مهدویت و امام مهدی (علیه السلام) در نگاه شهید صدر (قدس سره)

نگاه علمی و فرامذهبی به مسئله مهدویت با قلم نكته‏سنج فرهیخته‏ای توانا هم چون شهید بزرگوار آیت اللّه العظمی سید محمد باقر صدر، چهره‏ای درخشان و تابناك از آینده‏ای روشن برای بشریت تصورمی كند. رهبری و امامت چهاردهمین معصوم در مكتب پر ارج اسلام، جهان را در انتظار عدالت فراگیر و آسمانی موعود قرار داده و با ابتكاراتی ویژه به مهم‏ترین پرسش‏های مطرح شده درباره این موضوع سرنوشت‏ساز و انسان شمول پاسخ داده است. این نوشتار با نامی بسیار متواضعانه برای یك اثر بسیار محققانه تحت عنوان بحث حول المهدی عرضه شده است. در این نوشته سعی شده است كه پرده از این دفتر تابناك و ناشناخته برداشته شود.
● نگاهی تاریخی به كتاب نفیس«بحث حول المهدی»
یكی از دست پروردگان استاد فرزانه آیهٔ اللّه العظمی شهید سید محمد باقر صدر (قدس سره) جناب آیهٔ اللّه سید محمد صدر می‏باشد، كه پس از گذشت دو دهه از رحلت جانگداز و شهادت مظلومانه استاد عالی‏قدرش وی نیز باقر صدر به فیض شهادت نایل می‏گردد.
ایشان سالیان درازی را در گردآوری یك مجموعه نفیس درباره امام زمان و حضرت مهدی (علیه السلام) سپری می‏كند و یك جلد را به تاریخ غیبت صغری و یك جلد را ویژه غیبت كبری و دو جلد را ویژه عصر ظهور و پس از ظهور قرار می‏دهد. وی برای این مجموعه نفیس كه بسیار مفصّل و به گونه‏ای تحقیقی و تحلیلی است، مقدمه‏ای از استاد فرزانه آیهٔ اللّه العظمی سید محمد باقر صدر درخواست می‏نماید.
استاد نیز با مقدمه‏ای محققّانه و با نگاهی علمی فرامذهبی این (موسوعه) را زینت می‏بخشد.
این مقّدمه با عنوان «بحث حول المهدی» به طور مستقل چاپ شد و با انتشار آن كتابی بر مایه و بسیار فشرده درباره مهدویّت پا به عرصه وجود گذاشت. هم اكنون به بررسی این اثر نفیس پرداخته و امیدوارم كه بتوانم قدمی ـ هر چند كوچك ـ در این وادی مقدس بردارم و یكی از وظایف خود را به ساحت مقدس حضرت بقیهٔ اللّه الأعظم امام زمان (ارواحنا لتراب مقدمه الفداء) و شاگرد بزرگوار مكتبش استاد عالیقدرم شهید فرزانه آیهٔ اللّه العظمی سید محمد باقر صدر (قدس سره) ادا نمایم.
این نوشتار بسیار فشرده از شهید صدر، دارای نكاتی ابتكاری بوده و ویژگی‏هایی منحصر به فرد دارد كه شایسته بررسی و طرح می‏باشد. امید است كه بتوانم گوشه‏ای از این ویژگی‏ها و نكات مهم را روشن گردانم و سهمی در وادی تحقیق و تألیف و ژرفنگری استاد فرزانه‏ام داشته باشم تا چهره درخشان یكی از فشرده‏ترین آثار علمی درباره امام مهدی (علیه السلام) كه مقدمه‏ای زیبا بر مفصّل‏ترین اثر علمی معاصر بوده در حدّ توان در برابر دید افكار عاشقان و دوستداران صلح جهانی و عدالت همگانی تقدیم نمایم.
امید است خداوند منّان این كم‏ترین را از گروه عدالت‏خواهان و عدالت‏پروران قرار دهد و چشمان بی‏فروغش را به دیدار آفتاب پرفروغ و زیبای مهدی آل محمد (علیهم السلام) نورانی گرداند.آمین یا رب العالمین.(۱)
● نگاهی گذرا به محتوای أثر نفیس «بحث حول المهدی»
این اثر نفیس از یك مقدمه و هفت بحث و یك خاتمه تشكیل میگردد.
ایشان در مقدّمه‏ای بسیار مهم، به ریشه‏دار بودن گرایش و اعتقاد به اندیشه مهدویت پرداخته و نقش دین را به طور عام و دین اسلام را به طور خاص در طرح و تبلیغ این اندیشه و بركات آن توضیح داده است، وی هم‏چنین ویژگی‏های منحصر به فرد اعتقاد شیعه درباره امام مهدی (علیه السلام) را مورد بحث قرار داده است، سپس هفت سؤال اساسی درباره امام مهدی (علیه السلام) طرح كرده و انگیزه‏ها و علل طرح این پرسش‏ها را مورد اشاره و بحث قرار داده است.
پرسش‏های هفتگانه كه مهمترین پرسش‏های زنده كه نقشی كلیدی در فهم صحیح مهدویّت در اسلام را دارند، در چند محور خلاصه می‏شوند:
۱) محور اول: (امكان و دلیل و راز) طول عمر امام مهدی (علیه السلام)؛
۲) محور دوم: (دلیل و علّت) امامت زود رس آن بزرگوار؛
۳) محور سوم: دلایل تولّد و غیبت و فلسفه غیبت امام زمان (علیه السلام)؛
۴) محور چهارم: (امكان و شیوه) ایجاد تغییر جهان شمول در روز موعود توسط یك فرد.
در خاتمه: ویژگی‏های موسوعه تاریخی امام مهدی (علیه السلام) توسط آیهٔ‏اللّه سید محمد صدر تدوین شده و اهمیت آن، مورد اشاره قرار گرفته است.(۲) هم‏چنین تاریخ دقیق شروع و ختم نوشتن این مقدمه گرانسنگ نیز ثبت شده است.
این اثر نفیس به چندین زبان زنده دنیا ترجمه شده است، ولی تصور می‏شود كه به دلیل فشردگی مطالب نیازمند شرح می‏باشد تا نكات ارزنده و نهفته آن آشكار گردد.(۳)
تلاش ما در این جزوه این است كه پیش‏درآمدی بر این بحث از دیدگاه شهید سید محمد باقر صدر داشته باشیم.
ویژگی‏های روش شهید صدر در بررسی مسئله مهدویت در كتاب «بحث حول المهدی»
۱) نگاه چند بُعدی به مسأله مهدویت
مسأله مهدویّت یك مسأله اعتقادی، تاریخی، اجتماعی سیاسی، می‏باشد؛ به همین دلیل سؤالات مورد انتخاب شهید صدر (ره) و پاسخ‏های ایشان ناظر به هر سه بعد بوده و با یك زاویه دید به این مسئله نگاه نكرده است.
۲) تشخیص دقیق مركز بحث و اولویت دادن به بحث‏های كلیدی
سؤالات و پرسش‏ها درباره امام مهدی (علیه السلام) بسیار متنوّع و زیاد می‏باشند، امّا این هفت سؤال انتخابی جنبه كلیدی دارند. بنابراین، برای یك جزوه مختصر و فشرده كه راه را برای محقّقان و آیندگان باز می‏كند، بسیار بجا است كه به سؤالات كلیدی بپردازد.
۳) شیوه بدیع درایجاد انگیزه برای خواننده و پژوهشگر
استفاده از شیوه طرح سؤال و پاسخ دادن به سؤال، اضافه بر ایجاد انگیزه مضاعف برای خواننده و جذابیت بحث، موضوع بحث را به طور دقیق طرّاحی می‏كند، جواب را به تناسب سؤال عرضه می‏نماید، و از حاشیه رفتن پرهیز می‏كند.
۴) نظم و دسته‏بندی مطالب در هر بحث
آن‏چه در چینش سؤالات نمایان است، دسته‏بندی بحث و نظم دادن به آن می‏باشد. منطقی فكركردن و منطقی جواب دادن و داشتن نظم در تفكر، در بررسی مسایل امری مهم می‏باشد كه در مجموعه تألیفات آیهٔ اللّه العظمی شهید سید محمد باقر صدر (قدس سره) به چشم می‏خورد. تلاش ایشان در عموم نوشته‏ها و تألیفات در بارآوردن انسان‏هایی اندیشمند ـ كه به طور نظام‏مند فكر كنند و بیندیشند ـ بسیار چشم‏گیر و تحسین‏برانگیز است و این رویّه كم نظیر می‏باشد.
۵) دقّت فوق‏العاده در طرح شبهه و در پاسخ شبهه
شهید صدر شبهه را بسیار دقیق و عمیق مطرح می‏كند و چه بسا بهتر از طرّاح شبهه، شبهه را تقریر می‏نماید. این دقّت، انسان را به تعمّق در بررسی مسایل وادار می‏كند. ایشان قوی‏ترین و روشن‏ترین پاسخ را انتخاب و با بیانی شیوا مطلب خود را عرضه می‏كند. این‏گونه اِعمال دقت، مخاطب خود را فردی پویا و دقیق و همیشه یك قدم جلوتر از دیگران بارمی‏آورد.
