تاملی در اندیشه‌بوردیو

عصر روز ۲۳ ژانویه ۲۰۰۲، پی یر بوردیو، استاد جامعه شناسی کولژ دوفرانس، در سن ۷۱ سالگی در یکی از بیمارستان های پاریس بر اثر بیماری سرطان درگذشت. وفات وی جزء‌خبرهای صفحه اول لوموند بود و تسلیت ستایشآمیز لیونل ژوسپن، نخست وزیر وقت فرانسه را به دنبال داشت( همان کسی که بارها لبه تیز زبان انتقادی بوردیو را حس کرده بود.) بوردیو که شاید آخرین بازمانده روشنفکران بزرگ فرانسوی در نیمه دوم سده بیستم بود تا به آخر همچنان سخت کار می کرد. چه هوادار بوردیو باشیم چه منتقد او، منزلت وی در مقام یک چهره مهم و برجسته انکار ناپذیر است.
او که در طول زندگی خویش نیز جزء مهم ترین جامعه شناسان معاصر به شمار میآمد، میراث فکری آشکار و خدشه ناپذیری به یادگار گذاشته است . در عرصه جامعه شناسی و علوم اجتماعی فرانسوی، واکنش او در برابر تفوق نظریه کلا‌ن وانتزاعی این بود که اهمیت و محوریت کاوش سیستماتیک وانتقادی را به کرسی بنشاند. اواز پایگاه خویش در مرکز جامعه شناسی اروپایی، برنامه مـسـتـمـر تـحـقـیـق دربـاره جـنـبه‌های متعدد زندگی فرانسوی را آغاز کرد. مسلما، فلسفه هرگز نادیده گرفته نشد- و با توجه به پیشینه بوردیو، انتظار دیگری هم نمی رفت- اما پژوهش تجربی نیز فراموش نشد. بوردیو، متن و زمینه و مسائل وسیع تر جامعه فرانسه را نیز نادیده نگذاشت.
او با تمام وجود روی حق و در واقع وظیفه روشنفکر مردمی برای درگیر شدن با سیاست و مباحث روز پافشاری می کرد، خواه فقر باشد یا مهاجرت یا جهانی شدن. بوردیو، به ویژه در آخرین دهه زندگی خویش، ظاهرا نیاز به فراتر رفتن از سیاست روشنفکری خود بینانه را که از دیرباز مایه بدنامی پاریس بود، حس کرده بود. بعضی از بهترین و آسان فهم‌ترین آثار او طی این سال‌ها، قطعه‌های کوتاهی است که برای مخاطبان سیاسی نوشته شده‌ است، نه فقط برای روشنفکران. و سرانجام در عرصه فکری بین الملل، دستاورد اصلی بوردیو شاید این بوده که با سرمشقی که درکارهای خویش ارائه داده و همچنین با سخن و دعوت لفظی خویش، فعل و انفعال ضروری و متقابل میان نظریه و پژوهش را نشان داده است. بر خلا‌ف بسیاری از نظریه های معاصر- که اخیرا، به درستی و به صراحت، به عنوان نظریه های صرفا بی‌اهمیت به شمار آمده و کنار گذاشته شده‌اند- بحث‌های بوردیو معمولا‌ ریشه در پژوهش های مــفــصــلــــی دارد کــــه شـامل انواع واقسام انـسان شناسی های قوم نگارانه تا پیمایش های وسیع اجـتـمـاعـی مـی‌شود.
پــــــافـــشـــــاری او بــــــــر وحـــــــدت نــــظـــــــریــــــه وپژوهش - و در واقع ، پافشاری او بر خیلی چیزهای دیگر -نیز با چـنـان زبـان و لـحن سرشار از اطمینان و اعتقادی بیان می‌شد که پادزهر شفابخشی در بـــرابـــر ســبـــک و سیاق و لحن روزگار پـســــت مـــدرن بـــود. بوردیـــــــــو کــــــــــه تا حــــــــــدی ملهم از سنت های محلی فرانسوی در فلسفه علم بود، سهم مهمی نیز در روایتی از جامعه شناسی داشت که از ماکس و بر آغاز می شود و تا نویسندگانی مانند آلـویـن گـولدنر ادامه می یابد و روی بازتابندگی ضروری این رشته تاکید می کند.
البته این موضع گیری تا حـدی مـربـوط بـه مـعـرفـت شناختی و تا حدی هم مربوط به اخلا‌ق و سیاست است و در حقیقت در همین جاست که نظریه، پژوهش و سیاست در آثار بوردیو با یکدیگر تلا‌قی می کنند. با توضیحاتی که در بالا‌ آمد، می توان گفت که اندیشیدن به همراه بوردیو می تواند سودمند باشد. او هرگز معرفت شناسی و روش‌شناسی را که بنیان های این رشته هستند نادیده نمی گیرد و همیشه ما رابه چالش می خواند. صرف نظر از اینکه در این یا آن مورد با او موافق باشیم یا نباشیم ، مواجهه با آثار او سود شایانی نصیب ما می کند. طی ده سالی که از نخستین چاپ این مقدمه انتقادی به اندیشه‌های بوردیو می‌گذرد، کتاب های تازه ای به قلم بوردیو و ترجمه های تازه‌ای از آثار او، پیوسته انتشار یافته است. با این حال هیچ یک از این ها تغییر مهمی در ارزیابی هایی که در فصول کتاب از تفکر و کارنامه او تا ۱۹۹۲ به عمل آمده است، ایجاد نمی کند و لذا غیر از دو تصحیح و تغییر کوچک، متن کتاب درست به همان صورت اولیه می ماند.
نکته دیگر اینکه در جهان بینی جامعه شناختی بوردیو، طبقه بندی، محور نظم و سازماندهی اجتماعی است. بدون فرآیندهای داوری <نهفته در> طبقه‌‌بندی، دنیای انسانی هیچ الگوی اجتماعی یا شکل جمعی نمی داشت. بنابراین بوردیو درپــی بــازتــابــنــدگــی در خــــــــــــــودی کـه لا‌زمـه حــــــــــــرفه جــامـعــه شـنـاسـی اسـت، بـه فـعـالـیـت طـبـقـه بـنـدی دانشگاهیان چشم می دوزد و نکته آخر اینکه چاپ اول ایـن کـتـاب در سـال ۱۹۹۲ مـنـتـشـر شـد، اکـثر معرفی کنندگان کتاب، و نیز شخص بوردیو، آن را نوعی حمله به وی تلقی کردند.
می‌توان گفت که او مـتـفـکـر پـیـچـیـده‌ای بـود که ریشه‌های عمیقی در سنت های انتقادی و ستیزه جویانه فلسفه فرانسوی و زندگی دانشگاهی فرانسوی داشت. آثار او به بهترین و مثبت ترین معنای ممکن، موثر هستند و نوشته هایی که او برای ما باقی گذاشته است، اصرار دارند که ما باید منتقد آن باشیم. فقط با این کار و نه کمتر از آن می‌توانیم به اهمیت آنها شهادت دهیم.

‌‌صدرا صدوقی
‌نویسنده: ریچارد جنکینز
‌ناشر: نی

منبع : روزنامه آفتاب یزد