اتاق پایاپای بانکی با نگاهی بر وضعیت اتاق پایاپای در ایران

● مقدمه
بانک علاوه بر وجه نقد دائماً مقادیر نسبتاً زیادی چک از مشتریان خود دریافت می‌دارند که باید هر چه زودتر تکلیف آنها را معین کنید تا مشتری و بانک هر دو بتوانند از منابع مالی خود به موقع استفاده کنند برای حل این مشکل سازمانی به وجود آمد به نام اتاق پایاپای یا سازمان کلرینگ .
سازمان کلرینگ یا اتاق پایاپای سازمانی است که وابسطه به سیستم بانکی و دارای شخصیت حقوقی و استقلال مالی بوده و با شرکت ازادانه و داوطلبانه بانکهای محلی به منظور تسهیل در مبادله چک و سایر اسناد اعتباری و تسویه و واریز محاسبات مربوط تشکیل می گردد . غالب این سازمان ها به صورت شرکت یا اتحادیه تشکیل و با سرمایه پرداختی بانکهای عضو و بر اساس مقررات اساسنامه سازمان تنظیم شده و به وسیله یک هیئت مدیره و مدیر عامل اداره می شود که در فصل اول ما به بررسی عملکرد این سازمان و فواید وارکان آن خواهیم پرداخت .
با پیشرفت الکترونیک کشورها به سویی می روند تا اعمال بانکی را در کمترین فرصت و کمترین هزینه با استفاده از فضای مجاری انجام دهند یکی از این زمینه ها اتاق پایاپای الکترونیکی است که می تواند در بهبود امور به نظام بانکی کمک کند . حال باید دید که نظام بانکی ایران در این سیستم جدید در کجا قرار دارد ؟
بنابراین ما اتاق پایاپای را با توجه به وضعیت ایران در زمینه بانک الکترونیکی و توانایی‌های آن در این زمینه درفصل دوم بررسی می کنیم .
● تاریخچه اتاق پایاپای (کلرینگ )
طریقه پایاپای در فرانسه از دوره قرون وسطی معمول بوده است چنانکه در شهر لیون درهر سال چهاربار بازار مکاره (foire) برقراری می شد و پس از پایان هر بازار یک روز برای تسویه و واریز بدهی ها ومطالبات میان صرافان و بانکداری آنوقت اختصاص داشت و مانده حساب را با پول نقد به یکدیگر رد و بدل می کردند.
در پایان سده هیجدهم میلادی در انگلستان در شهرهای ادیمبور (سال ۱۷۶۰) ودر لندن (۱۷۷۵) محل هایی برای انجام عمل پایاپای به نام clearing hous ایجاد گردید از سال ۱۸۷۲ محل های مزبور زیاد شدند که درآن چکهای مشتریان بانکهای مختلف که توسط ماًمورین آنها در محل یکایک بانکها توزیع و رد و بدل می شود برای تسویه در محل اتاق پایاپای متمرکز گردید . اساس تشکیل سازمان کلرینگ در شهر لندن در محل اجتماع تحصیلداران بانکها در قهوه خانه ای به نام five bells inn پایه‌گذاری گردید . در این محل تحصیلداران بانکهای لندن همه روزه هنگام ظهر یا مواقع دیگری در روز دور هم جمع می شدند و ضمن استراحت و رفع خستگی راجع به کار خود و مشکلات آن مخصوصاً محدودیت وقت روزانه وفاصله بین بانکها که بایستی چند مرتبه در روز طی می شود بحث می نمودند . موضوع رد و بدل کردن چکهای مشتریان و واریز ما به التفاوت بدهی و طلب هر بانک در همان محل بوسیله یکی از همین تحصیلداران عنوان گردید و بزودی به موقع عمل گذارده شد۱ .
در فرانسه اتاق پایاپای بانکداران پاریس از ۱۸۷۲ تاًسیس یافت و متجاوز از ۴۰ بانک بزرگ از جمله بانک دو فرانس عضوآن هستند. حدود عملیات این سازمان در ابتدا در همه جا بسیار محدود بود. تعداد بانکهای عضو بسیار کم و عمل تسویه یک نوبت در روز و فقط نسبت به چکهای بانکها انجام می شود ولی به تدریج با توسعه تعداد بانکهای تجارتی در همه کشورها و توسعه فعالیتهای بانکی تعداد و حدود فعالیت این سازمان نیز در همه جا افزایش یافت بطوریکه در حال حاضرشبکه بانکی کمتر کشوری است که فاقد چنین سازمانی باشد . بعلاوه تسویه مطالبات بانکها در سازمان کلرینگ کنونی غالباً محدود به تسویه چکهای بانکهای عضو نیست و تمام اسناد اعتباری نقدی مانند چکها ، حواله های بانکی ،اوراق قرضه و وبروات سر رسیده و امثال آن حتی چندین نوبت در روز مبادله و واریز می شوند . در ایران با وجود اقداماتی که از زمان شروع تاًسیس بانکهای خصوصی (۱۳۲۸ ) به عمل آمد تشکیل سازمان کلرینگ تا زمان تاًسیس بانک مرکزی ( ۱۳۳۹ ) به طول انجامید . پس از تاًسیس بانک مرکزی مقدمات ایجاد آن به تدریج فراهم شد. و بالاخره در بهمن ماه ۱۳۴۰ سازمان کلرینگ به صورت یکی از ادارات تابعه بانک مرکزی به نام اداره پایاپای بانکها شروع به کار نمود۲ . در شهریور ماه ۱۳۴۷ سازمان جدیدی به نام اتاق پایاپای اسناد بانکی بوسیله بانکها تشکیل و جانشین اداره پایاپای بانکها گردید . در حال حاضر به غیر از بانک مرکزی ایران کلیه بانکهای کشور عضویت این سازمان را دارا می باشند.
