ذوب یخ های قطب جنوب : عصر یخ یا گلخانه

فیلم علمی _ تخیلی «روز پس از فردا» داستانی از وحشت و هراس حقیقی را به تصویر می كشد. زمین و تقریباً هر چیزی كه در آن است، به ناگهان منجمد می شود. شگفت آورتر اینكه رویداد مذكور حاصل پدیده گرم شدگی زمین است. اما آیا واقعاً دوران سردی را در پیش داریم؟
چه كسی دیواره یخی لارسن را می شناسد؟ این كوه عظیم یخی شناور در آب های دریا كه در ارتباط با یخچال های خشكی شبه جزیره قطب جنوب است، زمان درازی تنها برای پژوهشگران قطب جالب بود. لیكن در سی و یكم ژانویه سال ۲۰۰۲ ناگهان این غول یخی نظر تمام جهانیان را به خود جلب كرد. دلیل: عكس های ماهواره های ناسا نشان دادند كه چگونه ظرف یك فاصله زمانی پنج هفته ای تكه بزرگی از یخ به حجم ۳۲۵۰ كیلومترمربع تقریباً به بزرگی مالوركا _ از دیواره یخی لارسن جدا شد. كارشناسان حدس می زنند كه آب حاصل از ذوب یخ ها همچون چشمه های كوچك بی شمار به داخل دیواره یخی راه یافته و آنجا یخ زده و بدین ترتیب حجمی اضافه تشكیل شده كه قاعدتاً از تكه یخ غول آسا جدا شده است. این تكه یخ كه به نام «لارسن ب» خوانده شد، ۲۲۰ متر ضخامت و ۷۲۰ میلیارد تن وزن داشت و به هزاران تكه كوچك تقسیم شد. این نخستین باری نیست كه یخ موجود در قطب جنوب از بین می رود. در ماه های مارس و مه سال ۲۰۰۰ تكه های بزرگی از كمربند یخی جدا شده و از بین رفتند. یك ركورد جهانی تا آن زمان، تكه ای از یخ به بزرگی ده هزار كیلومترمربع جدا و به سمت دریای روس (Ross) رهسپار شد. در فیلم علمی _ تخیلی رولاند امریش «روز پس از فردا» یك دانشمند پژوهشگر آمریكایی هوا به نام جك هال ماجرایی را درست شبیه آنچه كه بر سر دیواره یخی لارسن آمده پیش بینی می كند كه در سال ۲۰۰۲ رخ می دهد. در این فیلم هالیوود كه به یك شعر حماسی بیشتر شبیه است نیز تكه عظیم یخ جدا می شود. خدمه هال با رویدادی به غایت دهشتناك مواجه شدند. شكافی عظیم (با استفاده از متحرك سازی كامپیوتری) در یخچال مقابل شان دهان باز كرد و تقریباً آنها را بلعید. در اینجا واقعیت و خیال درهم می آمیزند: امریش در فیلمنامه تمام جزئیات تلاش های این انسان ها را به تصویر می كشد. اما كارگردان با لحن هجوآمیزی می گوید: «باید در نوشتن فیلمنامه تعجیل می كردیم، والا از فیلم سینمایی خبری نبود، تنها چیزی كه باقی می ماند مستندسازی رویدادها بود.» منشأ و علت واقعه ای برای یخ های قطب جنوب رخ داد و پیش زمینه داستان فیلم همانا گرم شدن روزافزون كره زمین است: بدین ترتیب میدان های یخ قطب ها بیش از پیش ذوب می شوند. زمینه ساز چنین دگرگونی در آب و هوا اثر گلخانه ای است با بالاترین سطح گازهای مضر از نقطه نظر آب و هوا مثل دی اكسیدكربن(Co۲) در جو، كره زمین را پوششی از گاز فرا می گیرد، چنین رویدادی نتایج مرگباری را به دنبال دارد. گرمای بیشتری از خورشید به كره زمین می تابد چرا كه این