نقش توصیف گرها در تبادل اطلاعات و ارتباط آن با توسعه اقتصادی و اجتماعی کشورهای در حال توسعه

ارائه تحقیقات با ارزش مستلزم آگاهی مستمر محقق از رویدادها و نوآورهائی است كه در زمینه تخصصی وی در جریان هستند. خودداری از دوباره كاری و كاربرد نتایج تحقیقات انجام شده از جمله مزایای كوتاه مدت مبادله اطلاعات است.از آنجا كه توسعه اقتصادی و اجتماعی كشورها دارای اهمیت اساسی است ارائه و تبادل اطلاعات علمی و فنی را باید عمدتا در زمینه این مسائل متمركز نمود و در سطح ملی و یا در مقیاس جهانی مورد استفاده قرار داد. برای مثال: تحولات اجتماعی اخیر ایران و رشد سریع اقتصادی این كشور بخش دكومانتاسیون مركز مدارك علمی را بر آن داشته است تا از بخشهای عمده اقتصادی اطلاعات لازم و اساسی را در بانك اطلاعاتی خود جمع آوری نماید و با كاربرد روشهای خاص نگهداری و بازیابی اطلاعات محققان ایرانی و خارجی را در مطالعات اقتصادی و اجتماعی ایران یاری كند.
● نیاز به تبادل اطلاعات در كشورها در حال توسعه
هر چند مشكلات اقتصادی و اجتماعی كشورهای در حال توسعه كاملا" همانند مسائل كشورهای توسعه یافته نیست اما نكات بسیاری از تجربیات این كشورها را میتوان با تغییرات مختصری برای كشورهای گروه نخست قابل استفاده نمود و مسیر توسعه اقتصادی را برای آنها كوتاه كرد. گذشته از این گاه نیز كارشناسان خارجی درباره پدیده های اقتصادی كشورهای در حال توسعه مطالعات سودمندی میكند چه بسا مراكز اطلاعاتی كشورهای مورد مطالعه نه از تجارب كشورهای توسعه یافته اطلاعاتی در دست داشته باشند و نه از مطالعات كارشناسان آنها و مدتها بعد نتایج این قبیل مطالعات را بطور غیرمستقیم و در شرایطی دریافت كنند كه قابلیت استفاده خود را كاملا از دست داده باشد. بنظر میرسد در تحت شرایط خاصی بتوان مجموعه اطلاعات و تجربیات با ارزش را همزمان بین كشورها و بر حسب نیازمندی هر یك تقسیم كرد و منافعی را كه در بالا شمردیم تحصیل نمود. لازمه تجهیز چنین سیستمی ضمن ایجاد مراكز اطلاعاتی، تعیین دقیق سوال و پاسخ متناسب و توجه به فوریت مسئله است.
● فراوانی مدارك
فراوانی انتشارات سازمانهای ملی و بین المللی در زمینه توسعه اقتصادی مبین توجه كارشناسان به مسائل توسعه اقتصادی و اجتماعی است. كنترل و نگهداری انبوه مدارك منتشر شده و بازیابی سریع آنها یكی از اساسی ترین مشكلات مراكز دكومانتاسیون است.
● لزوم تجدیدنظر در روشهای دكومانتاسیون
از آنجا كه اكثر مدارك منتشر شده بصورت كتب، مقالات، گزارشها، نتایج كنفرانسها و نظائر آنها است و هر یك حاوی مقادیر معتنابهی اطلاع است، تحلیل این مدارك بمنظور استخراج كلیه اقلام مهم اطلاعاتی كاری است مشكل و محتاج صرف وقت بسیار.به تجربه ثابت شده است كه با استفاده از روشهای سنتی دكومانتاسیون كه براساس استفاده از فهرست ها، برگه های اطلاعاتی، كاتالوگ های گوناگون و سایر وسایل مشابه استوار است نمیتوان جریان روز افزون مدارك علمی و اطلاعاتی را كنترل كرد. ممكن نبودن تعیین اقلام مهم اطلاعاتی موجود در هر مدرك، نباز به فضای وسیع برای نگهداری این مدارك و دشواری بازیابی سریع آنها از جمله مهمترین مشكلاتی است كه در این زمینه وجود دارد. تجربه بسیاری از سازمانهای بین المللی نظیر سازمان بین المللی كار و سازمان خواروبار و كشاورزی سازمان ملل شاهد عینی ادعای فوق است.هر چند مراكز دكومانتاسیون در ایران هنوز با چنین مشكلی مواجه نشده اند معذالك توسعه فعالیتهای همه جانبه اقتصادی و اجتماعی ایران و انتشارات متعدد سازمانهای ملی و بین المللی در زمینه های فوق مراكز دكومانتاسیون را دیر یا زود در برابر مشكلات متعددی قرار خواهد داد. لذا توصیه میشود كه بمنظور نگهداری و ثبت اطلاعات مفید و اساسی و افزایش كار آئی و جلوگیری از دوباره كاری تجدید نظری در روشهای دكومانتاسیون در ایران بعمل آید.