● فصل اول : سازمان اتاق پایاپای (کلرینگ)
▪ مبحث اول : طرز عمل اتاق پایاپای
پایاپای با تهاترعبارت از طریقه مخصوصی از ادای دین و واریز بدهی میان دو شخص است که هر یک نسبت به دیگری بستانکار می باشد . هنگامی که بهرام در عین حال که از پرویز ۲۰۰۰۰ریال بستانکار است مقدار۱۰۰۰۰ریال به او بدهکار می باشد این دو فقره تعهد تا میزان کمترین مبلغ با هم پایاپای می شوند از این قرار که بهرام نسبت به دین خود به پرویز بری الذمه می شود وپرویز هم پس از آن بیش از ۱۰۰۰۰ ریال به بهرام بدهکار نخواهد بود . بطور خلاصه در پایاپای دو شخص با هم رابطه معاملاتی دارند و نسبت به هم بستانکاری های مسلم و قابل مطالبه دارند .
بانکها علاوه بر وجه نقد دائماً مقادیر نسبتاً زیادی چک از مشتریان خود دریافت می دارند که باید هر چه زودتر تکلیف آنها معین شود تا مشتری و بانک هر دو بتوانند از منابع مالی خود به موقع استفاده نمایند . چکهایی که مشتریان یک بانک به حساب خود به بانک می سپارند ممکن است :
۱ ) از طریق مشتریان همان بانک مبادرشده باشد .
۲ ) مربوط به مشتریان سایر بانکها در همان محل باشد .
۳ ) مربوط به مشتریان بانکهای خارج از محل بانک مشتری باشد .
در مورد چک های نوع اول یعنی چک های مشتریان یک بانک اشکال زیادی وجود ندارد . اگر بانک از جمله بانک های بدون شعبه باشد فقط کافی است که حساب مشتری صادرکننده چک دارای موجودی لازم برای انتقال به حساب مشتری دیگر باشد که در این صورت عمل تصفیه از طریق عملیات حسابداری با بدهکار کردن حساب یک مشتری (صادره کننده چک ) و بستانکار کردن حساب مشتری دیگر ( واگذارکننده چک ) انجام خواهد شد . تصفیه چکهای مشتریان یک بانک با شعبه قدری پیچیده تر است ولی با وجود اداره مرکزی بانک عمل تصفیه نسبتاً آسان انجام می شود .
مشکل عمده مربوط به چک های سایر بانک ها در محل و در خارج از محل است . چک های بانکهای محلی بیشتر از طریق سازمان کلرینگ محلی وچک های بانک های خارج از محل بوسیله شعب بانک مرکزی و یا بوسیله بانک های نماینده تسویه می شود روابط بین بانکها منحصر به امر تصفیه چک های مشتریان آنها نیست و در شرایط اقتصادی کنونی همکاری بانک ها به تنها از نظر مالی بلکه از نظر بین المللی اجباری و الزامی است . انجام خدمات خاص محلی به نفع بانکها و مشتریان آنها،استفاده از وسائل تاًمینی برای حفظ و نگهداری اوراق بهادار ووجوه نقد ، سرمایه گذاری وبهره برداری صحیح از منابع مالی موجود بانکها مخصوصاً در بازارهای پولی و مالی از جمله عوامل است که وجود روابط نمایندگی بین بانکها را تاًیید و الزام آور می نماید.
بطوریکه اشاره شد سازمان کلرینگ یا پایاپای جنبه محلی دارد و بنابراین فقط چکهائی که مربوط به بانکهای عضو در یک نقطه است به وسیله این سازمان تسویه می گردد . طرز کار و نحوه عمل اتاق پایاپای بسیار ساده ودر مواردیکه تعداد بانکهای محلی و عضو محدود است ممکن است بیش از چند دقیقه به طول بینجامد .
به منظور تهیه مقدمات و وسائل کار تسویه معمولاً هر یک از بانک ها تمام چکهایی که مربوط به سایر بانکها است و در اختیار دارد دسته بندی نموده و مهر نویسی می نماید . سپس هر دسته را بر روی صورت حساب جداگانه ای به نام بانک مربوطه تنظیم نموده و مبلغی که از هر بانک واز تمام بانک های عضو سازمان کلرینگ طلبکار است تعیین و مشخص می نماید . چک های دسته بندی شده در ساعت مقرر که ممکن است بعد از ختم کار بانک یا نزدیک به آن باشد به وسیله نماینده بانک به محل اتاق پایاپای فرستاده می شود و در این اتاق پایاپای به دستور رئیس اتاق در ساعت معین چک های مربوط به هر بانک تحویل نماینده آن بانک شده و بلافاصله برگ تسویه که کلیه مطالبات هر بانک از سایر بانکها و بدهی آن بانک به سایر بانک ها را نشان می دهد تنظیم و تسلیم رئیس سازمان می گردد.
روش تسویه تا این مرحله در کلیه سازمانهای پایاپای تقریباً یکنواخت است . در بعضی از این سازمان ها پس از مبادله چک ها بین نمایندگان بانکها و تعیین بدهی یا طلب هر بانک برگ تسویه نهایی که در آن وضعیت تمام بانکهای عضو نسبت به سازمان پایاپای منعکس است تهیه گردیده و پس از گواهی و تاًیید رئیس سازمان دستور واریز طلب بانکهای مختلف داده می شود در این دسته از سازمانها عمل تسویه (مبادله و واریز ) در یک مرحله انجام می گردد . در صورتیکه قسمتی از چکهای مبادله شده به هر علتی قابل پرداخت نباشد در تسویه بعدی جز چکهای صادره علیه هر بانک عیناٌ به همان بانک ارائه دهند مسترد خواهد گردید .