اشعه گرمایی در فضا منعكس می شود. نتیجه آن كه نوعی شبنم ناشی از گرما ظاهر خواهد شد (قطره آب به كندی تبخیر می شود)، توده های عظیم یخی شروع به آب شدن خواهند كرد و مقادیر فراوانی از آب شیرین سرد به داخل اقیانوس ها سرازیر خواهند شد. امریش كارگردان فیلم از این واقعیت علمی به عنوان نقطه شروع سوگنامه آب و هوایی خویش استفاده می كند. گلوله های شناور حرارت سنج ها در آتلانتیك شمالی دیوانه می شوند و خبر از آن می دهند كه چشمه های آب گرم در اقیانوس واقع در نیمكره شمالی خشك شده اند. همچنانكه این «حرارت» به نقطه اوج خود می رسد، فاجعه سرما نیز به كمك جلوه های ویژه قطعی و تاثیرگذار به نظر می رسد: رگبارهای تگرگ به درشتی مشت انسان توكیو را درهم می كوبند، بادهای سخت و توفانی لس آنجلس را خالی از سكنه می كنند، یك موج عظیم مد آب های اقیانوس نیویورك را در خود غرق می سازد. آنگاه فاجعه عظیم رخ می دهد: سرتاسر نیمكره شمالی در زیر یخ و برف مدفون می شود. فیلمنامه می گوید كه هوای بسیار سرد منهای ۱۰۱ درجه سانتیگراد از استراتوسفر به سمت زمین می آید و انسان ها در ظرف چند ثانیه جملگی یخ می زنند. تصاویر امریش تكان دهنده اند ولی باوركردنی به نظر نمی رسند. از یك سو روزانه اخباری راجع به گرم تر شدن تدریجی سیاره مان می شنویم و می خوانیم، از طرف دیگر عصر جدیدی از یخ پیش بینی می شود. كدامیك را بپذیریم؟ یك منبع آگاه احتمالاً می تواند پاسخگوی پرسش های ما پیرامون آب وهوا باشد. «گروه بین دولتی برای تغییر آب و هوا» شامل جمعی از زبده ترین كارشناسان است. مذاكرات پیرامون آب و هوا در چارچوب ملل متحد نیز براساس اعلامیه این گروه صورت می گیرد. بر طبق گزارشات گروه طی فاصله زمانی ۱۹۹۰ تا ۲۱۰۰ درجه حرارت كل كره زمین به طور متوسط بین ۴/۱ تا ۸/۵ درجه سانتیگراد افزایش خواهد یافت (در مجموع در طول قرن بیستم: به علاوه ۶/۰ درجه). تفاوت بین این دو رقم قابل توجه است، چه به سختی می توان آثار حاصل از عوامل گوناگون دخیل در این پدیده را به دقت پیش بینی نمود: عواملی چون افزایش جمعیت یا افزایش گاز (Co۲)در نتیجه استفاده از سوخت های فسیلی، به علاوه تغییرات در آب و هوا بسیار به كندی صورت می گیرد: حتی اگر بشر انتشار گازهای گلخانه ای را به سرعت به صفر برساند.
ده ها سال طول می كشد كه گرم تر شدن كره زمین متوقف شود. درست مثل اتومبیلی كه با سرعت بالایی در حركت است، برای آن كه از سرعتش كاسته شود، لازم است چندین كیلومتر مسافت را طی كند. بسته به اینكه گرم شدن زمین و آب شدن توده های یخ تا چه اندازه شدید باشد سطح آب اقیانوس ها بین ۲۰ تا ۸۶ سانتیمتر افزایش خواهد یافت. بدون اقدامات حفاظتی همچون برپا كردن سدهای مرتفع مساحت وسیعی از سواحل دریاها و اقیانوس ها و زمین های در مجاورت آنها به زیر آب خواهند رفت. بسیاری از جزایر رویایی دریای جنوب برای همیشه محو خواهند شد.