به همین دلیل مباحث كلامی شهید صدر در جرگه مباحث جدید كلامی و از نوع كلام جدید به شمار می‏رود. وی هم‏چنان كه نگاه درون دینی را خود را حفظ می‏نمود، همیشه نگاهی برون دینی نیز به مسایل داشت. و از این نظر پرورش یافتگان مكتب ایشان از لحاظ فكری و علمی بسیار قوی و توانمند می‏باشند. البته به شرط فهم و فراگیری دقیق آثار علمی شهید صدر و حركت هم‏گام با افق‏های فكری او.
۶) سهل ممتنع
بحث‏های شهید صدر ـ عموماـ و در این جزوه به طور خاص از نوع سهل ممتنع می‏باشد. بسیار عمیق و منطقی بودن در عین ساده بودن و تناسب داشتن با سطح‏های علمی متفاوت همراه با سلاست بیان و رسا بودن تعبیر كم‏نظیر یا بی‏نظیر است.
۷) توجه به مبانی مسلّم مكتب و حفظ اصالت و هویّت خود در برخورد با مسائل نو
۸) توان‏بخشی برای پاسخ دادن به شبهات مطرح نشده
این ویژگی یكی از ویژگیهای تألیفات و آثار علمی ایشان تقویت اندیشه شاگردان و پیروان برای پاسخ‏گویی به شبهات است كه از تلاش جدّی در نظریه‏پردازی و تحلیل‏های عالمانه و موشكافی مطالب سرچشمه می‏گیرد.
بنابراین، جامعیت و چند بعدی بودن، و انسجام در افكار و اندیشه‏های مطرح شده بسیار چشمگیر می‏باشد. هم چنین نگاه كلامی ـ فلسفی، علمی، تاریخی و جامعه‏شناسانه در این كتاب قابل ملاحظه می‏باشد.
۹) تمثیل
بهره‏برداری از مثال‏های قوی، ملموس و روشن برای تقریب مطالبِ معقول و ساده كردن مطالب عمیق قابل توجه می‏باشد.
۱۰) پرهیز از تعصب
منطقی بودن و جهان شمولی شهید صدر، از او انسانی غیر متعصّب در طرح مطالب اعتقادی ساخته است و باعث شده تا آثار علمی او همیشه زنده، غیربومی و فرامذهبی می‏باشد.
آن‏چه اشاره شد، برخی از ویژگی‏های شهید صدر در آثار علمی مكتوب و مطبوع او است كه این ویژگی‏ها به طور بسیار چشم‏گیری در بحث امام مهدی (علیه السلام) و مسئله مهدویت در كتاب «بحث حول المهدی» شهید صدر دیده می‏شود.● نگاهی كوتاه به فرازهای بلند
مهم‏ترین دیدگاه‏های شهید صدر درباره مهدویت و امام مهدی (علیه السلام)
۱) مهدویت و سنت‏های حاكم بر تاریخ
شهید صدر مقدمه بحث خود را با آیه پنجم سوره مباركه قصص آغاز كرده است و ریشه‏دار بودن اعتقاد به مهدویت را در دیگر ادیان و عصر پیش از اسلام ـ همان‏طور كه در مقدمه آن‏را مورد بحث و بهره برداری قرار داده ـ نشان داده است او با آیه‏ای قرآنی نظریه خود مستند كرده، و خاستگاه این عقیده دینی را در متن آفرینش و اراده الهی و به صورتی قانونی مورد اشاره و توجه گذاشته ایشان معتقد است نتایج و افق‏های دور این حركت اصلاحی جهانی ـ كه بر دوش مستضعفان جهان قرار داده شده است ـ با بیانی روشن و قرآنی مورد تذكر و تأمل قرار گرفته است.
متن آیه شریفه چنین است:
«و نرید أن نمنّ علی الذین استَضعِفوا فی الأرض و نجعلَهم أئمهٔ و نجعلَهم الوارثین.»(۴)
«و ما می‏خواهیم بر كسانی‏كه در زمین به استضعاف كشیده شده‏اند منّت بگذاریم و آنان‏را امامان و وارثان (زمین) قرار دهیم».
این خواسته الهی كه به صورت فعل مضارع استمراری مطرح شده است، نشانگر یك سنّت الهی و یك قانون فراگیر بوده و نتیجه آن به امامت رسیدن مستضعفان، به ارس رسیدن وراثت زمین به آن‏ها است كه حاكمیت، لازمه امامت آنان است كه با توجه به وراثت زمین تمام جهان تحت حاكمیت آنان درخواهد آمد.
۲) مهدویت عقیده‏ای فرادینی
الف) امام مهدی (علیه السلام) تجسّم و مصداق یك عقیده اسلامی است.
ب) این عقیده یك عقیده دینی فراتر از اسلام بوده.
پ) بلكه این عقیده ریشه‏ای فراتر از ادیان الهی داشته و دارد، زیرا كه انسان گرایشی فطری و روشن به سوی روز موعود دارد. یعنی جهانیان با تمام ادیان و مذاهب انتخابی خود، حتی كسانی‏كه با دین بیگانه‏اند و خود را بیگانه مطرح می‏كنند در انتظار عدالتی جهانی هستند. این عدالت جهانی ـ از دیدگاه اسلام ـ به دست مهدی آل محمد (علیهم السلام) تحقق می‏یابد.
ماتریالیسم دیالكتیك كه تجسّم افراطی‏ترین گرایش‏های انكاركننده عالم غیت است، در متن عقیده خود ـ كه تاریخ را بر اساس تناقضات درونی تفسیر می‏نماید ـ ایمان به روز موعودی كه تمام تضادهای درونی در آن روز موعود خاتمه می‏یابد، مطرح می‏كند و بشریّت را ـ كه آرزوی چنین مصلحی جهانی داشته ـ به سوی خود می‏كشاند. بنابراین، یك ریشه فرادینی و فرامكتبی از اعتقاد به مهدویت پشتیبانی می‏كند، و ایمان به تحقق عدالت در سر تا سر جهان، ایمانی فراگیر و گسترده و در عین حال عمیق و ریشه‏دار است.
و اینك ترجمه متن شهید صدر را با هم مرور می‏كنیم:
«اعتقاد به مهدی» نشانگر و تجسّم یك باور و اعتقاد فقط اسلامی نبوده، بلكه افزون بر آن، آینه‏ای است كه نشان دهنده یك خواسته دیرینه انسانی است؛ به گونه‏ای كه بشریت با تمام گرایش‏های دینی‏اش به آن توجه داشته و یك نمودی از الهام فطری ریشه‏داری است كه مردم ـ با تمام اختلافات مذهبی و اعتقادی میان آنان ـ همگی به یك روز موعودی در زمین معتقد شده، كه در آن روز هدف نهایی ادیان و رسالت‏های الهی تحقق یافته، و زندگی طولانی و پررنج انسان در تمام دوران‏های تاریخ به آرامش و استقرار می‏رسد.(۵)
۳) مهدویت در گستره تاریخ بشری
گرایش فطری و درونی نسبت به ضرورت تحقق روز موعود گسترده‏ترین گرایش به شمار میرود؛
[و بدین‏سان تجربه این احساس درونی نسبت به ضرورت تحقق عدالت در جهان، گسترده‏ترین تجربه شعوری و روانی در میان تك تك انسان‏ها در طول تاریخ می‏باشد.(۶)]
۴) مهدویت در نگاه دین
شهید صدر به بیان نقش بسیار مهمّ دین در ایجاد تحوّل نسبت به این احساس درونی، و تفسیر و روشن‏نمودن آن می‏پردازد. در این جا سه نكته را مطرح می‏نماید:
الف) كم‏ترین نقشی كه دین ایفا می‏كند، اینست كه دین این احساس فطری و درونی را مورد تأكید قرار می‏دهد و در حقیقت یك عنصر غیبی مهم را پشتوانه این احساس فطری قرار می‏دهد.
ب) در نتیجه ـ با وجود نقش مهم دین در زایش ایمان ـ این احساس فطری از یك احساس محض بیرون آمده و به یك ایمان قوی نسبت به آینده‏ای روشن برای بشریت تبدیل می‏گردد.
پ) این ایمان نیز نقشی جدید در زندگی انسان ایفا می‏نماید، این نقش در دو بعد تجلی می‏یابد و هم‏زمان دو فایده مهم را تحقق می‏بخشد:
نخستین فایده این ایمان عبارت است از مقاومت پیوسته و درونی انسان در برابر ستم و ستمگران؛ و در زمانی‏كه زمین از ستم پر شده باشد، این انسان باایمان به قیام امام مهدی (علیه السلام) در برابر ستم گسترده و جهان‏شمول، ایمان دارد كه ستم باید ریشه‏كن شود و در نتیجه در برابر ستم و ستمگران ایستادگی و مقاومت می‏نماید، و حداقل این ایمان او را در برابر ستم توانانمند و مقتدر قرار می‏دهد و او را از این نظر بیمه می‏كند. از انفعال و تسلیم شدن در برابر ستم‏گران باز می‏دارد.
