودScience Direct (۰۱/۹۲درصد )، EIVillage۲( ۵۵/۳۳ درصد) و ISI (۴۸/۲۷درصد) از بالاترین میزان استفاده برحوردار بوده است.
۲) نتایج حاصل از میزان برآورده شدن نیازهای اطلاعاتی بوسیله مجموعه پایگاههای اطلاعاتی و مجلات الکترونیکی کتابخانه
از پاسخ دهندگان سئوال شد که از مجموعه پایگاهها و مجلات الکترونیکی کتابخانه تا چه اندازه نیاز های اطلاعاتی و پژوهشی آنها را برآورده می سازد. یافته ها حاکی از آن است که از مجموعه پایگاههای اطلاعاتی و مجلات الکترونیکی در دانشکده های برق، کامپیوتر، مدیریت و صنایع کمتر از ۲۵درصد؛ دانشکده های هوا فضا ، مکانیک، فلسفه علم ۲۵ تا ۴۹درصد ؛ دانشکده های ریاضی، مهندسی مواد، مهندسی شیمی، شیمی، فیزیک، عمران ۵۰ تا ۷۵درصد نیازهای اطلاعاتی آنها را برآورده می سازد..
اما در مجموع از مجموعه پایگاهها و مجلات الکترونیکی کتابخانه ۵۰ تا ۷۵ درصد از نیازهای اطلاعاتی و پژوهشی پاسخ دهندگان را پاسخ می دهد .
۳) نتایج حاصل از میزان برآورده شدن نیاز اطلاعاتی بوسیله (Science Direct(Elsevier
یافته ها نشان می دهد که Science Direct در دانشکده های مدیریت، کامپیوتر، فیزیک کمتر از ۲۵درصد؛ دانشکده های هوا فضا، شیمی، مکانیک، عمران و فلسفه علم ۲۵ تا ۴۹ درصد؛ دانشکده های برق، صنایع، ریاضی، مهندسی شیمی، مهندسی مواد ۵۰ تا ۷۵ درصد ؛ نیازهای اطلاعاتی آنها را برآوره می سازد.
در مجموع به نظر می رسد منبع اطلاعاتیElsevier۵۰ تا ۷۵ درصد نیاز اطلاعاتی پاسخ دهندگان را پاسخ می دهد و بدلیل آن که این منبع دارای مجلات مهم در حوزه های مختلف علوم می باشد از درصد استفاده بالاتری برحوردار است .
۴) نتایج حاصل از میزان دشواری محیط جستجوی هر یک از پایگاههای اطلاعاتی و مجلات الکترونیکی موجود
از پاسخ دهندگان درخواست شد که از میان پایگاهها و مجلات الکترونیکی موجود کدام یک محیط جستجوی دشوارتری دارند و نیاز به آموزش دقیقتری می باشد. با توجه به جدول ۵، از میان منابع موجود به ترتیب : Science Direct (۹۰/۹ درصد ) ، ISI ( ۳۱/۸ درصد ) و EIVillage ۲ (۷۱/۶ درصد) از نظر پاسخ دهندگان محیط جستجوی دشوارتری دارند و نیاز به کلاسهای آموزشی دقیقتری می باشد.
۵) نتایج حاصل از نحوه آشنایی افراد با پایگاههای اطلاعاتی و مجلات الکترونیکی کتابخانه
از پاسخ دهندگان درخواست شد ، که نحوه آشنایی خود را با بانک ها و مجلات الکترونیکی کتابخانه بیان نمایند، بر اساس یافته ها ی مندرج در جدول ۶، که توزیع فراوانی و درصد پاسخ دهندگان از نحوه آشنایی با این منابع را نشان می دهد . در تمام دانشکده ها بالاترین درصد نحوه آشنایی، از طریق دوستان با ( ۷۰/۶۰ درصد) و سپس از طریق صفحه وب کتابخانه (۳۱/۳۱ درصد ) بوده است، که به نظر می رسد کتابخانه باید بر اطلاع رسانی از طریق صفحه وب کتابخانه تاکید زیادی نماید.