اما همین حالا هم شاهد نتایج حاصل از پدیده قدرتمند گرم تر شدن زمین هستیم: طوفان هایی كه تاكنون نظیرشان اتفاق نیفتاده، باران های سیل آسا و طغیان رودخانه ها، تابستان های گرم و طاقت فرسا با تلفات عظیم در محصولات گیاهی و دامی و آتش سوزی های وسیع جنگل ها، یخچال های آلپ آب و در بسترهای عظیم یخی خلل وارد می شود و ساختمان ها دستخوش تزلزل می شوند.اكوسیستم درهم می ریزد، تمام حیوانات و گیاهان نابود می شوند و فضای زندگی انسان ها به شدت در معرض تهدید قرار می گیرد. «گروه بین دولتی برای تغییر آب و هوا» در «خلاصه ای برای سیاستگزاران» باز هم نتایج بیشتری را برمی شمارد. سالخوردگان بیشتری به خاطر گرما جان خود را از دست می دهند؛ عوامل مضر و بیماری زا گسترش می یابند (مثلاً پشه های مالاریا راه سرزمین های شمالی تر را در پیش می گیرند)؛ كوه های بیشتری ریزش می كنند، فرسایش زمین ها و سواحل دریاها سرعت می گیرد، حتی جزایر مرجانی نیز در این میان آسیب می بینند و زمانی كه بسترهای یخی دائمی اندك اندك ذوب می شوند، مقادیر عظیمی متان و دی اكسیدكربن آزاد و اثر گلخانه ای بیش از پیش تشدید می شود. اگرچه دانشمندان در مورد این آثار و نتایج اتفاق نظر دارند، ولی افزایش سریع دمای زمین در ده سال اخیر پرسش های زیادی را برای انسان مطرح كرده كه لازم است پاسخ هایی برای آنها پیدا شود. افزایش شدت حرارت خورشید در ۱۰۰ ساله اخیر تنها موجب ۲/۰ درجه افزایش درجه حرارت زمین شده است.
گرم تر شدن زمین یك واقعیت است كه در حدود مشخصی اتفاق خواهد افتاد. اما چگونه می توان از این واقعیت این طور نتیجه گرفت كه دوران یخبندانی در راه است؟ لااقل آن طور كه امریش وانمود می كند. كارگردان و فیلمنامه نویس در فیلم خویش از آنجا شروع می كنند كه یخ های ذوب و رها شده از قطب های كره زمین با جریانات آب گرم اقیانوس ها برخورد پیدا می كنند. چنین فیلمنامه ای را نمی توان پیشاپیش رد یا قبول كرد، چه یك بار حدود ۱۱هزار تا ۱۲هزار سال پیش جریان اقیانوسی گلف استریم كاملاً متوقف شد. در این زمان پس از یك دوره آب و هوای گرم درجه حرارت در گرینلند در مدار ۱۵ درجه به یك بار افت كرد. بدین ترتیب تا آنجا كه به دانشمندان مربوط می شود، می توان از وضعیت جریان آب داخل اقیانوس ها به عنوان شاخصی از وضعیت كلی آب وهوا استفاده نمود. به قول ماروتسكه رئیس موسسات ماكس پلانك در رشته هواشناسی در هامبورگ: «در دهه های آینده جریان آب داخل اقیانوس بار دیگر بسیار ضعیف خواهد شد. اما این بار موضوع ضعیف تر شدن طبیعی آن مطرح نیست، بلكه این انسان ها هستند كه موجب چنین وضعیتی خواهند بود.»
این طور حدس زده می شود كه این جریان اقیانوسی (golfstream) قبل از همه اقیانوس اطلس جنوبی در طول دماغه امیدنیك منشأ گرفته، عرض اقیانوس را به سمت شمال پیموده، به سواحل آمریكای جنوبی و مركزی نزدیك می شود و به خلیج مكزیك می رسد، در آنجا گرم تر می شود، از آنجا در مسیر ساحل ایالات متحده تا حوالی ۳۵ درجه عرض شمالی پیش می رود و در دماغه هاتراس (كارولینای شمالی) با سرعتی معادل ۵ كیلومتر در ساعت و با عرض ۵۰ كیلومتر به سمت شرق راه كج می كند و راه دریاهای آزاد را در پیش می گیرد. جریان گلف استریم در مسیر ۱۵۰۰ كیلومتری خویش شاخه های بسیاری تشكیل می دهد، طوری كه بخشی از آن تا سواحل نروژ ادامه پیدا می كند. این جریان اقیانوس اطلس