پس، این ایمان به قیام مهدی (علیه السلام) در حقیقت منبعی سرشار برای مبارزه درونی و برونی باظلم و ستم خواهد بود.
دومین فایده این ایمان عبارت است از زایندگی یك نیروی مستمر و نامتناهی؛ زیرا یأس و ناامیدی را در درون انسان می‏زداید و امیدواری به پیروزی حق بر باطل، و عدالت بر ستم را در درون او روشن نگه‏می‏دارد. ایمان به روز موعود، ایمان به گسترش عدل و داد و پیروزی آن بر ستم ـ در گستره جهان ـ می‏باشد؛ زیرا كه ستم یك واقعیت باطل و یك انحراف است و عدالت یك اصل طبیعی و یك حقیقت مطلوب است و باطل همیشه در برابر حقیقت گریزان و فراری است. باطل هر قدر كه بزرگ جلوه شود و بر مقدّرات جهان و جهانیان چیره شده باشد، رفتنی خواهد بود.
بنابراین، هر انسان مظلوم و هر امّت مظلوم ـ چنان‏چه به قیام موعود جهانی ایمان داشته باشد ـ امیدوار است كه ستم رخت بربندد، و جهان بر اساس عدالت به حیات خود ادامه دهد.
و اینك به ترجمه سخن شهید صدر توجه می‏نماییم:
دین در حالی‏كه به این احساس درونی همگانی استواری و قوّت می‏بخشد، با تأكید بر این عقیده كه زمین، همان‏گونه كه از ظلم و ستم پر شود، از عدالت و دادگری آكنده خواهد شد به این احساس ارزشی عینی بخشیده و آن‏را به باوری قاطع نسبت به آینده روشن بشریت دگرگون می‏سازد.
چنین ایمانی، تنها مایه دلداری و شكیبایی نبوده، بلكه منبعی سرشار از الهام بخشی و توانمندی خواهد بود.
الهام بخشی آن از این‏گونه است كه ایمان به مهدی (موعود) ایمان به ستم ستیزی است، حتی آن‏جا كه تمام دنیا را ستم فرا گرفته باشد، مهدی موعود زیر بار این ستم نمی‏رود. منبع توان‏بخشی و نیروسازی و پویایی است؛ چرا كه چراغی است در برابر تاریكی‏های ناامیدی و شعله‏ای است كه امید را در دل انسان روشن نگه می‏دارد، هر چند كه ستمكاران، جهان را پر از ظلم و ستم كرده باشند؛ زیرا كه روز موعود ثابت می‏كند كه عدالت می‏تواند جهان پر از ستم را زیر و رو كند و آن‏را از نو بسازد كوهسارهای انباشته از ستم هر قدر كه بزرگ‏تر شوند یك حالت استثنایی و غیر طبیعی هستند كه باید نابود گردند.
و نابودیِ ستم ـ در حالی‏كه در اوج خود باشد ـ امری حتمی است، و این حقیقت و این بینش امید بزرگی فراروی ستمدیده‏ای قرار می‏دهد خود را در ایجاد یك دگرگونی ریشه‏ای، و در بازسازی مجدّد جهان بر اساس عدالت، توانمند و مقتدر می‏بیند.(۷)
● مهدویت در نگاه اسلام
پس از روشن شدن نقش مثبت دین در بالابردن درجه احساس به اهمیت گسترش عدالت در جهان و تبدیل این احساس درونی به یك ایمان قوی و زاینده و مثبت، باید نقش اسلام را در پشتیبانی این احساس و این ایمان، مورد توجه قرار دهیم.
۱) با توجه به روشن‏گری‏های اسلام نسبت به عقیده موعود جهانی و نكات روشنتری كه از روز موعود به ارمغان آورده است، این عقیده ریشه‏دار و گسترده و جهان شمول را عقیده‏ای پرمحتوا و غنی‏تر عرضه داشته و احساسات ستمدیدگان را بگونه‏ای پرشورتر برانگیخته است؛ زیرا این عقیده را از یك اعتقاد به ماوراء حس به سوی اعتقاد به امری ملموس و كشانده و آنرا مرتبط به زندگی روزمره ما انسانها قرار داده، و آرزوی بسیار دور انسان‏ها به یك امیدی قوی و فعّال و زنده دگرگون می‏شود.
مهدی موعود در اسلام و در اعتقاد شیعه فردی است كه در حال حاضر وجود دارد، زنده و فعال است و در حال حاضر فعّال بوده و به وظایف امامت و رهبری خود در حد توان عمل می‏كند و او نیز مانند دیگر ستمدیدگان در انتظار فراهم آمدن شرایط لازم برای انقلاب خود و ظهور عدالت جهانی به سرمی‏برد و در كنار آنان زندگی می‏كند و دردها و خوشی‏های آنان را احساس می‏كند. رهبری كه در كنار دوستداران و منتظران خود می‏باشد، تمام جریانات فكری و سیاسی و اجتماعی را از نزدیك می‏بیند و بر تمام تحوّلات جهان به طور دقیق احاطه دارد و در انتظار لحظه ظهور، خود بیش از دیگر منتظران می‏باشد.
بنابراین، ایده مهدی موعود ایده‏ای نیست كه در آینده به فعلیت برسد و متولد گردد، بلكه واقعیتی است كه با آن زندگی می‏كنیم و در یك فرد مشخص كه در كنار ما زندگی می‏كند، تبلور یافته است. فردی كه ما را به تمام معنا درك می‏كند، و آن‏چه را می‏بینم و احساس می‏كنیم و هر رنجی را كه می‏بریم، او نیز به همین نسبت، بلكه بیشتر از ما احساس رنج می‏كند هر چند كه شخص او برای ما آشكار نبوده و خودش را برای ما معرّفی نمی‏كند.
۲) بارِ مثبت این اعتقاد روشن به تولد و غیبت و زندگی طولانی مهدی موعود (علیه السلام) در حال حاضر در حدّی است كه رابطه ستمدیدگان را با رهبر ستمدیده خود مستحكم‏تر می‏كند. هر قدر كه روزهای انتظار طولانی شود، احساس یأس و ناامیدی به آنان دست نمی‏دهد؛ زیرا كه رهبر فرزانه خود را در كنار خود در حال انتظار می‏دانند و با یاد و نام او زندگی می‏كنند.
۳) اعتقاد به امام مهدی ـ كه منتظِر قیام خود بوده و بیعتی با هیچ ستمگری را بر گردن نگرفته ـ نشانگر اعتقاد به وجود یك مقاومت حقیقی در برابر ستم و ستمگران می‏باشد كه این مقاومت واقعی در شخص مهدی آل محمد (سلام اللّه علیه) تجسّم یافته است.
و اینك به فرازهائی از ترجمه متن شهید صدر توجه می‏كنیم:
هر چند كه ایده مهدویت پیشینه‏ای دورتر و فراتر از اسلام داشته، امّا در اسلام شفاف‏تر و روشن‏تر مطرح شد است و انتظارات انسان‏ها با طرح تفصیلی اسلام از مهدویت به گونه‏ای بهتر اشباع می‏گردد، و برای ستمدیدگان پربار بوده و احساسات آنان را برافروخته‏تر نگه می‏دارد.
زیرا اسلام این ایده را واقعیت بخشیده و آینده دور را به زمان حال درآورده، و انتظار آمدن یك فرد رهایی‏بخش در آینده بسیار دور را كه ناشناخته و مجهول می‏باشد به یك ایمان، آنهم ایمان به وجود یك فرد رهایی‏بخش، آن‏هم در حال حاضر، فردی كه همراه با دیگر منتظران در انتظار روز موعود خود به سرمی‏برد تا تمام شرایط لازم در انجام آن وظیفه بزرگ و نقش مهم و مورد نظر فراهم آید.
بنابراین، حضرت مهدی (علیه السلام) ایده‏ای نیست كه در انتظار تولّد آن ایده بنشینیم. و در حدّ یك پیشگویی كه در انتظار تحقق یك مصداق واقعی برای آن باشیم نبوده، بلكه یك واقعیتی است زنده و حاضر و قائم به شخص، كه همیشه منتظرانِ او منتظِر صدور فرمان از سوی او هستند، و در حقیقت در یك آماده باش كامل به سر می‏برند.
مهدی انسانی است معیّن كه در میان ما ـ با یك وجود حقیقی ـ زندگی می‏كند. او ما را می‏بیند و او ما را می‏بیند، و با آرزوها و دردهای ما زندگی می‏كند، شریك سوگ‏ها و شادی‏های ما است، و آن‏چه در عصر ما، می‏گذرد ـ از شكنجه شكنجه‏شدگان و تیره‏روزی ناكامان و تیره‏روزان و ستم ستمگران را ـ لمس می‏كند و با آتش آن می‏سوزد، و با شوقی فراوان منتظر آن لحظه‏ای است كه بتواند دست یاری‏اش را به سوی تمام ستمكشان و محرومان و درماندگان دراز نماید، و ریشه ستمگران را از بیخ و بن بركند؛ در حالی‏كه برای این فرمانده منتظِر و در حال آماده‏باش كامل چنین تقدیر شده است كه خود را برای مردم آشكار نسازد و پرده را از رُخ زیبایش كنار نزند هر چند كه با آنان و در كنار آنان در انتظار لحظه موعود به سر می‏برد.