● استفاده از وسائل نیمه خودكار در ذخیره و بازیابی اطلاعات
طرح نیمه خودكار كردن خدمات اطلاعاتی بخش دكومانتاسیون مركز مدارك علمی براساس استفاده از Peek-a-boo[۱]اقدام مناسبی است كه ضمن حل مشكلات موجود، در تحت شرایط فعلی بمراتب اقتصادی تر از استفاده از ماشین های شمارگر بوده است و علاوه بر آن انتقال اطلاعات از این طریق روی ماشینهای شمارگر، با افزایش حجم اطلاعات و نیاز به بازیابی سریع آنها در آینده بسیار ساده تر خواهد بود.در سالهای اخیر استفاده از سیستمهای خودكار نگهداری و بازیابی اطلاعات كه اكثرا بر پایه كاربرد ماشینهای شمارگر استوار بوده مشكلات سازمانهای بزرگ بین المللی را در مبادله سریع و دقیق اطلاعات بطور قابل ملاحظه ای كاهش داده است.
● لزوم تعیین توصیف گر و زبان اطلاعاتی
استفاده از وسائل نیمه خودكار و خودكار در ذخیره و بازیابی اطلاعات مستلزم تهیه فهرست استانداردی از واژه های مفرد و مركب است. ذخیره اطلاعات و استخراج آنها باید تحت همین واژه ها بعمل آید چه در غیر این صورت امكان ذخیره و بازیابی اطلاعات تحت بینهایت واژه كه احتمالا مترادف و یا دارای مفاهیمی گنگ هستند امكان پذیر نخواهد بود.بدیهی است كه محتوای هر مدرك علمی باید كاملا" تحلیل شود و اطلاعات قابل نگهداری آن بشكل واژه های مفرد یا مركب از آن استخراج گردد. در مرحله بازیابی بر حسب نوع اطلاعات درخواستی یك یا چند واژه در ارتباط با یكدیگر انتخاب شده و از ماشین، جواب مناسب دریافت خواهد شد.بعنوان مثال اگر گزارشی از افزایش حجم تولیدات كشاورزی در برنامه عمرانی چهارم ایران بحث كند و تولیدات كشاورزی، برنامه عمرانی چهارم و ایران بعنوان سه واژه استاندارد انتخاب شده باشد، بجای واژه هائی نظیر محصولات كشاورزی، كالاهای كشاورزی، حاصل (در كشاورزی)، از واژه تولیدات كشاورزی استفاده میگردد و كلیه مدارك تحت این واژه ذخیره و تحت همین واژه بازیافته خواهد شد. با توجه به نقش واژه ها در نگهداری و بازیابی اطلاعات نیاز به ایجاد یك زبان اطلاعاتی كاملا" محسوس خواهد بود.