دربرخی دیگر از سازمانهای پایاپای پس از مبادله چکها و تنظیم صورت موقت ، نمایندگان هر بانک چکهای مربوط به مشتریان خود رابه بانک خود تسلیم نموده و پس از تعیین صحت صدور و ثبت در حساب های مربوط مجدداً در ساعت معینی به منظور واریز به اتاق پایاپای مراجعت می نمایند . درمحل سازمان چکهائی که به علل مختلف قابل پرداخت نموده عیناً به همان بانک دریافت کننده برگشت داده شده و سپس صورت وضعیتی قطعی تنظیم و به سازمان تسلیم می گردد. سازمان پس از دریافت این صورت قطعی برای تسویه نهایی اقدام می نماید به هر حال در هر دو صورت اعم از اینکه تسویه در یک مرحله یا دو مرحله انجام شود صورت وضعیت نهائی و حساب سازمان پایاپای باید همیشه درحال تعادل باشد .
در تقاطعی که بانک مرکزی با شعب آن وجود دارد تسویه نهائی به وسیله بانک مزبور انجام می گردد . بدین ترتیب که سازمان کلرینگ برگ تسویه نهائی را که وضعیت تمام بانک ها را نسبت به سازمان در آن منعکس می نماید پس از گواهی نهائی را که وضعیت بانکها است به بانک مرکزی ارسال می دارد. بانک مرکزی نیز پس از دریافت برگ تسویه حساب مخصوص بانکهای عضو را که به همین منظور ایجاد گردیده بدهکار یا بستانکار می نماید بدین طریق عمل تسویه در و بدل کردن پول بین بانکها انجام می‌شود . در نقاطی که بانک مرکزی با شعب آن وجود ندارد هر یک از بانکهای عضو مبلغی به منظور تسویه در اختیار سازمان پایاپای قرار می دهد که در حسابی به نام سازمان در یک بانک محلی نگهداری می شود وبانک مزبور تسویه نهائی را به همان طریق مذکور در مورد بانک مرکزی به دستور سازمان کلرینگ انجام می دهد .
برای آنکه طرز عمل پایاپای را باز نماییم فرض می کنیم که دراتاق پایاپای فقط چهار بانک A, B, C,D عضویت داشته باشد . هر یک از بانکهای چهارگانه مورد مثال دارای حجمی از چکها و اسناد تجاری مستقر در نزد خود می باشد که باید به هر یک از بانکهای دیگربپردازد و نیز دارای حجمی از چکها و اسناد تجاری می باشند که از طرف بانکهای دیگر باید به آن پرداخت شود . نماینده بانک A وضع بانک خود را در قبال بانکهای B, C, D معلوم می سازند . این بانک یک میلیون به B بدهکار است اما B به آن بانک دو میلیون بدهکار است پس از پایاپای یک میلیون مانده به نفع A در برابر B نتیجه می شود . به همین ترتیب نماینده مزبور ملاحظه می کند که بانک A به مقدار دو میلیون ازبانک C بستانکار و یک میلیون به بانک D بدهکار می باشد .
این نتیجه چون در برگ پایاپای خود بانک A درج می شود مانده بستانکاری به مقدار ۲=۱-۲+۱ به نفع این بانک نشان می دهد . برگ های پایاپای جزء سایر بانکها چون به همین ترتیب تهیه شوند معلوم می دارد که سر انجام بانک B مثلاً ۵میلیون بستانکار و بانک C سه میلیون بدهکارو بانک D ۴ میلیون بدهکار هستند . بدیهی است که مجموع مانده های بستانکار میلیون ۷=۴+۳ باید مساوی مجموع مانده های بدهکار میلیون ۷=۴+۳ باشد زیرا آنچه را که بعضی بستانکار می باشند بعضی دیگر همان را بدهکار هستند . بانک A تا میزان ۲میلیون بستانکار است اما نسبت به کی بستانکار می باشد ؟ در اینجا است که پای اتاق پایاپای به میان می آید : بنابرفرض و به طور مجاز اتاق پایاپای از بانک هایی که دارای مانده بدهکار می باشند بر طبق برگ پایاپای جزء بستانکار و نسبت به بانکهای که مانده بستانکار دارد بدهکار می باشد . وضع هر یک در قبال اتاق پایاپای از روی برگ پایاپای عمومی معلوم می گردد . در مثال ما اتاق تهاتر ۲میلیون به بانک A و ۵ میلیون به بانک B بدهکار می باشد و ۳ میلیون از بانک C و ۴ میلیون از بانک D بستانکار می باشند .
جدول اول
جدول دوم
از آنجا که اتاق پایاپای وچهار بانک هر یک دارای حساب جاری در بانک مرکزی هستند واریزهای عملیات با منتهای سادگی به وسیله دستورهای نقل حساب صورت می گیرد. بانک مرکزی ۲ میلیون در بستانکار بانک A و ۲ میلیون در بدهکار اتاق پایاپای درج می کند. ۵ میلیون در بستانکار بانک B و ۵ میلیون در بدهکار اتاق پایاپای وارد می کند. بهمین طریق ۳ میلیون در بدهکار بانک C و ۴ میلیون در بدهکار بانک D و مبالغ برابری در بستانکار حساب اتاق پایاپای مندرج می نماید. حاصل کلام اینکه تعهدات میان بانکها یا به وسیله تهاتر و یا به وسیله درج در حساب جاری آنها در بانک مرکزی تسویه و واریز می شود بی آنکه حاجت به نقل و انتقال و جا به جا شدن پول فلزی یا اسکناس می باشد.
▪ مبحث دوم : فواید اتاق پایاپای
عمل پایاپای به وسیله اتاق های پایاپای میدان عمل بسیار وسیعی یافته است و موجب تسهیل واریز حساب میان بانکها می شود. موضوع در مورد ملاحظه آن است که به وسیله اتاق های تهاتر حجم عظیمی از مطالبات را که صاحبان آنها به وسیله رشته های حقوقی و قضایی به یکدیگر پیوستگی ندارد پا به پا می کند یک تن مشتری مثلاً چکی به مبلغ ۲۰۰۰ ریال که قابل پرداخت در بانک تهران است به بانک ملی می دهد.یک مشتری بانک تهران چکی به مبلغ ۱۰۰۰ ریال که قابل پرداخت در بانک بازرگانی است به بانک تهران می دهد . این دو مشتری یا یکدیگر شناسایی ندارد و متقابلاً به هم بدهکار و بستانکار نمی باشند معذلک چک آنها با واسطه اتاق تهاتر موضوع پایاپای قرار می گیرد زیرا چک های مزبور موجب پیدایش تعهدات متقابل میان دو بانک گردیده است.