روشن است كه ویژگی‏های اسلامی این ایده فاصله‏های بسیار زیاد و نامحسوس میان ستمكشان و فرمانده رهایی بخششان را كوتاه می‏كند و پل ارتباطی آنان را با همدیگر نزدیك می‏نماید؛ هر چند كه انتظار طولانی باشد و ادامه یابد.(۸)
● مهدویت و رهبری مبارزه با ستم
آن‏چه در روایات اسلامی درباره اهمیت انتظار فرج امام مهدی (علیه السلام) آمده است و به تمام مسلمانان دستور انتظار فرج را داده است، یك ارتباط درونی و گسترده را طراحی كرده، و تمامی ارزش‏های الهی را كه در امام مهدی (علیه السلام) و در قیام او تجسم نموده، مورد توجه قرار می‏دهد. چنان‏چه به وجود و غیبت این امام معتقد نباشیم این رابطه عمیق را با او نمی‏توانیم داشته باشیم.
و بدین ترتیب، این اعتقاد به مهدویت ـ كه شیعه پرچم‏دار آن می‏باشد ـ اعتقادی زنده‏تر، پویاتر، عمیق‏تر و توانمندتر از تمام ایده‏هایی است كه در مذاهب و ادیان دیگر و مكاتب بشری مطرح بوده و افرادی زنده دل و پرخروش می‏آفریند و آنان‏را در طول تاریخ پرچم‏دار مبارزه با ظلم و ستم قرار می‏دهد.(۹)● پرسش‏های كلیدی
همان‏گونه این اعتقاد به مهدی موعود (علیه السلام) آثاری مثبت داشته و دارد، عكس‏العمل‏های منفی و موضعگیری‏های نادرس به همراه داشته است؛ زیرا برخی از مردم نتوانستند همه نكات دقیق این اعتقاد را دریابند و به حكم ظاهربینی و ساده‏اندیشی خود شبهه‏ها و سؤال‏هایی را مطرح نموده‏اند، كه در ذیل به برخی از این پرسش‏ها می‏پردازیم:
۱) مهدی موعود اگر زنده باشد و با نسل‏های زیادی زندگی كرده باشد و با نسل‏های زیادی پس از این نیز زندگی خواهد كرد، معنایش این است كه او از عمری طولانی برخوردار می‏باشد و چگونه بر خلاف مسیر قوانین عالم طبیعت این زندگی طولانی را داشته و خواهد داشت؟
۲) چرا باید خداوند به خاطر چنین فردی تمام قوانین عالم طبیعت را تعطیل كند تا او را از گزند حوادث مرگ‏بار و نابودكننده نجات بخشد؟ مگر بشریّت از به وجود آوردن رهبری شایسته در آینده عاجز است؟ چرا باید عمر یك فرد این قدر طولانی شود و آن هم در پشت پرده غیبت به سر ببرد؟
۳) چگونه حضرت مهدی (علیه السلام) در سن پنج سالگی به امامت رسید و آمادگی لازم را برای امامت مسلمانان از لحاظ فكری و علمی و روحی و دینی به دست آورد و با چه وسیله‏ای این آمادگی بزرگ برای رهبری بزرگ را كسب نمود؟
۴) اگر رهبر نهضت و اصلاح جهانی از آمادگی كافی برخوردار باشد، پس چرا باید صدها سال انتظار بكشد؟ آیا این همه ستم و بی‏عدالتی برای قیام او و ظهور او كافی نیست؟ بالأخره چرا باید رهبر آماده در پَسِ پرده طولانی غیبت به سر برد؟ فلسفه این غیبت طولانی و ممتد چه می‏تواند باشد؟
۵) چند روایت می‏توانیم اكتفا كنیم و به وجود چنین انسانی با چنین ویژگی‏هایی ـ غیر طبیعی و غیر معمول ـ در حال حاضر ایمان داشته باشیم؟ چه دلیلی داریم كه ما را به وجود فعلی او معتقِد سازد؟
۶) و آیا برای یك فرد و یك انسان چنین نقش بزرگی را می‏توانیم باور كنیم؟ آیا یك فرد ـ هر قدر كه بزرگ هم باشد ـ می‏تواند یك جهان را دگرگون كند و مقطعی جدید از تاریخ را به وجود بیاورد؟ در حالی‏كه تاریخ، فرد را می‏سازد و او را به صورت یك قهرمان درمی‏آورد و حداكثر یك فرد خود تجلی یك مرحله از تاریخ بشریت و یك مقطع از مقاطع تكاملی بشریت می‏باشد. در حالی‏كه عكس این باور در مورد حضرت مهدی (علیه السلام) مطرح می‏گردد؟!
۷) و آخرین سؤال اساسی در زمینه اصلاح جهانی این است كه با چه شیوه‏ای این اصلاح و دگرگونی جهانی و فراگیر انجام خواهد گرفت؟ چگونه دنیای سراسر ستم به دنیایی سراسر عدل و داد تغییر خواهد یافت؟ و چگونه ابرقدرت‏هایی كه از همه گونه امكانات علمی و سیاسی و نظامی برای ایجاد هرگونه فساد و تخریبِ خانمان‏سوز و بنیان كن برخوردارند، توسط یك فرد بی‏سلاح ریشه‏كن می‏شوند؟
● چرا مردم می‏پرسند؟
شهید صدر نخست به انگیزه‏های طرح این پرسش‏ها و شبهات می‏پردازد و دو گونه علت برای آن ذكر می‏كند:
۱) علت نخست:
مشكلات فكری و ناتوانی در درك برخی مطالب درباره موعود ادیان، و شرایط و چگونگی تغییر و دگرگونی گسترده توسط مصلح منتظر، می‏تواند منشأ برخی از این پرسشها و شبهات باشد.
۲) علت دوم:
ترس این انسان‏ها از قدرت فزاینده ستمكاران، و احساس عجز و ضعف در برابر ابرقدرت‏هایِ حاكم بر جهان بشریّت، احتمال هرگونه تغییر و اصلاح و امكان تحقق یك اصلاح اصولی و فراگیر و جهانی را مورد تردید قرار می‏دهد.
شهید صدر با استفاده از شیوه طرح پرسش‏های مشخص و دقیق، انگیزه‏ای قوی برای فهم بهتر و درك عمیق‏تر مطالب مربوط به مهدویت و مهدی آل محمد (صلی اللّه علیه و آله) ایجاد میكند و با پاسخ پرسش‏های فوق، توجه خواننده به این مبحث جلب می‏گردد و بحث‏های اساسی مهدویت در هفت مسئله به انجام می‏رسد.
▪ روش پاسخ به نخستین پرسش
نخستین پرسش این است كه آیا امكان دارد یك انسان قرن‏های بسیار زندگی كند، تا رهبر موعود مصداق چنین عمری باشد؟
او اكنون بیش ۱۱۴۰ سال را سپری كرده و حدود چهارده برابر یك انسان معمولی كه مراحل زندگی را از كودكی تا پیری دیده، عمر كرده است».
پاسخ شهید صدر به این پرسش طی چند مرحله انجام گرفته است.
۱) مرحله اول: با توجه به اینكه ما سه نوع «امكان» داریم، امكان مورد نظر كدام است؛ امكان عملی؛ امكان علمی؛ امكان منطقی یا فلسفی؟
با توضیح این نكته كه طولانی شدن عمر یك انسان اگر چه امكان عملی بالفعل ندارد، اما امكان علمی و منطقی دارد و ما نمی‏توانیم آن را محال و ناممكن بدانیم. و چنان‏چه دانش امروز بشر به كشف این راز موفق نشده باشد، دلیلی برای انكار آن نخواهیم داشت؛ زیرا امكان علمی و امكان منطقی برای یك عمر طولانی مطرح می‏باشد.
۲) مرحله دوم: با توجه به این كه اسلام در موارد زیادی بر دانش امروز پیشی داشته، بهتر می‏توانیم به راز یك عمر طولانی برای فردی كه اسلام به وجود او نیاز اساسی دارد ایمان داشته باشیم.
۳) مرحله سوم: كدام شگفت‏آورتر است؛ این عمر طولانی یا نقشی كه برای این رهبر غایب در بازسازی تمدن كنونی جهان ترسیم شده است؟
در حالیكه برای هیچ فردی در جهان، نه در گذشته و نه در آینده چنین نقشی مطرح نشده است، چرا باید مقدمات یك تحوّل بزرگ، شگفت‏آور نباشد؟
۴) مرحله چهارم: با توجه به ارتباط این عمر طولانی با بحث اعجاز و امكان تحقق معجزه البته در صورتی‏كه لازم باشد، به حل مشكل طول عمر می‏پردازد، نمونه‏هایی از معجزات ثبت شده را برای روشن شدن راز طول عمر به كار می‏گیرد.