● زبان اطلاعاتی چیست؟
زبان اطلاعاتی را میتوان در هر زمینه با توجه به زبان طبیعی و ایجاد تغییراتی در آن تهیه كرد. واژه های انتخابی در این زبان باید تا سر حد امكان دور از هر گونه ابهامی باشد. هر واژه باید از سایر واژه ها كاملا" متمایز باشند و با توجه به علم معانی موقعیتی مشخص داشته باشند.بدین ترتیب كه هر واژه نه تنها باید دارای وسعت معنا باشد، بلكه واژه های تقریبا مترادف را هم شامل گردد. بعنوان مثال اگر با كلماتی نظیر پیشرفت-رونق-توسعه-بهبود و رشد كه به یك منظور در مسائل اقتصادی بكار رفته باشند مواجه شویم و اگر قرار باشد واژه ای از میان این كلمات برای زبان اطلاعاتی انتخاب شود باید آن چنان واژه های انتخاب كرد كه مفهوم وسیعتری نسبت به سایر واژه های مترادف داشته باشد. در مثال بالا واژه "توسعه" از این ویژگی برخوردار است و میتواند برای زبان اطلاعاتی انتخاب گردد.این واژه ها كه عموما" بعنوان توصیفگر شناخته شده اند در نگهداری و بازیابی اطلاعات مورد استفاده قرار میگیرند و برای مشخص كردن داده ها، توصیف یكدست آنها و نیز كاربرد كدها[۲] از آنها استفاده میشود.مجموعه این توصیف گرها را كه با نظمی خاص و در اتباطی منطقی با یكدیگر گردآوری شده اند واژه نامه یا تزاروس مینامند.تعداد توصیف گرها در یك زبان اطلاعاتی منوط به وسعت و خصوصیات رشته ای است كه در آن از توصیف گرها استفاده میگردد. بعنوان مثال مفاهیم توسعه اقتصادی و اجتماعی و وسعت مطالب وابسته به آنها تهیه انبوهی از واژه ها را بعنوان توصیف گر ایجاب میكند. در این زمینه واژه های متعددی تا حال تهیه شده و بالغ بر هزاران توصیف گر از میان آنها استخراج شده است.● ایجاد مراكز اطلاعاتی تخصصی و تهیه یك زبان اطلاعاتی جامع
نظر به گسترش همه جانبه علوم و فنون و پیشرفتهای اقتصادی و صنعتی در سالهای اخیر ایجاد مراكزی كه بتوانند به تمام موضوعات بالا بپردازند سخت مشكل است. از آنجا كه باید در این مراكز بخش معینی به سوال و پاسخ اختصاص داده شود، امكان پاسخ دقیق و سریع به تمام سوالات مراجعین وجود نخواهد داشت. علاوه بر مشكل فوق تهیه یك زبان اطلاعاتی كه شامل تمام توصیفگرهای رشته های علوم و علوم اجتماعی باشد كاملا" ضروری خواهد بود. با ارزش یابی فعالیتهای بخش سوال و پاسخ كتابخانه مركزی و بخش دكومانتاسیون سازمان بین المللی كار در ژنو و بخش دكومانتاسیون سازمان خواربار و كشاورزی سازمان ملل در رم ملاحظه میگردد كه هر چند این سازمانها مجهز به وسائل خودكار ذخیره و بازیابی اطلاعات بوده اند معذالك مجموعه توصیف گرهای آنها هنوز قادر نیست كه تمام جنبه های توسعه اقتصادی و صنعت را شامل گردد و سرویس اطلاعاتی آنها از پاسخ بسیاری از مسائل تخصصی در زمینه های فوق عاجز است. اخیرا" بخش دكومانتاسیون مركز مدارك علمی ایران درصدد تهیه یك زبان اطلاعاتی مشتمل بر تعدادی توصیف گر در زمینه های تخصصی خود برآمده و در حال حاضر امكانات گردآوری این مجموعه بكمك متخصین رشته های مربوط به زبان شناسی و ماشینهای شمارگر در دست مطالعه میباشد.تهیه این زبان اطلاعاتی با توجه به وضع خاص زبان فارسی و مشكل استاندارد كردن آن یكی از فعالیتهای اساسی این بخش است كه برای اولین بار در ایران نسبت به تهیه آن اقدام میشود.