- بانکها بدون اینکه مجبور باشند طلب خود را از هر بانک جداگانه دریافت یا بدهی خود را جداگانه پرداخت نمایند ما به التفاوت بدهی یا طلب خود را، در صورتیکه چنین ما به التفاوتی وجود داشته باشد. به اتاق پایاپای پرداخت نموده و یا از سازمان مزبور دریافت می دارند. بنابر این وجود سازمان کلرینگ لااقل موجب تقلیل هزینه ها و ازدیاد درآمدهای بانکها عضو شده و از گردش نا مطلوب وجه نقد و ضرر و زیان و خطرات ناشیه از آن جلوگیری به عمل می آورد.
- کاهش در هزینه های جاری بانکها بیشتر بر اثر صرفه جویی در حقوق تحصیلدارانی که در صورت عدم وجود سازمان پایاپای مجبور به پرداخت آن بودند ایجاد می شود. مراجعه مستقیم به بانکهای مختلف و متعدد محلی برای دریافت و پرداخت مطالبات و بدهی ها و انتقال اسناد مربوط چندین نوبت در روز مستلبزم پرداخت حقوق کافی به تعداد کافی تحصیلداران مورد اعتماد است. وجود سازمان پایاپای با تقلیل تعداد این تحصیلداران به حداقل یک یا دو نفر علاوه بر صرفه جویی در وقت و ایجاد کارآئی در فعالیت های بانک موجب تقلیل هزینه های جاری بانکها نیز می شود.
- ازدیاد درآمد بر اثر وجود سازمان کلرینگ از یک جهت نتیجه مستقیم تقلیل هزینه های آن و از جهت دیگر امکان بهره برداری بهتر و بیشتر از منابع مالی بانک است. وجود سازمان کلرینگ و تسویه چکها از طریق سازمان مزبور و بانک مرکزی به بانکها اجاره می دهد که موجودی حسابهای خود نزد یکدیگر را که به منظور تصفیه چکهای مشتریان خود نگهداری می نمایند به حداقل تقلیل داده و علاوه بر کاهش عملیات مربوط موجودیهای مزبور را به نحو بهتری با بهره مورد استفاده قرار دهند.
- اهمیت وجود سازمان کلرینگ را مخصوصاٌ از نظر شرایط مربوط به حجم پول از نظر صاحبان سپرده ها و به طور کلی اقتصاد ملی نمی توان نادیده گرفت و به عبارت دیگر باعث صرفه جویی پول در کشور می شود. به طوریکه قبلاً اشاره شد، در محاسبه حجم پول کشور پول نقد در دست مردم و موجودی سپرده های دیداری آنها نزد بانکها ( منفرداً و تواماً ) به عنوان وسیله پرداخت نقدی و بدون هیچگونه تفاوتی منظور می شود. چنین عملی در صورتی کاملاٌ صحیح است که امکان استفاده از سپرده های دیداری مخصوصاً در مورد چکهای انتقالی به همان آسانی استفاده از پول نقد باشد. بنابراین وجود یک سیستم کامل کلترینگ به این مفهوم ( حجم پول) بیشتر تحقق می بخشد وبه اصطلاح به سپرده های دیداری خاصیت پولی بیشتری می دهد.
▪ مبحث سوم : ارکان اتاق پایاپای
سازمان کلرینگ با اتاق پایاپای سازمانی است که وابسته به سیستم بانکی و دارای شخصیت حقوقی و استقلال مالی بوده و با شرکت آزادانه و داوطلبانه بانکهای محلی به منظور تسهیل در مبادله چکها و سایراسناد اعتباری و تسویه و واریز محاسبات مربوط تشکیل می گردد. غالب این سازمانها به صورت شرکت یا اتحادیه تشکیل و با سرمایه پرداختی بانکهای عضو و بر اساس مقررات اساسنامه سازمان تنظیم شده به وسیله یک هیئت مدیره و عامل اداره می شود. اساسنامه سازمان همچنین شرایط عضویت بانکهای محلی، اقلام مورد قبول برای تصفیه، محل کار سازمان، ساعت و تعداد دفعات تسویه در روز، طریقه واریز مانده ها یا تسویه نهایی ، و بالاخره سایر خدمات یا وظایف سازمان را تعیین و مشخص می نماید . بر اساس م ۶ اساسنامه اتاق پایاپای ایران ارکان اتاق عبارتند از :
الف) شورا
ب) هیئت مدیره
ج) مدیر عامل
د) بازرس ( حسابرس) که به طور اجمالی به بررسی هر یک می پردازیم.
الف) شورا
شورای اتاق مرکب است از نمایندگان اعضای اتاق که از بین اعضای هیئت مدیره بانکها انتخاب و کتبا ً معرفی می شود و در صورتی که عضو معرفی شده از عضویت در هیئت مدیره بانک مربوطه خارج شود بانک مذکور باید بلافاصله نسبت به معرفی فرد جانشین اقدام نماید. نمایندگان هر یک از بانکها دارای یک راًی در شورا می باشد. شورای اتاق از بین اعضا یک نفر را به عنوان رئیس برای مدت دو سال انتخاب می نماید و انتخاب مجدد و بلا مانع خواهد بود.