پاسخ شهید صدر در این‏جا كاملاً ابتكاری است و از امتیازات ذیل برخوردار است:
▪ طرح تمام احتمالات وارده در پرسش؛
▪ توجه به واقعیت‏های علمی و قواعد فلسفی؛
▪ بهره‏برداری از مثالهای حسی تجربی و قابل فهم؛
▪ بهره‏برداری از اصول علمی شناخته شده؛
▪ بهره‏برداری از حقایق تاریخی روشن و قابل قبول برای اثبات نظریه مورد بحث؛
▪ با وجود تلاش برای توجیه علمی ـ متناسب با فهم مخاطبان ـ و بهره‏برداری از علوم بشری متعارف در حال حاضر، بحث معجزه كه یك بحث كلامی و عقلی است فراموش نمی‏شود و حرف آخر را در این مرحله معجزه می‏زند. او با استفاده از معجزات مشابه در طول تاریخ این معجزه را به طور محسوس به ذهن مخاطب نزدیك می‏كند. معجزه طول عمر امام مهدی (علیه السلام) فراتر از معجزات حاصل برای انبیای بزرگ الهی؛ چون حضرات نوح، ابراهیم، موسی، عیسی و پیامبر خاتم (علیهم السلام) نبوده و نخواهد بود.
▪ نكته مشترك همه این معجزات الهی این است كه هرگاه حفظ جان یك حجت الهی بر تعطیل شدن یك قانون طبیعی توقف نماید و استمرار حیات آن حجت معصوم و رهبر آسمانی برای تحقق اهداف و آرمان‏های الهی لازم باشد، عنایت خدا وارد عمل می‏شود و به طور معجزه‏آسا جان آن حجت الهی را از گزند قانون طبیعی حفظ می‏كند تا بتواند اهداف و وظایف مورد نظر را تحقق بخشد.
▪ تكرار این معجزات، خود دلیلی علمی بر وجود یك قانون علمی برتر از قوانین طبیعی عادی است كه در صورت لزوم، قوانین عادی را تعطیل نموده و قانون برتر وارد میدان عمل می‏شود.
‌● راز طول عمر و فلسفه غیبت كبری
دومین پرسش درباره عمر طولانی و غیبت طولانی امام مهدی است. هر چند كه در اینجا دو پرسش با هم جمع شده، اما یك جواب قانع كننده برای هر دو پرسش كه در واقع یك واقعیت و یك پدیده سؤال‏برانگیزند، كافی است.
عمر طولانی امام مهدی (علیه السلام) با یك غیبت طولانی همراه بود، و تلاش برای اثبات یك عمر طولانی برای امام مهدی (عج) گویای اصرار بر تعطیل قوانین عادی است؛ در حالی‏كه می‏توانیم تصور كنیم كه خدای جهان برای تحقق اهداف بزرگ خود، در آینده مناسب یك فرمانده و رهبر مناسبی را به وجود بیاورد تا نقش بزرگ خود را ایفا نماید.
بنابراین، طولانی كردن عمر یك انسان و نگه داشتن او در پشت پرده غیبت تا روز موعود، چه حكمتی و چه دلیل قانع كننده‏ای می‏تواند داشته باشد؟
شهید صدر در پاسخ به این پرسش كه پس از فرض روشن شدن امكان وجود یك عمر طولانی مطرح می‏شود و بر ضرورت تعطیل قوانین طبیعی در حق امام مهدی (علیه السلام) تأكید می‏ورزد، دو نوع پاسخ مطرح می‏كند.
الف) پاسخ متعارف كه یك دلیل كلامی است و بر پیش‏فرض‏های اعتقادی ثابت شده استوار است.
ب) پاسخ نامتعارف كه بر یك تفسیر و تحلیل روان‏شناختی و جامعه شناختی استوار است.
این تفسیر تحلیلی ابتكاری از شهید صدر می‏باشد. در این پاسخ، نقش طول عمر در آماده‏سازی آن فرمانده الهیِ عدالت گستر برای تحقّق آن آرمان بزرگ تبیین می‏گردد.
در این‏جا مناسب است به خلاصه این پاسخ ابتكاری شهید صدر توجه كنیم:
تحولِ بسیار بزرگ نیازمند روحیه‏ای بس بزرگ، همّتی بسیار بلند و احساسی عمیق به برتری خود و پوچی تمدنِ فریبنده و كوچك بودن ابرقدرت‏های ستمگر و استثمارگر است، كه این فرمانده برای نابودی این تمدّن ذخیره شده است تا بتواند تمدن كنونی را به یك دنیای كاملاً جدید دگرگون سازد. این فرمانده انقلابی هر اندازه كه به پوچی این تمدن بزرگ ایمان داشته باشد و آن را فقط نقطه‏ای در مسیر طولانی و تكاملی تمدن انسانی ببیند، در براندازی این تمدن عظیم تواناتر خواهد بود درجه احساس او به پوچی این هیولای بزرگ، باید با عظمت تحوّل مورد نظر متناسب باشد.
رسالت روز موعود، ایجاد یك تحول چشمگیر و همه جانبه، در جهانی كه از ستم پر شده است، می‏باشد. و كسی در انجام این تحوّل، توانا خواهد بود كه خود را بزرگ‏تر از این تمدن عظیم بداند و ببیند. كسی كه مرعوب هیبت این تمدن باشد ـ به خاطر این كه در دامن این تمدّن بزرگ شده است ـ نمی‏تواند فرماندهی این تحوّل عظیم و چشم‏گیر را بر عهده بگیرد؛ در حالی‏كه انسان دیگری كه پیش از این تمدن بوده، تمدن‏های گوناگونی را همراهی كرده، و شاهد تولد و سقوط چند تمدن بوده و نقاط ضعف و قوّت هر یك را به خوبی می‏داند، به خوبی آگاه است كه نقطه ضعف این تمدن كجا است و از چه نقطه‏ای باید ضربه را بر پیكر آن وارد سازد هیچ كتاب تاریخی نمی‏تواند جای‏گزین این دانش كاملاً محسوس برای این فرد باشد.
شهید صدر در این‏جا به دو نمونه از انسان‏های اصلاحگر، ولی مرعوب تمدن‏های عصر خود، اشاره و بیان می‏كند كه چرا چنین افرادی نمی‏توانند یك اصلاح و تحوّل چشم‏گیری را عهده‏دار شوند.(۱۰)
در فرازی دیگر، ایشان به نقش تجربه اندوزی‏های انسان در ایجاد توان تشخیص دقیق نقاط ضعف و نقاط قوّت دیگران و تشخیص دقیق نقاط ضعف و قوّت پدیده‏های اجتماعی اشاره می‏نماید. در نتیجه: نقش تجربیات ممتد یك انسان در ایجاد توان مطلوب، آن هم در سطح فرماندهی مورد نظر روشن می‏شود؛ و طولانی شدن عمر یك انسان در این زمینه نقش مهمی را ایفا خواهد نمود.
سومین نكته‏ای كه نیاز به یك رهبری برخاسته از عصر صدر اسلام را روشن می‏كند، این است كه این تحوّل اسلامی اصیل، به رهبری نیاز دارد كه نزدیك‏ترین فرد به منابع اصیل اسلام و در عین حال فردی نفوذناپذیر در برابر همه عوامل انحطاط و انحراف فرهنگی باشد. تا بتواند اسلام را آن طور كه هست به اجرا درآورد و تحوّلی فراگیر و چشمگیر بر اساس اسلام ناب پایه‏ریزی كند. امّا شخصی كه امروز متولّد می‏شود و در فضای این تمدن كنونی آكنده به انحراف، نفس می‏كشد و چشمش را بر تحوّلات و انحرافات موجود باز كند، به هیچ وجه نمی‏تواند آن اسلام ناب را آن طور كه هست درك كند. او نمی‏تواند از رسوبات و خواستگاه‏های این تمدن رهایی یابد، حتی اگر قصد یك اصلاح انقلابی داشته باشد. بالاخره نمی‏توانیم رهایی او را از پیرایه‏ها و بدعت‏های موجود تضمین نماییم و حتما باید در مرحله‏ای قبل از تولد تمدن كنونی متولد شده باشد و بُنیه فرهنگی و اسلامی او از زمان صدر اسلام باید استحكام یافته باشد تا بتواند طلایه‏دار تحوّل ناب و اصیل اسلامی باشد.(۱۱)● كودكی و امامت
در حالی‏كه امام مهدی (علیه السلام) با پدر بزرگوارش امام حسن عسكری (علیه السلام) بیش از پنج سال زندگی نكرده و در سنّ كودكی از پدر محروم شده، چگونه در این دوران بسیار كوتاه كودكی، برای امامت و رهبری آماده شده و شخصیت او پختگی رسیده است؟
پاسخ جالب شهید صدر در این زمینه نیز یك پاسخ كاملاً ابتكاری است. او «پدیده امامت زود هنگام» ـ كه در سه امام مصداق پیدا كرده‏ـ،(۱۲) توجه داده و آن را مورد مطالعه قرار می‏دهد و بدون اتكا به بحث‏های كلامی متعارف در اثبات امامت، و با چشم‏پوشی از قاعده لطف، بحث را از لحاظ تاریخی و اجتماعی در جامعه مسلمانان دنبال می‏كند.