شمالی _ كه در فیلم امریش نیز به همین نام اشاره می شود _ در آب های قطب شمال در حوالی گرینلند مجدداً سرد شده به عمق آب اقیانوس فرو می رود و به صورت یك آبشار عظیم از سطح به عمق و كف اقیانوس به جریان می افتد و رهسپار آب های گرم نواحی جنوبی اقیانوس می شود. بدین ترتیب یك دوره كامل طی می شود كه ۵۰ سال به طول می انجامد. ولی برای آب هایی كه راه خود را گم و طولانی می كنند، این زمان می تواند به پانصد سال هم برسد. گرمایی كه گلف استریم در هر ثانیه به سمت شمال با خود حمل می كند، چیزی معادل نیم میلیون واحد نیروی كار است. هنگامی كه جریان آب به سواحل آب های سرد شمال نزدیك می شود گرمای موجود در آن از طریق زمین راه غرب را در پیش می گیرد. نتیجه آن كه اروپای شمال غربی در مقایسه با سایر نواحی هم ارز از نظر جغرافیایی (مثلاً روسیه یا لابرادور) آب و هوایی كه به طور غیرعادی ملایم است پیدا می كند. ولی نیروی محرك گردش جریان گلف استریم كدام است؟ بادهای موسمی نواحی گرمسیری، بادهای غربی عرض های جغرافیایی میانی كره زمین، گردش كره زمین، معماری بستر اقیانوس اطلس و به اصطلاح گردش دمایی _ نمكی از جمله عواملی هستند كه پیش برنده این جریان به شمار می روند. دمایی _ نمكی به معنای تفاوت كمك محلول در آب در نتیجه تغییر در درجه حرارت است. این نیروی محركه بدین صورت عمل می كند: وقتی كه آب گلف استریم حرارتش را در شمال از دست داده سرد می شود، و حرارت پایین و نمك فراوانش چگالی آن را بالا می برد؛ این آب از آب های اطراف سنگین تر بوده و به عمق می رود كه از آنجا به سمت جنوب جاری می گردد. بدین ترتیب گردش آب تداوم پیدا می كند.
گردش دمایی _ نمكی به ویژه در برابر گرم تر شدن كل كره زمین و ذوب شدن یخ های قطب ها حساس است. هنگامی كه اثر گلخانه ای بیش از پیش تشدید شود، گلف استریم به میزان سابق سرد نخواهد شد، در همین زمان آب شیرین بیشتری در نتیجه ذوب شدن یخ ها و باران های سیل آسا وارد اقیانوس خواهند شد. نتیجه: آب دیگر به چگالی مطلوب برای فرورفتن به اعماق اقیانوس نخواهد رسید. موتور ماشین جوش آورده از حركت بازخواهد ایستاد، در بدترین حالت دیگر اثری از گلف استریم نخواهد بود _ همچون رودخانه ای دچار خشكسالی شده _ و به دنبال آن سرما سر خواهد رسید.
پس حق با امریش است، این پرسش در عمل هنوز پاسخ دقیقی ندارد، چرا كه اطلاعات ما بسیار اندك است با این حال با محاسبات كامپیوتری نتایج حاصل از بدترین حالت، یعنی از بین رفتن كامل گرمای حاصل از گلف استریم پیش بینی شده اند اما نتایج مذكور اظهارنظرهای قاطع فیلم را تائید نمی كنند: در كشورهایی مانند انگلستان، ایرلند و اسكاندیناوی حداكثر تنها ۶ درجه از دمای هوا كاسته خواهد شد. پروفسور اشتفان رامشتورف از «موسسه پژوهش در آب و هوا» واقع در پوتسدام پیش از این در مصاحبه ای تصویری از چنین وضعیتی را ارائه داده است. در این صورت باید به برایتون در جنوب انگلستان درخت و محصولات گیاهی وارد نمود زیرا در این شهر نیز همچون ایسلند كنونی در فصل تابستان هم از گرما خبری نخواهد بود. در نروژ در فصل زمستان دسترسی به اقیانوس ممكن نخواهد بود زیرا دیواری زرهی از یخ سواحل اقیانوس را فراخواهد گرفت و هوای آلمان دو تا ۵ درجه سردتر خواهد شد. بررسی ها نشان داده اند كه مثلاً در كالسروهه تعداد روزهای یخبندان سال دو برابر امروز خواهد بود.