جلسات شورا حداقل سالی یک بار حداکثر ظرف ۳ ماه پس از انقضا سال مالی اتاق به دعوت کتبی رئیس شورا تشکیل خواهد شد. تشکیل جلسات فوق العاده شورا بنا به دعوت رئیس شورا و یا درخواست از اعضا و صرفاً در ارتباط با تغییر اساسنامه، انحلال اتاق یا انتخاب رئیس شورا بر حسب ضرورت امکان پذیر می باشد. جلسات شورا با حضور حداقل کلیه اعضاء رسمیت یافته و تصمیمات متخذه با آرای موافق معتبر خواهد بود. حال مصوبات این شورا برای کلیه بانکها لازم الاجرا می باشد. وظایف شورا عبارت است از :
۱)انتخاب رئیس شورا
۲)انتخاب هفت نفر اعضای هیئت مدیره برای مدت ۲ سال
۳)انتخاب بازرس برای مدت دو سال و تعیین حق الزحمه وی
۴)عزل بازرس
۵)تعیین خط مشی و سیاست های اجرای اتاق
۶) بررسی ترازنامه و گزارش سالیانه ارائه شده توسط مدیر عامل همراه با گزارش ( حسابرس) و تصویب آن
۷)بررسی و تصویب بودجه سالیانه اتاق
۸)اخذ تصمیم نسبت به تشکیل شعبه اتاق در مراکز استان ها و ترتیب تشکیل و نحوه اداره آن
۹)اخذ تصمیم نسبت به انحلال یا تغییر اساسنامه اتاق
ب) هیئت مدیره :
هیئت مدیره اتاق مرکب از هفت نفر از اعضای شورا که برای مدت ۲ سال توسط شورا انتخاب می شوند و هیئت مدیره و مدیر عامل در هر دوره تا انتخاب جدید به کار خود ادامه خواهند داد. هیئت مدیره از بین اعضای شورای عضو هیئت مدیره اتاق یک نفر را با اکثریت آراء به عنوان رئیس هیئت مدیره برای مدت دو سال انتخاب می نمائید. جلسات هیئت حداقل چهار بار در سال حسب ضرورت به دعوت رئیس هیئت مدیره تشکیل خواهد شد. این جلسات با حضور کلیه اعضا رسمیت یافته و تصمیمات متخذه با اکثریت آرا معتبر است. هیئت مدیره دارای کلیه اختیارات لازم برای اداره امور اتاق می باشد از جمله اختیارات هیئت مدیره عبارت است از:
۱)اجرای آیین نامه های مصوب شورا
۲)تهیه و تنظیم و پیشنهاد بودجه سالانه همراه با اظهار نظر بازرس
۳)تهیه و تنظیم و ارائه ترازنامه و صورت حساب هزینه های اتاق برای دوره مالی مربوط
ج) مدیر عامل :
در اولین جلسه هیئت مدیره در هر دوره نسبت به انتخاب مدیر عامل برای مدت دو سال اقدام و حقوق و مزایای وی را تعیین خواهد نمود. مدیر عامل از بین کارکنان شاغل یا باز نشسته بانک ها بران مدت دو سال تعیین می گردد و انتخاب مجدد وی بلامانع می باشد.
امور اجرای اتاق با مدیر عامل بوده و از جمله اختیارات وی عبارتند از :
۱) نصب و عزل کارکنان اتاق در چهار چوب ضوابط مربوطه
۲) اعمال نمایندگی اتاق در مقابل کلیه مراجع قانونی و دولتی و هر شخص حقیقی و حقوقی و محاکم دادگستری و طرح هر نوع دعوی و شکایت علیه اشخاص و دفاع ازهر نوع ادعا و دعوایی که علیه اتاق عنوان یا طرح شود در تمام مراحل از ابتدایی و استنباف و تغییر با حق صلح و سازش و ارجاع به داوری و تعیین داور و انتخاب کارشناس و ادعای جعل و تعیین جاعل و استرداد دعوا و جلب ثالث و دفاع از دعوای ثالث و دعوای متقابل از آن دعوی خسارت و تعیین وکیل با حق توکیل غیر.
د) بازرس :
بازرس از بین کارکنان شاغل یا بازنشسته بانکها برای مدت دو سال انتخاب می شود و انتخاب معدودی بلامانع است و مادامی که بازرس جدید منتصب نشده بازرس قبلی در سمت خود انجام وظیفه خواهد نمود. بازرس مسئول رسیدگی به حسابهای اتاق بوده و موظف است تا پایان اردیبهشت ماه هر سال به حسابهای سال قبلی اتاق رسیدگی نموده و گزارش مربوط را به شورای اتاق تسلیم نماید.
● فصل دوم : اتاق پایاپای الکترونیکی
▪ مبحث اول: وضعیت بانک الکترونیکی در ایران
اقتصاد شبکه ای در کنار ارتقاء چشمگیر کارائی بنگاه های تجاری و مراکز تولیدی از چنان اهمیتی برخوردار است که هر گونه تاًخیر و اغماض در شناخت ابعاد این پدیده فراگیر، زیانهای فراوانی را برای اهداف توسعه کشور درپی خواهد داشت.
در این جهت یکی از بزرگترین ضرورت ها زیرساخت اساسی ارائه خدمات الکترونیکی در عرصه اقتصاد شبکه ای و فراهم آوردن امکان بهره گیری از پول الکترونیکی است. فراهم کردن خدمات امن و قابل اطمینان با قابلیت گسترش با نیاز و در شاًن گردشها ونقدینگی کشور فعالیتهای بسیار پیچیده و پرچالش می باشد. مدیریت این پیچیدگی تنها با تفکر اجرای راه حل مورد نظر امکان پذیر است که آن نیز خود در صورت ترسیم تصویر معماری صورت مسئله میسر خواهد شد.