شش نكته تاریخی درباره اهل بیت و پیروان و رفتار خلفای معاصر با آنان، حقیقتی انكارناپذیر را به ما می‏فهماند: امامتِ زود هنگام در میان اهل بیت عصمت یك واقعیت بوده و به هیچ وجه وهم و خیال نبوده؛ چنان كه مشابه آن میان انبیای الهی نیز وجود داشته است. بنابراین، با استناد به نمونه‏های حسی ـ تجربی، امكان امامت راستین و همه جانبه برای كودكی پنج‏ساله روشن می‏گردد؛ زیرا وقوع یك شی‏ء، بزرگ‏ترین دلیل بر امكان آن می‏باشد.
این پدیده كه در میان امامان اهل بیت پیش از امام مهدی (علیه السلام) دو مصداق داشته، و درباره یحیای پیامبر و عیسی ـ سلام خدا بر آنان باد ـ قبل از دوران امامت اهل بیت (علیهم السلام) در متن قرآن از آن یاد شده است، بهترین پاسخ عینی عملی و دندان شكن را تقدیم نموده، و تمام پرسش‏های مطرح شده درباره امام مهدی (علیه السلام) را از این نظر پاسخ میدهد. در صورت لزوم باید به بحث شهید صدر درباره تجربه حسی اجتماعی غیبت صغری كه حدودا هفتاد سال حدودا بوده و دلالت‏های قاطعانه آن بر لیاقت‏ها و شایستگی‏های امام مهدی (علیه السلام) توجه گردد.
اینك به فرازی از پاسخ‏نامه ابتكاری شهید صدر در این زمینه می‏پردازیم و به شش نكته مهم از ایشان توجه نموده، تا مورد بررسی قرار گیرد:
الف) پیشوایی امامان اهل بیت، مانند پیشوایی خلفای عباسی و فاطمی و... نبود كه یك پایگاه سلطنتی باشد و از پدر به پسر به ارث برسد و دستگاه فرمانروا، از آن پشتیبانی كند. بلكه پذیرش بنیادهای گسترده امامت، تنها در صفحه‏های دل مردم از راه نفوذ روحی بود. همراه با اثبات این نكته كه تنها امامان اهل بیت، شایستگی امامت دارند.
ب) این بنیادهای مردمی، از همان آغاز اسلام، در دل توده ریشه‏كرده و به روزگار امام باقر و امام صادق (علیهما السلام) به مرحله شكوفایی و گستردگی خود رسیده و آموزشگاهی كه این دو امام تشكیل داده و سرپرستی كردند، موج فكری پردامنه‏ای، در جهان اسلام گسترد. موجی كه مایه پیوست صدها فقیه و متفكر و مفسر، و هم‏چنین دانشمندانی بسیار در زمینه‏های مختلف علوم انسانی و اسلامی به آن شد. تا آن‏جا كه حسن به علی وشّا می‏گوید: «به مسجد كوفه درآمدم و در آن‏جا نهصد استاد دیدم كه از جعفر بن محمد حدیث نقل می‏كردند.»
ج) شرایطی كه در این آموزشگاه و بنیادهای مردمی نماینده آن، در جامعه اسلامی برای برگزیدن امام، و شناخت لیاقت او را برای پیشوایی لازم می‏شمردند، شرایطی دشوار بود؛ زیرا امام، پیشوا و مقتدا نخواهد بود. مگر آنكه از همه اهل روزگارش، دانشمندتر و داناتر باشد.
د) در راه این آموزشگاه و بنیادهایش، مردمان زیادی جان خویش را به خاطر عقیده به امامت از دست دادند؛ زیرا دستگاه خلافت هم‏عصرش، به آن با دید یك مكتب مخالف خود ـ دست كم از جنبه نظری ـ می‏نگریستند و سرانجام این امر، تاخت و تازها و شكنجه‏هایی بود كه فرمانروایان آن روزگار، پیوسته آن‏را، به كار می‏بردند تا راه سلطنت و حاكمیّت خود را هموار كنند.
چه بسیار كسانی كه به دست دستگاه خلافت كشته شدند یا در سیاه چال‏ها جان سپردند. اعتقاد به پیشوایی امامان اهل بیت، برای مردم بسیار گران تمام می‏شد و فایده‏ای دنیایی هم نداشت، جز همان احساس آرامش ناشی از كشف حقیقت و اعتقاد به آن و نزدیك شده به خدا.
هـ) امامان، كه پیشوایی‏شان بر بنیادهایی این چنین استوار می‏شد، نه جدا از جامعه بودند و نه مانند حاكمان در قصرهای سر به فلك كشیده، بلكه خود را از چشم مردم دور نمی‏داشتند. بین آنها و مردم، هیچ حاجبی نبود، مگر در زمان‏هایی كه نیروهای حاكم ـ با غُل و زنجیر و تبعید و آوارگی ـ در میان امامان و مردم مانع می‏تراشیدند. این امر را از فراوانی ناقلان حدیث، و تعداد نامه‏هایی كه با آن‏ها رد و بدل می‏شده و اكنون در كتاب‏ها محفوظ است متوجه می‏شویم. هم‏چنین دیدارهای حاصل در مسافرت‏ها و نماینده‏های فراوان امامان در شهرها، ارتباط امامان با طبقات گوناگون مردم و دانشمندان را، آشكار می‏سازد.
و) خلفایی كه با امامان شیعه معاصر بودند، وجود ائمه و پیشوایی روحی‏شان را منشاء خطری بزرگ برای سرنوشت خود و دستگاه خود می‏دانستند. و از این روی، تمام تلاش خویش را به كار می‏گرفتند تا این پیشوایی را از میان بردارند و در این راه، از هرگونه فشار و در بند كشیدن روی نگردانیدند. حتی برای حفظ موجودیت خویش، نمایش‏هایی سنگدلانه و مداوم، از اسارت، تبعید، به زندان افكندن و به شهادت رساندن فروگذار نكرده و دلهای مسلمانان و دوستداران امامان را دردمند نمودند.
با توجه و دقت در نكات تاریخی گذشته، به این نتیجه می‏رسیم كه «امامت» در سن كودكی پدیده‏ای واقعی بوده، نه پنداری از پندارها؛ زیرا امامی كه در كودكی به پیشوائی روحی و فكری مردم مسلمان رسیده و مسلمانان در كشاكش موج‏های فراینده ویرانگر، خود را به پیروی از او ملزم نموده‏اند، حتما باید از دانش كافی و آگاهی لازم و استوار برخوردار بوده، و از فقه و تفسیر و عقاید فراتر از عصر خویش، بهره‏ای آشكار و چشم‏گیر داشته باشد. چون در غیر این صورت، نمی‏تواند مردم را به پیروی از خویش وا نماید. می‏بینیم كه امامان در موقعیت‏هایی بودند كه پیروانشان از خُرد و بزرگ می‏توانستند با ایشان بجوشند و به آسانی از بازتاب‏های وجودشان بهره‏گیرند. حال آیا امكان دارد كه یك كودك، مردم را به امامتش دعوت كند، و آن را هم‏چون درفشی ـ درفش افراشته اسلام ـ جلوه‏گر سازد، این دعوت را مداوم در برابر چشم و گوش همگان ادامه دهد، مردم به صورت پنهان و آشكار به او بگروند و حتی در راه اعتقاد خویش، از بذل جان و مال هم نهراسند، اما از حقیقت آن امام آگاهی نداشته باشند و «امامت این كودك» مردم را به جست‏وجو در حقیقت امر وادار نكند؟!
آیا ممكن است كه سال‏ها بر این گونه ارتباط میان امام و مردم بگذرد، باز هم پرده از چهره واقعی او برداشته نشود، و چگونگی معارف و دانش‏های امام ـ چه كودك و چه بزرگ ـ آشكار نگردد؟
بر فرض محال كه مردم نتوانستند حقیقت و واقعیت امر را دریابند، خلافت و دستگاه حاكم كه آن همه دشمنی علنی با امام داشت، چرا برنخاست تا پرده از چهره واقعی امام بردارد؟!
آیا برایش امكان نداشت؟ آیا اگر امام كودك هم مثل همه كودكان بود و از سطح تفكر و اندیشه‏ای بزرگ و والا برخوردار نبود، بهترین دستاویز برای عرضه بی‏لیاقتی‏های امام به دست خلفا نمی‏افتاد تا آن را به پیروان امامان عرضه كنند و آن ستارگان درخشان را بكوبند و مشخّض كنند كه چنین كسانی نمی‏توانند پیشوای روحی و فكری مردم باشند؟ زیرا اگر اثبات بی‏لیاقتی یك انسان چهل یا پنجاه ساله ـ كه سرمایه‏های فروانی از علم و دانش زمانش را داراست‏ـ، به مردم عادی مشكل باشد، اثبات بی‏لیاقتی یك كودك، در رهبری مردم، دشوار نیست.