● فهرست تلفیقی توصیف گرها
با ایجاد شبكه های ارتباطی بمنظور مبادله اطلاعات علمی و فنی در سطح ملی یا در مقیاس بین المللی، لزوم تبعیت از یك زبان اطلاعاتی واحد كه واژه های آن از طرف تمام شركت كنندگان پذیرفته شده و بكار گرفته شود كاملا" احساس میگردد. بعنوان مثال اگر یك مركز دكومانتاسیون از واژه X برای توجیه مفاهیم C, B, A استفاده میكند طرف دیگر نیز باید تحت همین واژه در مقام بازیابی اطلاعات برآید چه در غیر این صورت مركز اخیر یا اصلا" تحت واژه X مطالب را ذخیره نمیكند و یا اگر هم از آن استفاده كند ممكن است برای ذخیره و بازیابی مفاهیم F, E, D باشد. كه بهرشكل تهیه پاسخ صحیح و دقیق و فوری غیرممكن خواهد بود.بنابراین تهیه یك فهرست تلفیقی توصیف گرها علاوه بر ایجاد تسهیلات لازم در نگهداری و بازیابی اطلاعات، تحلیل مدارك را ساده تر كرد و در عین حال استفاده از صحیح ترین و جامعترین واژه ها را ممكن خواهد كرد. پس از تهیه این فهرست و ایجاد تغییرات لازم در آن در طی یك دوره آزمایشی میتوان نسبت استفاده از واژه های جدید را به واژه های قدیمیتر بمنظور كارآئی هر چه بیشتر آن تعیین نمود و انواع ارتباطات لازم را برای توجیه مفصلتر بوجود آورد.دبیرخانه سازمان ملل در سال ۱۹۶۶ اولین فهرست تلفیقی توصیف گرها را در زمینه های توسعه اقتصادی و اجتماعی تهیه كرد و هدف اصلی آن تسهیل فعالیتهای بخش سوال و پاسخ سازمان همكاری اقتصادی و عمران (OECD)[۳] بوده است كه اولین آزمایش این فهرست نیز درس سال ۱۹۶۷ از طرف همین سازمان بعمل آمده است. این فهرست تلفیقی توصیف گرها به سه زبان منتشر شده و كلیه واحدهای تخصصی سازمان ملل این فهرست را بعنوان یك وسیله موثر در مبادله اطلاعات پذیرفته اند.
● چگونگی تهیه و كاربرد فهرست تلفیقی توصیف گرها
در میان انبوه واژه ها، هر توصیف گر را در برابر سایر واژه های تقریبا" مترادف قرار میدهیم و بسامد كاربرد هر كدام را بر حسب مدارك موجود، با سوالات مراجعین و ضوابط دیگر شمرده و تغییرات لازم را در این مجموعه بشكل انتخاب مناسب ترین واژه ها ایجاد میكنیم. بدیهی است با تحولاتی كه دائما" در علوم و فنون پدید میآید باید بطور مستمر تغییرات جدیدی در این مجموعه ایجاد كرد و یكدستی آنرا حفظ نمود.فهرست تلفیقی توصیف گرها باید بتواند ضمن كمك به گردآوری داده ها، در فعالیتهائی كه بمنظور استخراج و مبادله اطلاعات انجام میگیرد وحدت و تسهیلاتی لازم را ایجاد كند.
● توسعه فهرست تلفیقی توصیف گرها
اگر نكات لازم در زمینه كاربرد این فهرست رعایت گردد میتوان آنرا در سه جهت توسعه داد. اول با افزودن واژه های جدید در ضمن تحلیل مدارك مختلف. دوم با توسعه عمقی بشكل گسترده كردن قلمرو معنائی هر واژه یا ایجاد ارتباطات جدید بین واژه ها و سوم حذف واژه هائی كه یا كمتر مورد استفاده قرار گرفته اند و یا استفاده از آنها ایجاد ابهام میكرده است. بعنوان مثال اگر در بین واژه های تراكم-فشردگی-چپیدگی-سختی-سفتی-كلمه سختی را بعنوان یك توصیف گر انتخاب كنیم و پس از مدتی معلوم شود كه واژه تراكم چه از نظر وسعت مفهوم و چه از نظر كثرت استفاده بیش از سختی بكار گرفته میشود، تراكم را جایگزین سختی خواهیم نمود.كاربرد صحیح چنین فهرستی میتواند گام موثری مخصوصا" در زمینه توسعه همكاریهای بین المللی و مالا" پیشرفتهای اقتصادی باشد.