به منظور تحقق امر تفکیک نقشهای استراتژیک و ترسیم معماری کلان خدمات مالی و بانکی الکترونیکی
ایجاد شرایط زیرا الزامی است :
۱) ارتقاء فرهنگ عمومی مشتریان، تسری دیدگاه شهروند محوری و رعایت اصل کرامت ارائه خدمات، در کنار مهندسی مجدد فرایندهای خرد وکلان مالی و پولی کشور
۲) توجه به ارتقای مهارتهای علمی، فنی و فرهنگی و اعتلای منابع انسانی و توان کاربر تولید کنندگان محصولات فناوری اطلاعات درزمینه پول وبانکداری الکترونیکی
۳)تعریف همگن شده و مشترک مفاهیم پایه ای و مدرن اقتصاد شبکه ای مانند پول الکترونیکی، بانکداری الکترونیکی، زیرساخت تراکنش های مالی، زیر ساخت فناوری اطلاعات، خدمت مشاع الکترونیکی مالی وبانکی، سیستم پرداخت الکترونیکی، اتاق پایاپای الکترونیکی وغیره
۴) تاًکید برتوجه به تحول ماهیت کاربردهای بانکی ومالی از محصول به سرویس
۵)ضرورت توجه تحول ماهیت اجزای فناوری اطلاعات از نرم افزار، سخت افزار، شبکه به دو بخش زیر ساخت خدمات و زیر ساخت دسترسی
۶) لزوم تفکیک ابعاد فنی از مسائل اجرائی، به ویژه تفکیک پیچیدگی فناوری اطلاعات از فرایندها و حوزهای مالی وبانکی و خدمات کاربردی مرتبط
۷) ضرورت توجه به تغییر روند های نوین جهانی ارائه خدمات زیر ساختی فناوری ارتباطات و اطلاعات از رویکردهای سازمان منوط به رویکرد متمرکز واستفاده از زیرساختهای عمومی خدمات در کلیه زمینه ها از جمله درزمینه ارائه خدمات زیر ساخت تراکنشهای مالی وخدمات بانکداری
۸)ضرورت توجه جدی به چارچوب اقتصاد مدرن شبکه ای در سیاست گذاری کلان حوزه پولی و اقتصادی کشور توسط ذینفعان و متولیان حوزه اقتصادی کشور ازجمله بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران و وزارت امور اقتصاد و دارائی
۹)توجه جدی به قبول استقلال بانکها در ایجاد و پیاده سازی مساوی خدمات کاربردی بانکداری ( بانکداری الکترونیکی) با توجه به رویکرد اختصاصی تجاری هر یک از بانکها
۱۰)تاًکید بر ضرورت استفاده از روشهای متناسب، شایسته و آزمایش شده در سطح جهانی جهت پیاده سازی پروژه های پیچیده وکلان فناوری اطلاعات و تدوین ملل ها و استانداردهای مناسب جهت مسیر دستیابی به راه حل به ویژه در حوزه حیاتی امنیت در سطوح مختلف
۱۱)تعریف و تعیین نحوه اجرای پروژه های کلان بانکداری و مالی با توجه به عوارض و آثار عدم حضور پیشروان جهانی فناوری اطلاعات به دلیل تحریم فناوری پیشرفته
۱۲) تفکیک مسئولیت های اجزای راه حل فناوری اطلاعات و خدمات بانکداری به دو بخش خدمات قابل دستیابی در داخل کشور و خدمات قابل دریافت از مشاوران بین المللی
۱۳) تعریف و تدوین جایگاه پول الکترونیکی و زیر ساخت خدمات بانکداری در مفهوم جامع دولت الکترونیکی و وابستگی های آن به زیر ساختهای فناوری اطلاعات در سطح ملی پیش بینی در برنامه تکفا
۱۴)تهیه نقاط ارزیابی مشخص برای مسیرهای راه حل بکار گرفته توسط هر یک از بانکها از جمله بودجه مورد نیاز ، خروجی از منظر مردم و کاربران و متولوژی اجرا جهت تائید حمایت و هماهنگی در سطح ملی
۱۵)و مهمترین مسئله : توجه جدی و پیگیر بالاترین مقامات نظام به ویژه ریاست جمهوری در ارتباط با پاسخگوئی نظام بانکی کشور در خصوص ارائه خدمات بانکی نوین در چرخه خرد و کلان اقتصادی پس با ایجاد این زیر ساخت ها و شرایط ما شاهد توسعه پول الکترونیکی و شبکه الکترونیکی و به تبع آن ایجاد اتاق پایاپای الکترونیکی در کشور خواهیم بود. که این امر به نوبه خود باعث رفاه و آسایش بیشتر برای مشتریان و امنیت و کاهش هزینه ها و اتلاف وقت را در نظام بانکی کشور خواهد شود.
▪ مبحث دوم: سیستم ا تاق پایاپای الکترونیکی چک (اپاچ)۳
یکی از سرویسهای مهمی که شعب بانکهای مختلف کشور با آن سر و کار دارند سیستم کلیرینگ (پایاپای) چک است. در این سیستم اشخاص برای وصول چک خود به شعبه ای که در آن حساب جاری دارند مراجعه کرده و چک را به همراه فرمی که در اختیار مسئول مربوطه قرار می دهند. اینگونه چکها به دو نوع چک سایر شعب همان بانک(بانکهایی که فاقد حساب جاری فراگیر و یا حساب جاری سراسری) و چک سایر بانکها تقسیم می شوند. در نوع اول چک مربوط به یکی از حسابهای شعبه دیگری از همان بانک است و در نوع دوم چک مربوط به حساب سایر بانکها می باشد. برای وصول کردن چک سایر شعب در پایان هر روز چک ها جمع آوری شده و به شعبه وصول کننده عودت داده می شود.
چک سایر بانکها نیز توسط مسئول کلر به مرکزی به نام اطاق پایاپای ارسال می شود و مسئول کلر بانکها در آنجا چکهای مربوط به بانک خود را جدا کرده و به شعب صاحب حساب جهت تایید یا عدم تایید ارسال می دارند. وصول چکهای کلر سایر بانکها در تهران حداقل ۴۸ ساعت ( دو روز کاری ) و در شعب شهرستان در بعضی مواقع یک ماه به طول می انجامد.
برای به حداقل رساندن زمان وصول چکهای کلر سایر بانکها سیستم اتاق پایاپای الکترونیکی چک ( CECH ) مطرح شده است که به بررسی آن خواهیم پرداخت.