برای نابود كردن امام و پایمال نمودن شخصیت و رهبری او اثبات بی‏لیاقتی، كارگرتر و قانع كننده‏تر از آن بود كه خلفا دست به آن شیوه‏های غیرانسانی یازند. به خصوص با در نظر گرفتن این‏كه شیعه برای امام، ویژگی‏های بزرگی در نظر گرفته است.
اگر امام خردسال، از دانش و سطح تفكر عالی برخوردار نبود، خلفای معاصر خیلی خوب می‏توانستند جنجال به پا كنند، اما سكوت آن‏ها و سكوت تاریخ گواه است كه امامت در سنین كودكی، پدیده‏ای حقیقی بوده نه ساختگی. خلفا نیز حقیقی بودن امامت این امامان را، در مقام عمل و فكر دریافته بودند و می‏دیدند كه اگر هم خردسالی امام را مطرح كنند و با این وسیله رهبری دینی و فكری او را بكوبند باز هم پیروز نیستند.
تاریخ نیز گاهی، از تصمیم‏گیری خلفا ـ بر استفاده از پدیده خردسالی رهبران شیعه و بی‏نتیجه ماندن كارشان ـ سخن به میان می‏آوَرَد، اما حتی یك مورد هم نشان نمی‏دهد كه این امر، تزلزلی در روحیه پیروان ایجاد كرده باشد یا مدركی ارائه دهد كه امامان ـ در سنّ كودكی ـ در برابر یك پرسش درمانده باشند یا با مشكلی روبرو شده، در پاسخ آن به تنگنا افتاده باشند و اطمینان مردم نسبت به موقعیت و امامت آنان سست شده باشند.
در نتیجه امامت در سنین كودكی، پدیده‏ای واقعی در زندگانی اهل‏بیت بوده و یك فرضیه دور از واقعیت آن‏هم با مصادیق روشن نبوده است.
برای پدیده رهبری در سنین پایین، نمونه‏های دیگری نیز می‏توان در میراث پیام‏آوران الهی یافت.
برای نمونه: حضرت یحیی، كه خداوند درباره او چنین می‏فرماید:
«ای یحیی، با نیرومندی و استواری این نامه (فرمان پیامبری) را بگیر ـ و ما، در كودكی به او حكمت و فرزانگی دادیم».(۱۳)
اكنون كه چگونگی امامت در سنین كودكی روشن شد، پیداست كه جایی برای اعتراض به امامت امام مهدی (علیه السلام) در سنّ پنج سالگی، باقی نمی‏ماند.(۱۴)
آیا واقعا امام مهدی (علیه السلام) وجود دارد؟
چهارمین پرسش این است كه با روشن شدن امكانِ طول عمر و غیبت طولانی، چگونه به وجود امام مهدی (علیه السلام) و تولّد او می‏رسیم؟
با فرض نقل چند روایت از پیامبر اسلام (صلی اللّه علیه و آله) آنهم برای قانع‏شدن به یك امر غیر متعارف، آیا می‏توانیم به وجود امام دوازدهم ایمان پیدا كنیم؟
چگونه ثابت می‏كنیم كه امام مهدی (علیه السلام) یك وجود حقیقی و تاریخی دارد و افسانه‏ای نبوده كه تعدادی از مردم به خاطر شرایط حادّ اجتماعی و روانی آن را در دل خود پرورانده‏اند؟
پاسخ شهید صدر به این پرسش با توجه به ابعاد متعدد آن، در دو مرحله بوده و به دو گونه آن را مطرح كرده است.▪ نكته نخست در رد كسانی است كه روایات نقل شده درباره امام مهدی را بسیار محدود می‏بینند و ادعا می‏كنند كه فقط چند روایت درباره او وجود دارد و با چند روایت محدود، یك اعتقاد راسخ حاصل نمی‏شود.
پاسخ این شبهه را با توجه دادن به منابع فراوان و تعداد روایات بسیار زیاد كه فقط از زبان پیامبر ـ آن‏هم از راه اهل سنت ـ چهار صد روایت شمارش شده، مطرح می‏كند. چنان‏چه روایات وارده از راه شیعه و اهل بیت (علیهم السلام) را اضافه كنیم به شش هزار روایت میرسد. با این فراوانی روایات ـ كه در كم‏تر موضوعی از موضوعات بدیهی اسلام این قدر روایت رسیده است ـ ادعای بداهت می‏نماید كه ادعای گزافی نیست و قطعی بودن این مسأله را روشن می‏كند.
▪ نكته دوم: پس از احراز اصل حتمی بودن وجود امام مهدی (علیه السلام) با استفاده از روایات فراوان، جا دارد كه بپرسیم: این امام مهدی (علیه السلام) كیست؟
انطباق این عنوان بر دوازدهمین امام معصوم از اهل بیت پیامبر(صلی اللّه علیه و آله) از دو راه در نوشته شهید صدر طی شده است.
در راه اول به چند مطلب توجه داده شده است:
ـ مطلب اول: روایاتی كه مهدی (علیه السلام) را از اهل بیت معرفی می‏كند و او را از فرزندان فاطمه و فرزند حسین بلكه نهمین فرزند حسین بن علی (علیه السلام) می‏داند.
ـ مطلب دوم: روایاتی كه تمام امامان را دوازده نفر می‏داند.
بنابراین، حضرت مهدی (علیه السلام) خارج از دایره دوازده امام نخواهد بود و او را در دوازدهمین فرد از آنان تعیین می‏كند.
این روایات علیرغم تلاش امامان برای مطرح نشدن آن‏ها در میان عموم مردم ـ به خاطر حفظ جان امام مهدی (علیه السلام) از گزند دشمنان دیرینه و حاكمان بنی العباس ـ بالأخره منتشر شده و سینه به سینه و كتاب به كتاب، از نسلی به نسل دیگر منتقل گشته و در سطحی قابل قبول و قابل اعتماد منتشر شده است.
ـ مطلب سوّم: اضافه بر تعداد فراوان روایات فوق، قراین و شواهد بسیاری، صحت این روایات را اثبات می‏كند.
برای نمونه عدد روایات (الائمهٔ ـ اوالخلفاء اوالامراء ـ من بعدی اثنا عشر) به (۲۷۰) روایت می‏رسد كه در مشهورترین كتاب‏های حدیث شیعه و اهل سنت هم‏چون بخاری و مسلم و ترمذی و ابو داود و مسند احمد و مستدرك حاكم آمده است.
ـ مطلب چهارم: آقای بخاری كه معاصر امام جواد (علیه السلام) بوده این روایات را نقل كرده؛ یعنی متن این حدیث‏ها قبل از كامل شدن عدد دوازده امام در عالم خارج ثبت شده و احتمال جعل و حدیث‏سازی ـ كه معمولاً پس از وقوع یك حادثه برای آن حادثه حدیث جعل میشود، ـ صددرصد منتفی است و به هیچ‏وجه نمی‏تواند این روایت‏ها انعكاسی از عقیده امامیه و پیروان اهل‏بیت باشد. بنابراین؛ این نكته نشان دهنده یك واقعیت فراتر از حوادث تاریخ بوده، در حقیقت یك خبر غیبی از پیامبر اسلام (صلی اللّه علیه و آله) است كه با اعتقاد امامیه كاملاً منطبق می‏شود.
عقیده امامیه مبنی بر امام مهدی (علیه السلام) یگانه مصداق قابل صدق برای این نوع حدیث‏های فراوان می‏باشد.
▪ نكته سوّم: چنان‏چه كسی بخواهد مصداق دوازدهمین امام از اهل بیت پیامبر را بشناسد، شهید صدر با استفاده از واقعیت‏های تاریخی هفتاد سال حوادث پی در پی در دوران غیبت صغری، نایبان ویژه امام مهدی (علیه السلام) در این دوره و ارتباط چندین نسل با آنان و با امام مهدی (علیه السلام) توسط آنان و مكاتبات حسی و ملموسی كه مردم و دانشمندان با امام زمان (علیه السلام) داشته‏اند، روشن می‏كند كه امكان هرگونه فریب و ظاهرسازی و خیال‏بافی منتفی است.
با پیام امام مهدی (علیه السلام) به آخرین سفیر خود (ابوالحسن علی بن محمد سمری)، پایان غیبت صغری و آغاز غیبت كبری مطرح می‏شود. و در واقع یك مسیر كاملاً منطقی و مقبول برای تحقق غیبت كبری كه در روایات پیامبر(صلی اللّه علیه و آله) و اهل بیت اطهار مطرح شده بود، تحقق یافته و شیعیان از گزند پاشیدگی و نابودی به سمت پذیرش غیبت كبری و ایمان به امام غایب با حفظ شرایط اساسی برای ادامه تلاش در خط اهل بیت (علیه السلام) حركت می‏كنند و به راه اصلی و منطقی و اسلامی خود ـ به سمت تحقق آرمان‏ها و شرایط لازم برای ظهور امام غایب ـ ادامه می‏دهند.
