مسعود؛ اسطوره حقیقی

نهم سپتامبر (۱۸ شهریور) سالروز شهادت «شیر دره پنجشیر» احمدشاه مسعود است. «مرد آزاده»یی که یک عمر برای آزادی و استقلال و پیشرفت مردم «آریانا» کوشید. سخن گفتن از شاه مسعود، بی اغراق و مبالغه، تبیین و تشریح یک اسطوره حقیقی است، در مردی از خطه «خراسان بزرگ»، مرد آزاده یی که پس از سده ها، یاد «ابومسلم خراسانی» را زنده کرد. اینجا، در شرق، در این گوشه از جهان، ما اگرچه خاطره ارنستو چه گوارا و شهامت و آزادگی و جسارت و آرمان خواهی او را ارج می نهیم، اما سربلندیم که چریک و مبارز آزاده و دلاور و قهرمانی چون آمر صاحب مسعود در کنار ما زیسته است؛ نواندیشی که با ظلم و ستم و تجاوز ستیز کرد و مبارزی که دغدغه آزادی و برابری و برادری و صلح داشت و در راهی پاک، از جان خویش مایه گذاشت.
اجازه دهید از حافظ - که مسعود دوستدار اشعار او بود و تاکید می کرد که؛ «شعر حافظ مرا متحول می کند و به من الهام می بخشد» - در بیان زندگی او شاهد آوریم؛
بحری است بحر عشق که هیچ اش کناره نیست
آنجا جز آنکه جان بسپارند چاره نیست
او خود عنوان می کرد که؛ «جهاد در راه خدا، وطن و آزادی، آرمان من است و چه عشقی والاتر از این؛ عشق به خدا، عشق به مردم، عشق به آزادی انسان. تلاش برای رهایی انسان از بند و زنجیر؛ وقتی که انسان چنین عشقی داشته باشد و به پاس از آرمانش جان بر کف بگذارد و به خاطر صلح و آزادی جهاد کند، تا انسان به حق طبیعی و انسانی خود، یعنی آزادی، دست یابد، عشق به خودی خود معنی می شود.» و همین (یعنی تلاش برای «انسان» و به خاطر آزادی او) یکی از وجوه تمایزبخش شاه مسعود و اندیشه او، با جریان های سنتی است. نقطه عزیمت مسعود، نوگرایانه و انسانی و از منظر حقوق و ارزش های انسانی بود. هر چند مسعود یک متدین و متشرع بود - و آنچنان که در خاطرات یارانش ثبت و ضبط است، اهل عبادت های شبانه و سختگیر در اصول مذهبی بود - اما «آزادی انسان» برای او یک ارزش زیربنایی و مبنایی بود. وی تصریح می کند که؛ «آزادی برای انسان، پایه زندگی است.» او اساساً از «انسان» آغاز می کرد. به همین دلیل است که در دفاع از جایگاه و نقش اجتماعی «زنان» عنوان می کند؛ «زنان نیمی از پیکره جامعه بشری هستند.» در واقع رویکرد مسعود، رویکردی حقوق بشرطلبانه بود.
نکته مهم دیگر در اندیشه و رفتار نوگرایانه مسعود، که البته از همان نگاه انسان گرا برمی خاست، باورهای دموکراتیک او بود؛ تاکید داشت که حکومت ایده آل از نظر او، یک حکومت دموکراتیک است، حکومتی که «براساس رای مردم» به وجود می آید. مسعود بر «انتخاب» مردم و «برگزاری انتخابات سالم» تاکید داشت. همین نگاه، موجب می شد که تصریح کند، علاقه مند و متعهد به سربلندی و آزادی و استقلال افغانستان «با هر تعلق قومی، مذهبی، زبانی و حزبی» است. مسعود از دگم ها و دگماتیسم گریزان بود؛ این نکته را می توان به سهولت در آثار و سخنان به جا مانده از او دریافت. و همین، از ویژگی های دیگر اندیشه نوگرای او بود. بدون دست شستن از جزم ها و جزمیت گرایی، نمی توان به حقایق جدید و لایه های پنهان و عمیق حقیقت دست یافت. بدون حریت و بدون تکریم آزادی، نمی توان به کشف و شهودی جدید رسید. او همچنین به واقعیت های موجود، اکتفا نمی کرد. هرچند مبارز و اندیشمندی واقع گرا بود، اما همزمان دل در گرو کشف حقیقت داشت. مسعود میان آرمان خواهی و واقع گرایی، از منظری «عقلانی» و در عمل، «پل» زده بود.
رفتار عقلانی و تکیه بر «عقلانیت» یکی دیگر از شاخصه های مسعود به عنوان یک نواندیش دینی بود. بدون اعتنایی درخور به عقلانیت و بدون اتکا بر عقل و دانش روز، او نمی توانست به نقد سنت و نفی خرافات بپردازد، یا مفاهیمی چون دموکراسی و حقوق بشر را مورد پذیرش قرار دهد. در نگاه نواندیشانه او، «خرافات» و پیرایه هایی که به دروغ بر دین بسته شده است، جایی نداشت؛ او گوهر اصلی دین را می خواست و قدر می گذاشت؛ معتقد بود که پیروان برخی فرقه ها، خرافاتی را به نام دین تبلیغ و ترویج می کنند؛ او لزوم تصفیه و پالایش دین را از این پیرایه ها و خرافات، یادآوری می کرد. مسعود همچنین اهل «تفسیر» بود؛ به دیگر سخن هرچند مقید به شریعت و متن مقدس بود، اما به لایه ها و مفاهیم عمیق تر و غنی تری از آن نظر داشت و پیوسته در حال غور و تفقه و اندیشه در مبانی دین بود. مسعود مرد آزاده یی از آریانا بود، از خراسان بزرگ؛ مردی که از تعالیم و آموزه های اخلاقی زرتشت، بی تاثیر و برکنار نبود؛ پندار نیک، گفتار نیک و کردار نیک.
اینچنین «آمر صاحب» هم در پندار و گفتار و کردار، نمونه یی ارزشمند و الگویی قابل اتکا و اقتدار بود؛ مردی با اندیشه های نو، سخنان نیک و رفتاری درخور یک راهبر فکری و مقتدای سیاسی. او یک چریک کم نظیر بود، اما فقط یک چریک برجسته نبود؛ مسعود یک اندیشمند دینی نوگرا بود، اما یک روشنفکر محض نبود؛ «آمر صاحب» یک مبارز اجتماعی سیاسی بود، ولی هیچ گاه «عشق» را از یاد نبرد؛ «شیر پنجشیر» در ستیز پیوسته با ظلم و ستم و تجاوز بود، اما همواره «صلح» را ستایش کرد و در پی دوستی و برادری بود؛ زنده یاد دکتر علی شریعتی اندیشمند نوگرای دینی- که مسعود به او ارادت ویژه داشت- امام علی (ع) را حقیقتی برگونه اساطیر تاریخ معرفی می کند؛ اجازه دهید به تاسی از سخن دقیق و زیبای شریعتی، مسعود را به مثابه حقیقتی دیگر برگونه اساطیر تاریخ باور کنیم.
حسن تو همیشه در فزون باد
رویت همه ساله لاله گون باد
اندر سر من هوای عشق ات
هر روز که باد در فزون باد

مرتضی کاظمیان

منبع : روزنامه اعتماد