بازتاب انقلاب اسلامی ایران بر مصر

● مقدمه:
کشور مصر در شمال قاره آفریقا و در کنار دریای مدیترانه و سرخ قرار دارد. وسعت آن در حدود یک میلیون كیلومتر مربع می‌باشد كه از این نظر بیست و هشتمین كشور جهان محسوب می‌گردد. (۱)
جمهوری عربی مصر با داشتن جمعیتی بالغ بر ۷۴ میلیون نفر، از لحاظ وسعت، موقعیت جغرافیایی، جمعیت و پیشرفت مهم‌ترین كشور عربی محسوب می‌شود. مصر از نظر تاریخی از جمله كشورهای با قدمت تاریخی است. حكومت فراعنه در این كشور به حدود ۶۰ قرن قبل از میلاد باز می‌گردد كه بعد از آن‌ها ایرانی‌ها، یونانی‌ها و اعراب بر این كشور حكومت رانده‌اند.
فرهنگ مصر فرهنگی اسلامی و غنی است كه از زمان‌های قدیم دانشمندان و متفكران بسیاری در معروف‌ترین دانشگاه مصر یعنی دانشگاه الازهر فعالیت داشته‌اند. مصر تنها كشور عربی است كه اقتصاد آن نسبت به دیگر كشورهای عربی و‌آفریقایی پیشرفت چشمگیری داشته است. اكثر جمعیت مصر كشاورز می‌باشند كه در دره و یا دلتای نیل یعنی تنها مناطق قابل كشاورزی مصر زندگی می‌كنند. (۲)
مهمترین نقش تعیین كننده از نظر عوامل طبیعی و جغرافیایی در مصر كانال سوئز است. اگر چه این كانال در زمان جمال عبدالناصر ملی اعلام گردید اما وجود آن در خاك مصر یكی از بارزترین عوامل تعیین كننده جغرافیایی برای این كشور محسوب می‌گردد.
موقعیت جغرافیایی و شرایط اقلیمی مصر سبب شده این كشور در منطقه خاورمیانه و قاره آفریقا نقش مهمی ایفا نماید. همچنین وجود شهرهای قدیمی در این كشور یعنی قاهره و اسكندریه به آن اهمیت ویژه‌ای داده است. از دیگر موقعیت‌های مهم مصر قرار گرفتن این كشور د رمنتهی الیه شمال شرقی آفریقاست كه قاره آفریقا را به قاره آسیا وصل می‌ماید و در واقع پل ارتباطی بین آسیای غربی و آفریقا و مدیترانه است. (۳)
دین رسمی كشور مصر اسلام می‌باشد و اكثریت مردم (۹۴ درصد) پیروان آن می‌باشند. اكثریت قریب به اتفاق مردم مصر شافعی مذهب هستند كه نزدیك‌ترین مذهب اهل سنت به شیعه اثنی عشری است و همین باعث شده تا مردم مصر از یكپارچگی خوبی برخوردار باشند. (۴)
با توجه به اهمیت دو كشور ایران و مصر در دنیای اسلام و پیشینه تاریخی كهن دو كشور بررسی تأثیرات و بازتاب‌های انقلاب اسلامی ایران بر این كشور مهم اسلامی و عربی قابل تأمل و توجه است كه مقاله حاضر در صدد بررسی روابط دو كشور و تبیین این تأثیرات می‌باشد.
● تاریخچه روابط میان ایران و مصر
سابقه تاریخی ارتباطات سیاسی ایران و مصر از زمان كوروش پادشاه هخامنشی آغاز می‌گردد. با ظهور اسلام رابطه میان دولت ایران و مصر وارد مرحله جدیدی شد. اسلام از دروازه مصر وارد آفریقا شد و با روی كار آمدن سلسله‌های اموی و عباسی و تحت تعثیب قرار گرفتن اهل بیت (ع) و شیعیان آنان بسیاری از بزرگان سادات در جستجوی پناهگاه به مصر و ایران كه به دور از دسترسی حاكمیت مركزی بود سفر كردند و از اینجا جایگها اهل بیت (ع) را در مصر و ایران می‌توان مشاهده كرد. سلسله فاطمیان بر اساس نهضت اسماعیلیات و بدست مردانی كه ایرانی بودند در مصر بوجود آمد. این حكومت مقتدر شیعی كه از سال‌های ۹۶۹ تا ۱۱۷۱ میلادی بر مصر حكومت می‌رانده‌اند، دانشگاه الازهر را كه به نام حضرت زهرا (س) الازهر نامیده شده را بنا نمودند كه قدیمی‌ترین دانشگاه به سبك و سیاق جدید در دنیای اسلام محسوب می‌شود.
در قرون معاصر مصر مهد ظهور اندیشه‌های نوین اسلامی و عربی بوده است. روابط فرهنگی ایران با مصر در این دوره با شروع فعالیت‌های اصلاحی سید جمال‌آلدین اسد‌آبادی در دنیای اسلام به ویژه در ایران و مصر نمود می‌یابد و سید جمال‌ با احیای اندیشه اصلاح‌گرایی نوین در اندیشه سیاسی مسلمانان عرب و نیز سردادن ندای وحدت میان شیعه و اهل سنت موفق به ایجاد نهضتی شد كه پس از او شاگردانش از جمله محمد عبده مفتی الازهر مصر آن را پیگیری و دنبال نمودند.
● روابط ایران و مصر پیش از انقلاب اسلامی ایران
در دوران معاصر روابط میان ایران و مصر دستخوش تحولات و دگرگونی‌های زیادی شده است. با توجه به نفوذ و سلطه انگلیس در این دوره بر هر دو كشور، ما شاهد نزدیكی روابط ایران و مصر هستیم تا جایی كه می‌بینیم ازدواج سیاسی میان خاندان پادشاهی دو كشور صورت می‌گیرد و فوزیه خواهر فاروق پادشاه مصر با محمدرضا پهلوی ولیعهد ایران ازدواج می‌نماید كه البته این ازدواج چندان دوام نمی‌آورد و به جدایی می‌انجامد.