الف) هدف و مزایای سیستم اتاق پایاپای الکترونیکی چک
هدف از طراحی و پیاده سازی سیستم اتاق پایاپای الکترونیکی چک این است که از طریق آن بتوان عملیات پایاپای چکهای حسابهای جاری سراسری را به صورت مکانیزه و ON-LINE در شعب هر بانکی که مجهز به سیستم متمرکز است از قبیل بانک ملی ( سیبا ) ، بانک رفاه کارگران ( جاری همراه )، بانک صادرات ( سپهر ) و بانک کشاورزی (مهر) انجام داد.به این ترتیب بانکهائی که دارای سیستم متمرکز و به سرویسهای حسابهای جاری سراسری (Global) هستند، می توانند چکهای مربوط به این گونه حسابها را نقد کرده و عملیات پایاپای بانکی را به شکل مکانیزه انجام دهد.
مزایای اتاق پایاپای الکترونیکی چک (CECH) به شرح زیر می باشد:
۱)کاهش مغایرت بین بانکی
۲)ارائه خدمات سریع به مشتریان و جلوگیری از اتلاف وقت
۳)قابلیت تعمیم سایر سرویسهای سراسری نظیر واریز نقدی به انواع حسابهای متمرکز، انتقال بین حسابهای متمرکز، سرویسهای مربوط به انواع حسابهای پس انداز و کلیه فعالیتهایی که قبلاً در هر یک از بانکها به شکل مستقل امکان پذیر بود.
۴)کنترل و نظارت بر تراکنش های پایاپای چک
۵)وجود امنیت انتقال اطلاعات در شبکه اتاق پایاپای الکترونیکی چک بر اساسSSL و امنیت دسترسی کاربران بر اساس سطوح و گروه کاربران و از فن آوری رمز یکبار مصرف "On Time password&#۰۳۹; وجود خواهد داشت. رمز یک بار مصرف به صورت پویا توسط Chent تولید می گردد و دارای عمر مفید ثابتی هستند و برای server فقط در طول عمر مفید (۳۰ ثانیه به طور مثال) قابل شناسایی و تشخیص می باشد.
۶)تحقق برنامه ۱۳۸۵ بانک مرکزی کشور
ب) عملکرد سیستم اتاق پایاپای الکترونیکی چک
این سیستم مجهز به سیستم حسابهای جاری سراسری با یک سرویس دهنده مرکزی اتاق پایاپای الکترونیکی چک( (CECH ارتباط برقرار می کنند و مشخصات چک را این طریق به سرویس دهنده سراسری صاحب حساب جهت تاًیید یا عدم تایید پرداخت چک ارسال می دارد. در شکل صفحه بعد عملکرد کلی سیستم اتاق پایاپای الکترونیکی چک (CECH)تماس داده می شود:
در این شکل سه مولفه اصلی داریم که ذیلا ٌبه شرح هر کدام می پردازیم
۱)باجه مستقل CECHدر شعبه :
در این سیستم شعبه هائی که بانک آنها مجهز به سیستم حساب جاری سراسری هستند باجه مستقلی دارند که عملیات کلرینگ سایر بانکها را انجام می دهند. این باجه دارای کامپیوتری است که به سرویس دهنده حسابهای جاری بانک خود اتصال داشته و علاوه بر آن به یک سرویس دهنده مرکزی اتاق پایاپای الکترونیکی چک ( CECH) نیز اتصال دارد و وظیفه آن این است که از طریق یک واسطه کاربردی گرافیکی اطلاعات مربوط به چک را می پذیرد و پس از ویرایش های اولیه آنها را در قالب یک پیام به سرویس دهنده CECH ارسال می دارد این اطلاعات عموماٌ عبارتند از:
کد بانک صاحب حساب، کد شعبه صاحب حساب، شماره سریال چک ،شماره حسابهای جاری سراسری نوع چک، تاریخ چک، مبلغ چک، مشخصات باجه، مشخصات کاربر، امضاء الکتروینکی کابر رمز یکبار مصرف ضمناٌ باجه مستقل این اطلاعات را جهت نگهداری سابقه و ارسال پایان روز آن به سرویس دهنده بانک خود در جائی ذخیره می کند.
پس از اینکه باجه CECH اطلاعات را برای سرویس دهنده مرکزی CECH ارسال داشت منتظر پیام از سرویس دهنده مرکزی می ماند. پیام بازگشتی یکی از دو حالت زیر است :
۱)مبلغ چک به یکی از دلایل ناشناخته بودن حساب، ناشناخته بودن چک ، انسداد چک ، انسداد دسته چک، انسداد برگ چک و... و کسر موجودی قابل پرداخت نیست . در این حالت کامپیوتر CECH باجه پیام مناسب را بر روی پایانه کاربرد نمایش داده و تراکنش خاتمه می یابد.
۲)مبلغ چک در صورت تطابق امضا ها و مهر ارسال شده با تصویر امضاها ومهر روی چک قابل پرداخت است. دراین حالت مسئول باجه CECH
درصورت مطابقت داشتن امضاها و مهر مبلغ چک را پرداخت کرده و پیام مناسب برای کامپیوتر مرکزی CECH می فرستد و پس از بهنگام رسانی اطلاعات محلی خود تراکنش خاتمه میدهند. در صورت عدم تطابق امضاها و مهر مبلغ چک پرداخت نمی شود و پیامی مبنی بر عدم پرداخت چک به کامپیوتر مرکزی CECH ارسال می شود.