هرگونه اغفال و فریب و تناقض‏گویی و حیله‏گری در رفتار نایبان خاص امام مهدی (علیه السلام) در دوران هفتاد ساله ـ كه چندین نسل را دربر گرفته بود، ـ مشاهده نشده و احتمال آن غیرمنطقی و غیرعقلانی بوده است. هم چنین احتمال افسانه بودن تولد یا زندگی و حضور امام مهدی در میان مردم به كلی منتفی می‏باشد.
بدین ترتیب، پدیده غیبت صغری یك تجربه عملی بسیار مهمّی بوده، كه واقعیّت تولّد و وجود و امامت و غیبت امام زمان را به خوبی برای اهل منطق و تحقیق در همان برهه و در قرن‏های بعدی نیز به اثبات می‏رساند و اتمام نگرانی‏ها و وسوسه‏ها را می‏زداید.
و این پاسخ از شهید صدر نیز پاسخی ابتكاری می‏باشد.
● چرا امام مهدی (علیه السلام) ظهور نمی‏كند؟
پرسش پنجم: با توجه به این‏كه شرایط ظهور امام زمان به مرور زمان پیچیده‏تر می‏شود، چرا در دوران غیبت صغری یا كمی پس از آن، امام مهدی (علیه السلام) برای اصلاح جهانی ظهور نكرد؟ در حالی‏كه شرایط اصلاح روز به روز پیچیده‏تر می‏شود.
در پاسخ به پرسش پنجم به نكات ذیل باید توجه شود:
۱) در پاسخ به این سؤال آنهم با یك دید جامعه شناسانه، شرایط لازم برای یك اصلاح گسترده اجتماعی و جهانی باید مورد بحث قرار گیرد.
۲) میان بُعد غیبی و بُعد طبیعی و اجتماعی باید مرزبندی شود.
۳) فراهم آمدن مجموعه شرایط اساسی كه به اختیار و اراده انسان‏ها بستگی دارد، باید مورد توجه قرار داده شود.
) معجزه الهی در مواردی كه به اختیار انسان‏ها ارتباط دارد و باید از مسیر طبیعی طی شود، جای‏گزین آن مسیر طبیعی نمی‏شود و سنّت لایتغیر الهی آن طور كه طراحی شده است تحقق می‏یابد.
۵) امدادهای غیبی كه به انسان می‏رسد، جای امتحان و ابتلا و آزمایش الهی را ـ كه یك اصل اساسی و مهم در تحوّلات اجتماعی است ـ نمی‏گیرد.
۶) فراهم آمدن شرایط عمومی برای اصلاح جهان امری ضروری است كه جایگزین ندارد و با وجود رهبری آماده برای اصلاح و وجود رسالتی كامل، تمام شرایط لازم برای موفقیت فراهم نمی‏شود، بلكه باید شرایط اجتماعی و سیاسی جهانی نیز زمینه را برای موفقیت و پیروزی حق بر باطل آماده سازد.
یكی از این عوامل مهم، احساس انسان متمدن و امروزی به عجز و درماندگی كامل تمام مكتبها و ابرقدرتها و تمام مذاهب و ادیان نسبت به حل معضل عدالت اجتماعی و آسایش و امنیت برای انسان‏هاست، به گونه‏ای كه از تمام راه حلها چشم بپوشد و به یك سو و یك مصلح الهی كه برای ایجاد اصلاح جهانی ذخیره شده است چشم به دوزد، عاشقانه و صادقانه آمادگی لازم را ـ از پیروی تا همراهی كامل و فداكاری و جانبازی ـ در خود ببیند و در لحظه ظهور در حال آماده باش كامل باشد.
۷) با توجه به پیشرفت وسائل مادی، این پیشرفت می‏تواند در خدمت این نهضت عظیم قرار گیرد و در فراهم كردن شرایط عمومی و لازم سهیم باشد.
۸) اما پیشرفت‏های نظامی ابرقدرت‏ها از نظر مادی، با وجود ضعف درونی، و تهی شدن این ابرقدرت‏ها و قدرتمندان از درون و از دست دادن قدرت واقعی خود، و گراییدن به پوچی، مهم‏ترین نقطه ضعف این تمدّن و این ابرقدرت‏هااست. بنابراین، نمی‏توانند یك مشكل جدّی در راه اصلاح فراگیر و جهان‏شمول برای حضرت مهدی (علیه السلام) باشند.
● نقش یك فرد و چگونگی تحوّل بسیار بزرگ
چگونه یك فرد می‏تواند عهده‏دار یك تحوّل بسیار بزرگ گردد؟
در پاسخ این پرسش گفته می‏شود: پیامبر اسلام (صلی اللّه علیه و آله) كه سرآغاز یك تمدن جدید قرار گرفت، خود مولود تمدن گذشته نبوده، بنابراین، انسان‏ها همیشه مولود شرایط تاریخی و مادی نمی‏باشند.
هنگامی‏كه رابطه پیوسته و تنگاتنگ انسان را با عالَم غیب در نظر بگیریم این رابطه عمیق می‏تواند جهت دهنده انسان به سوی آینده‏ای جدید باشد و انسان‏ها را انعكاسی از واقعیت‏های پیرامون خود تلقی نكنیم.
امامِ منتظران نیز تجربه‏ای همسان با تجربه گران‏قدر پیامبر عظیم الشأن اسلام خواهد داشت و یك فتح بزرگ جهانی، و تمدّنی جدید را آغاز خواهد كرد. بدین ترتیب، نقش عظیم یك شخصیت الهی در تغییر مسیر تاریخ آشكار خواهد شد.
شیوه این تغییر جهانی چگونه خواهد بود؟
پاسخ این پرسش به آینده موكول می‏گردد و پیش بینی علمی و دقیق برای آن ساده نخواهد بود.
آری، بر اساس احادیث رسیده از پیامبر اسلام و اهل بیت (علیهم السلام) نكاتی را می‏توانیم نشانه رویم كه شیوه تغییر و دگرگونی را در جهان بشریت ترسیم نماید.
و به همین جهت باید گفت: بسیاری از نكات ظریف و حسّاس دوران غیبت كبری و دوران ظهور كه متكفّل بیان كیفیت ظهور نیز می‏باش و هم‏چنین دوران پس از ظهور را در اصل كتاب یعنی «موسوعهٔ الامام المهدی» می‏یابیم و متن مقدمه یعنی «بحث حول المهدی» را باید مطالعه‏ای دقیق نمود تا از نكات ریز و بسیار عالی آن بهره‏مند شویم.

سید منذر حكیم
۱. چاپ اول موسوعه امام مهدی شهید صدر دوم در سال ۱۳۹۲ هجری قمری بوده است؛ در حالی‏كه تاریخ چاپ و نوشته صدر بزرگ كه با نام (بحث حول المهدی) منتشر شده است، سال ۱۳۹۷ هجری قمری می‏باشد، یعنی این مقدمه پس از صدور كتاب یاذوالمقدمه به رشته تحریر درآمده است. متأسفانه دومین چاپ موسوعه امام مهدی نیز كه در سال ۱۴۰۰ هجری قمری بوده این مقدمه به كتاب اضافه نشده است. بهترین چاپ برای (بحث حول المهدی) كه همراه با تحقیق و توضیحات ارزنده است از برادر فاضل و ارجمند جناب دكتر عبدالجبار شرارهٔ كه توسط مركز الغدیر للدراسات الاسلامیهٔ در سال ۱۴۱۷ چاپ و منتشر شده است.
۲. با كمال تأسف تقریظ و ستایش شهید صدر اوّل از موسوعهٔ الامام المهدی شهید صدر دوّم كه در نسخه باارزش دارالتعارف آمده است در برخی نسخه‏ها حذف شده است.
۳. و یك ترجمه فارسی تحت عنوان امام مهدی حماسه‏ای از نور توسط كتابخانه بزرگ اسلامی انجام شده است و ترجمه به زبان فرانسوی توسط مترجم توانا دكتر عباس بستانی انجام گرفته و به چاپ رسیده است.
۴. سوره قصص، آیه ۵.
۵. بحث حول المهدی، صص ۵۳ ـ ۵۴.
۶.بحث حول المهدی، ۵۴.
۷. بحث حول المهدی: ۵۴ ـ ۵۵.
۸. بحث حول المهدی، ص ۵۵ ـ ۵۶.
۹. انقلاب اسلامی ایران و دیگر انقلاب‏های گذشته در جهان تشیع دلایلی تاریخی بر صحت و سلامت این فهم و این نگاه به مسأله مهدویت است.
۱۰. بحث حول المهدی، صص ۸۴ ـ ۸۸.
۱۱. بحث حول المهدی، صص ۸۸ ـ ۸۹.
۱۲. امام محمد جواد، امام علی نقی، امام مهدی (علیهم السلام).
۱۳. سوره مریم، آیه ۱۲.
۱۴. امام مهدی حماسه‏ای از نور، صص ۵۶ ـ ۶۱، (با تصرّف).

منبع : مجله انتظار