●● خلاصه:
نیاز به تبادل اطلاعات با توجه به توسعه اقتصادی و اجتماعی كشورها و تحولات علوم و فنون هر روز بیشتر احساس میگردد. انبوه مدارك و همكاریهای اقتصادی و صنعتی لزوم تجدیدنظر در روشهای سنتی دكومانتاسیون را ایجاب میكند و در نتیجه استفاده از روشهای نیمه خودكار و خودكار را پیش میآورد.استفاده از این روش ها مستلزم وجود تعدادی توصیف گر و در نتیجه ساختن یك زبان اطلاعاتی است. صحت و تسهیل در تبادل اطلاعات منوط به یك زبان اطلاعاتی جامع است و تهیه فهرست تلفیقی توصیف گرها ضمن بوجود آوردن یك زبان اطلاعاتی جامع میتواند در یك دست كردن فعالیتها و گسترش همكاری سازمان های ملی و بین المللی موثر باشد و همگام با تحولات علوم و فنون و در جهت كارآئی هر چه بیشتر تغییر یابد.
[۱] در این روش برای هر واژه كه بعنوان كلمه كلیدی انتخاب میشود حداقل یك كارت اختصاص خواهد داشت از هر مدرك ممكن است یك یا چند واژه استخراج شود كه قبلا برای هر یك كارتی در نظر گرفته شده یا بعدا تهیه خواهد شد و بروی تمام كارتهائی كه حاوی واژه های استخراج شده از متن میباشند شماره ترتیب مدرك ثبت میگردد. هر یك از كارتهای فوق به تعداد زیادی خانه های مربع شكل تقسیم شده است كه هر خانه در حكم یك شماره بوده و با وسیله مخصوصی شماره ترتیب مدرك روی آنها با تغبیه سوراخی مشخص میگردد. بدیهی است مدركی كه در چند زمینه مختلف، اطلاعاتی را در اختیار خواننده قرار میدهد، بر روی تمام كارتهای متعلق به این مفاهیم محل مخصوصی را اشغال كرده است. با همین روش میتوان تمام اقلام اطلاعاتی مدارك موجود را ثبت كرد.در مرحله بازیابی، با تابش نور، مداركی كه موضوعات مورد نظر را در بر دارند مشخص میشوند و میتوان آنها را از بقیه كارتها استخراج كرد. بعنوان مثال اگر نقش تولیدات صنعتی در توسعه اقتصادی ایران مورد نظر باشد كارتهای مربوط به تولیدات صنعتی و توسعه اقتصادی و ایراان را از میان سایر كارتها انتخا ب میكنیم. تعداد و شماره ترتیب مداركی كه هر یك از مفاهیم بالا را در بر دارند با سوراخهای موجود روی كارتهای فوق مشخص هستند. سه كارت مربوط به این سه موضوع را رویهم منطبق كرده و با تابش نور، مداركی كه هر سه مطلب را با هم بحث كرده اند مشخص میشوند بعنوان مثال اگر فقط دو نقطه نورائی از مجموعه كارتهای فوق عبور كرد فقط مداركی كه تحت شماره های الف و ب فایل شده اند از تولیدات صنعتی و توسعه اقتصادی در ایران بحث كرده اند.
[۲] استفاده از جداول طبقه بندی مخصوصا" جدول طبقه بندی دهدهی جهانی وسیله موثری برای مشخص كردن داده ها است. در این مورد میتوان هر شماره ساده یا مركب را منتسب به یك واژه خاص نمود و بجای كاربرد مستقیم واژه از شماره طبقه بندی استفاده كرد. بعنوان مثال: توسعه اقتصادی را میتوان با شماره ۳۳۸.۹۷ مشخص نمود و ذخیره و بازیابی را هم براساس توصیف گر و هم براساس شماره انجام داد.

[۳] Organization for economic co-operation and Development, “Aligned List of Descriptors” (organization for economic co-operation and Development ۱۹۶۹.
نوشته: احمد میرزاده

منبع : فصلنامه علوم اطلاع‌رسانی