۳)سرویس دهنده مرکزی اتاق پایاپای چک:
این کامپیوتر در واقع نقش اتاق پایاپای را بازی می کند و وظیفه آن این است که پیام ارسالی از باجه های مستقل CECH را دریافت کرده وپس از نگهداری سابقه اطلاعات با توجه به کد بانک صاحب حساب آن را عیناً برای سرویس دهنده حسابهای جاری سراسری بانک صاحب حساب می فرستد و سپس منتظر دریافت پیام از سرویس مذکور می ماند این پیام یکی از حالات زیر است :
۴)پیام مبنی بر عدم صحت اطلاعات و دستور عدم پرداخت چک به هر دلیل ممکن ( ناشناخته بودن حساب، ناشناخته بودن سریال چک، انسداد،ابطال راکد بودن حساب یا دسته چکها و... کسر موجودی )در این حالت سرویس دهنده مرکزی CECH اطلاعات محلی (LOG) خود را بهنگام کرده و پیام را عیناٌ به باجه CECH مربوط ارسال می دارد و تراکنش خاتمه می پذیرد.
۵)مبلغ چک در صورت تطابق امضاها و مهر ارسال شده با تصویر امضاها و مهر روی چک قابل پرداخت است در این صورت پیام به همراه تصویر امضاها و مهر (درصورت وجود) به باجه مستقل CECH ارسال شده وکامپیوتر مرکزی CECH در انتظار تاًیید یا عدم تاٌیید پرداخت چک از طرف باجه مستقل CECH میشود.
این پیام فیزیکی از دو حالت زیر است:
۱)مبلغ چک به علت عدم تطابق امضاها با مهر پرداخت نشد در این صورت پس از بهنگام رسانی اطلاعات محلی، پیام به سرویس دهنده حساب جاری سراسری صاحب حساب ارسال نشده و تراکنش خاتمه می یابد
۲)مبلغ چک پرداخت شده در این صورت نیز پس از هنگام رسانی اطلاعات محلی، پیام به سرویس دهنده حساب جاری سراسری صاحب حساب ارسال شده و تراکنش خاتمه می یابد.
۳)سرویس دهنده حساب جاری سراسری دارنده حساب:
سرویس دهنده صاحب حساب کامپیوتری است که حسابهای جاری سراسری (Global) هر بانک در آن ذخیره شده است وظیفه آن این است که اطلاعات رسانی از سرویس دهنده مرکزی CECH را دریافت کرده ابتدا اطلاعات مربوط به چک را به ساختار مشخصی ذخیره می کند و سپس ویرایشهای زیر را انجام می‌دهد:
بررسی صحت کد شعبه صاحب حساب، بررسی صحت شماره حساب و اختصاص داشتن آن به شعبه صاحب حساب، بررسی چک و حساب از لحاظ انسداد، فعال و ابطال بودن، بررسی موجودی حساب پس از بررسیهای فوق در صورتیکه مبلغ چک به هر دلیلی قابل پرداخت نباشد سرویس دهنده صاحب حساب پس از بهنگام رسانی اطلاعات محلی خود پیام را برای سرویس دهنده مرکزی CECH می فرستد و تراکنش را خاتمه می دهد.
در صورتیکه مبلغ چک قابل پرداخت باشد تصویر امضاها و مهر به همراه کد مناسب جهت پرداخت چک در قالب یک پیام به سرویس دهنده مرکزی CECH ارسال شده و سرویس دهنده حساب جاری سراسری صاحب حساب در انتظار دریافت پیام از طرف مرکز CECH می ماند. این پیام یکی از دو حالت زیر را در بر می گیرد:
۱)عدم پرداخت چک به دلیل عدم تطابق امضا در این حالت سرویس دهنده صاحب حساب اطلاعات محلی خود را بهنگام کرده و تراکنش خاتمه می یابد.
۲)پرداخت چک انجام شد در این حالت مبلغ چک پرداخت شده است وسرویس دهنده صاحب حساب عملیات حسابداری ( صدور سند) را انجام می دهد و پس از بهنگام رسانی اطلاعات محلی به تراکنش خاتمه می دهد.
● نتیجه:
با توجه به ارتقاء چشمگیر کارائی بنگاههای تجاری و مراکز تولیدی در سطح جهان و ایران و اینکه ایران در حال تلاش به پیوستن به سازمان تجارت جهانی WTO است و علاقمند به گسترش روابط تجاری با کشورهای دیگر به منظور ارتقاء سطح تجارت غیر نفتی است. باید سعی کند که زمینه های لازم برای این گسترش فعالیت را فراهم کند و خود را با نظام تجاری و اقتصادی جهان هماهنگ کند.
یکی از مولفه های یک نظام اقتصادی سالم وجود یک نظام و سیستم پولی و بانکی مناسب و هماهنگ با نیاز جامعه و مشتریان است که بتواند اقدامات و نقل و انتقالات مالی را با سرعت و دقت به انجام برساند.
وجود اقتصاد شبکه و بانک الکترونیکی به این نیاز کمک می کند. در این جهت یکی از بزرگترین ضرورت ها ایجاد زیر ساخت اساسی ارائه خدمات الکترونیکی در عرصه اقتصاد شبکه ای و فراهم آوردن امکان بهره گیری از پول الکترونیکی است. اما متاًسفانه در ایران هنوز فعالیت چشم گیری در این زمینه انجام نشده است.
دولت باید تلاش کند که زمینه لازم برای ایجاد پول الکترونیکی را فراهم کند و فرهنگ مشتریان را در این سطح هماهنگ کند تا بتوان با استفاده از پول الکترونیکی اتاق پایاپای الکترونیکی ایجاد کرد و نقل و انتقالات را با کمترین هزینه و فرصت انجام دهد البته این امر نیاز به کمک متخصصان کامپیوتر و الکترونیک و IT و صرف هزینه و عزم ویژه دولت دارد.

اکرم احسانی
منابع:
کتاب: دکتر ز - شیدفر، اقتصاد در فنون و صنایع، جلد سوم ، چاپ اول ، ۱۳۴۷
دکتر عباس - صدوق، اصول بانکداری، جلد اول، چاپ چهارم، ۱۳۵۲
نشریات:
مجله بانک مرکزی، چاپ بانک مرکزی، شمارگان ۱ – ۵ ، سال ۱۳۴۰
قوانین:
اساسنامه اتاق پایاپای
مقطعنامه همایش بین المللی پول الکترونیکی