اما اینكه این اتفاقات ظرف چند هفته یا حتی چند روز (آن طور كه در فیلم آمده) رخ دهند چه؟ یوخم ماروتسكه می گوید: «غیر ممكن است!» این فروپاشی آب و هوا، اگر قرار باشد اتفاق بیفتد «لااقل ده تا بیست سال به طول می انجامد.» اما آیا اصلاً اتفاق خواهد افتاد؟ به گفته ماروتسكه «اتفاقی چون تضعیف گلف استریم را اصلاً نمی توان با قطعیت اعلام نمود.» پس خیالمان راحت باشد به هیچ وجه! كارشناسان خطر را حس می كنند و در جست وجوی كسب اطلاعات بیشترند. صحنه عوض شده، این بار سواحل باهاما در مقابل چشمان ما قرار دارد. جزیره آباكو با ساحل ماسه ای كه در زیر نور آفتاب می درخشد و قایق های بادبانی كه كشتی پژوهشی انگلیسی به نام «اكتشاف» در میان آنها نظرها را به خود جلب می كند. كشتی انگلیسی ۹۰ متر طول، ۲۰ تن خدمه و حدود یك دو جین دانشمند دارد كه بیشترشان انگلیسی و آمریكایی هستند. مدار جغرافیایی محل كشتی دقیقاً عرض ۵/۲۶ درجه شمالی است. از اواسط فوریه تا اوایل ماه مه سال ۲۰۰۴ كشتی «اكتشاف» از جزایر قناری تا باهاما در حركت بود و اندازه گیری های زیادی را صورت داد. این بخشی از یك برنامه پژوهشی پنج ساله تا سال ۲۰۰۸ است، برنامه ای كه ۲۰ میلیون پوند بودجه دارد و دولت انگلیس به رهبری ماروتسكه اجرای آن را برعهده دارد. از بالای عرشه كشتی «اكتشاف» جرثقیل های بزرگ چرخ های بزرگ قطارهای قدیمی راه آهن را به داخل آب می اندازند. این اجسام سنگین یك سر طناب هایی را با خود به قعر دریا می برند و سر دیگر آنها با اتصال به شناورهای عظیم بر سطح آب ثابت می شوند. در طول طناب های مذكور دستگاه های مخصوص سنجش ارتفاع، نمك موجود و فشار آب را در نقاط مختلف زیر دریا اندازه گیری می كنند. ماروتسكه اشاره می كند: «می خواهیم بدانیم در چه عمقی جریان آب گلف استریم در جهت جنوب باز می گردد؟» پیش از این، چنین اتفاقی در عمق ۱۵۰۰ تا ۴۰۰۰ متری زیر سطح آب پیش می آمد. اگر جریان آب در عمق كمتری جهت عوض كند آنگاه تا عرض جغرافیایی كمتری در شمال پیش خواهد رفت. این علامت خطری برای پژوهشگر آب و هوا به شمار می رود، چه عملاً به معنای ضعیف تر شدن جریان آب گلف استریم است. نخستین پیش بینی های كشتی «اكتشاف» تا پیش از پایان سال جاری امكان پذیر نیست و تا این زمان دستگاه های اندازه گیری همچنان در زیر آب باقی خواهند ماند. علاوه بر این پژوهشگران به كمك ماهواره های Quikscat و Topex-Poseidon از ارتفاع ۱۳۰۰ كیلومتری قدرت باد و تموجات سطح آب ها را ثبت می كنند. اكنون اطلاعاتی از این پژوهش ها منتشر نشده، نمی توانیم ماجراهای فیلم امریش را رد یا قبول كنیم. تا به امروز دانشمندان پیش بینی های مشخصی پیرامون آثار و نتایج حاصل از اتفاقات امروزی كرده اند. به قول ماروتسكه: «اطلاعات ما از سال ۱۹۵۷ چهار برابر شده، ولی هنوز هم نمی توانیم قطعاً بگوئیم كه تضعیف جریان دریایی گلف استریم در راه است.» سخن آخر این كه یك دوره آب و هوایی چیزی حدود ۳۰هزار تا ۵۰هزار سال به طول می انجامد كه در یك انتهای آن دیگر می توان سخن از سرمای واقعی و یخبندان حقیقی گفت.



ولفگانگ گسلر
ترجمه : ع.فخریاسری
منبع :www.sharghnewspaper.com

منبع : شبکه فیزیکی هوپا