۶) نتایج حاصل از میزان مفید بودن برگزاری دوره های آشنایی با خدمات و منابع كتابخانه دانشگاه
از پاسخ دهندگان سئوال شد که برگزاری دوره های آشنایی با خدمات و منابع کتابخانه دانشگاه تا چه میزان مفید می باشد. با توجه به یافته های
۷) نتایج حاصل از عوامل موثر در استفاده از پایگاههای اطلاعاتی و مجلات الکترونیکی کتابخانه
به منظور پی بردن به عوامل موثر در استفاده بیشتر از این منابع توسط پاسخ دهندگان پرسشی با همین مضمون مطرح گردید. جدول ۸ ، توزیع فراوانی و درصد پاسخ دهندگان را نشان می دهد. مهمترین عواملی که توسط پاسخ دهندگان بیان شد، به ترتیب عبارتند از : تداوم اشتراک (۵۴/۸۷ درصد ) ، افزایش کمیت امکانات سخت افزاری و نرم افزاری رایانه های موجود در کتابخانه های دانشگاه (۷۳/۶۷ درصد) و بهبود ترافیک شبکه (۱۳/۶۶ درصد) قرار گرفته است .
اما سایر عوامل از قبیل اطلاع رساتی پایگاه های اطلاعاتی جدید (۵۰/۶۵ درصد) و یکنواخت تر شدن شیوه جستجو در هر یک از پایگاه های اطلاعاتی (۰۲/۶۱ درصد) به نسبت از درصد بالایی برخوردار بوده است که باید به این عوامل توسط مسئولین توجه شود .
۸) نتایج حاصل از میزان مفید بودن روش اطلاع رسانی كتابخانه
از پاسخ دهندگان درخواست شد که ، کدام روش اطلاع رسانی را برای کتابخانه مفید می دانند . جدول ۹، توزیع فراوانی و درصد پاسخ دهندگان را نشان می دهد . یافته ها حاکی از آن بود که پاسخ دهندگان در هر یک از دانشکده ها به یکی از روشها اشاره نمودند. اما در کل درصد بالایی از آنان شیوه اطلاع رسانی از طریق پست الکترونیکی ( ۲۳/۵۶ درصد) را برای اطلاع رسانی کتابخانه مفید می دانند. که به نظر می رسد کتابخانه باید بتواند از طریق ایجاد mail Box گروهی استفاده از این شیوه را تقویت نماید. درصد قابل توجه های ۶۰/۴۷ درصد از پاسخ دهندگان اطلاع رسانی از طریق صفحه خانگی کتابخانه را روشی مفید می دانند. و گروهی به هر دو روش اشاره نمودند.
به نظر می رسد کتابخانه برای اینکه پاسخ گوی نیازهای اکثر مراجعان خود باشد باید به هر دو روش تمرکز نماید.تعدادی نیز استفاده از کلاسهای آموزشی ، اعلان در کتابخانه ها ، از طریق روزنامه ، سایت دانشگاه ، کتابچه های آموزشی به عنوان روشهای مناسب اطلاع رسانی کتابخانه پیشنهاد نمودند.
در مجموع، از پاسخ دهندگان درخواست شد که علاقمند به ادامه اشتراک کدام یک از پایگاهها و مجلات الکترونیکی هستید. اکثر آنان علاقمند به ادامه اشتراک تمام منابع الکترونیکی که هم اکنون کتابخانه مشترک، می باشد بوده اند و درخواست نمودند که سالهای اشتراک و تحت پوشش منابع موجود افزایش یابد.
پاسخ دهندگان علاوه بر پایگاههای موجود، اشتراک تعداد دیگری از منابع الکترونیکی را پیشنهاد نموده اند که در زیر به آن اشاره می گردد:
Springer, Physical Review, IEEE, ACM, Science Finder, RSC, Science Nature, IOT, , AIP, APS.org, CIGRE, IEE, Microwave Journal, Wiley Interscience, SPE, RAPRA, Metadex, JSTORE, Ground Water

مریم اسدی
کارشناس ارشد کتابداری و اطلاع رسانی و رئیس گروه خدمات کتابخانه ای کتابخانه مرکزی دانشگاه صنعتی شریف
شهرزاد شریفی
کارشناس کتابداری و اطلاع رسانی و مسئول بخش اطلاع رسانی کتابخانه مرکزی دانشگاه صنعتی شریف
منابع مورد استفاده:
بابائی، محمود. نیازسنجی اطلاعات. تهران: مرکز اطلاعات و مدارک علمی ایران، ۱۳۸۲.
سرابی، حسن. مقدمه ای بر نمونه گیری در تحقیق. تهران: سمت، ۱۳۷۲.

منبع : نما مجله الکترونیکی پژوهشگاه اطلاعات و مدارک علمی ایران