از این زمان به بعد با كودتای افسران‌ آزاد در مصر در ۱۹۵۲ به رهبری جمال عبدالناصر و كودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ در ایران، كه در مصر منجر به سرنگونی رژیم پادشاهی و در ایران منجر به تثبیت رژیم پهلوی شد روابط دو كشور شدیدا تیره بود به طوری كه منجر به قطع روابط ایران و مصر گردید.
رژیم پهلوی دولت ناصر را به دست داشتن در قیام ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ متهم نمود و مصر نیز رژیم پهلوی را به خاطر روابط نزدیك خود با اسرائیل مورد هجوم تبلیغاتی خود قرار داد. این شرایط تا زمان مرگ ناصر در ۱۹۶۹ و روی كار آمدن انورسادات همچنان ادامه داشت. (۵)
با روی كار آمدن انور سادات و گرایشات فراوان او به آمریكا روابط ایران و مصر مجددا رو به گرمی نهاد به نحوی كه در سال ۱۳۵۷ شاه ایران اولین منزلگاه خود را برای فرار از ایران، كشور مصر قرار داد و نهایتا نیز با مرگ شاه در یكی از بیمارستان‌های قاهره در آن كشور به خاك سپرده شد.
از لحاظ مراودات فرهنگی و دینی نیز شاهد هستیم كه در این دوره و از اواخر دهه ۱۹۴۰، نهضت جدید و منسجم‌تری شكل گرفت تا بار دیگر میان شیعیان و اهل سنت نزدیكی ایجاد شود. این نهضت مورد تأیید مرجع تقلید شیعه یعنی آیت‌الله بروجردی قرار داشت و آیت‌آلله محمدحسین كاشف‌الغطاء از مراجع تقلید نجف در عراق و علامه شرف‌الدین از مراجع لبنان از دیگرحامیان این نهضت از علمای شیعه بودند. در كشور مصر نیز نهضت یاد شده مورد تأیی شیخ عبدالمجید سلیم از دانشگاه الازهر و تعدادی از شاگردان او از جمله شیخ محمود شلتوت (رییس بعدی الازهر) و شیخ حسین البناء رهبر اخوان المسلمین قرار داشت. (۶)
در راستای نهادنیه شدن این رابطه نزدیك میان شیعه و سنی كه توسط علما و مراجع دو كشور ایران و مصر صورت می‌گرفت، در سال ۱۹۴۷ «دارالتقریب بین المذاهب الاسلامیه» در قاهره تأسیس شد. روند بهبود روابط دینی و مذهبی میان شیعیان و اهل سنت تا جایی پیش رفت كه شیخ محمود شلتوت مفتی‌الازهر در ۱۹۵۸ و در فتوایی شیعه اثنی عشری را مكتب بر حق اعلام كرد و به دنبال این فتوا برای تدریس تشیع در الازهر كرسی اختصاص داده شد. (۷)
● روابط ایران با دولت مصر پس از پیروزی انقلاب اسلامی
پیروزی انقلاب اسلامی ایران در سال ۱۹۷۹ میلادی و همزمان با مذاكرات كمپ دیوید در مصر رخ داد. با امضای پیمان كمپ دیوید میان مصر و اسرائیل و خروج مصر از جرگه كشورهای عربی در حال جنگ با اسرائیل روابط ایران و مصر قطع گردید و با پذیرش پناهندگی محمدرضا پهلوی از طرف دولت مصر و استقبال از شاه در قاهره متشنج‌تر گردید.
پس از امضای قرارداد كمپ دیوید حضرت امام خمینی (ره) با انتشار بیانیه‌ای به این خیانت مصر شدیدا اعتراض كردند.
متن بیانیه امام (ره) به این شرح است:
بسم الله الرحمن الرحیم
«اینجانب بیش از پانزده سال است كه خطر اسرائیل غاصب را گوشزد كرده‌ام و به دول و ملل غرب این حقیقت را اعلام نموده‌ام. اكنون با طرح استعماری صلح مصر و اسرائیل این خطر بیشتر ، نزدیك‌تر و جدی‌تر شده است. سادات با قبول این صلح وابستگی خود به دولت استعمارگر آمریكا را آشكارتر نمود، از دوست شاه سابق ایران انتظاری بیش از این نمی‌توان داشت.
ایران خود را همگام با برادران مسلمان كشورهای عربی دانسته و خود را در تصمیم‌گیری‌های آنان سهیم می‌داند. ایران صلح سادات و اسرائیل را خیانت به اسلام و مسلمین و برادرات عرب می‌داند و موضع سیاسی كشورهای مخالف این پیمان را تأیید می‌كند.(۸)
والسلام علیكم و رحمهٔالله
روح‌الله الموسوی الخمینی
۵/۱/۱۳۵۸
متأسفانه دولتمردان وقت پیام این بیانیه امام (ره) را درك نكردند تا آنكه حضرت امام در تاریخ ۱۱ اردیبهشت ماه ۱۳۸۵، دستور قطع رابطه دیپلماتیك با مصر را صادر فرمودند. متن دستور امام (ره) به این شرح است:
بسم الله الرحمن الرحیم
جناب آقای دكتر یزدی وزیر امور خارجه
با در نظر گرفتن پیمان خائنانه مصر و اسرائیل و اطاعات بی‌چون و چرای دولت مصر از آمریكا و صهیونیست، دولت موقت جمهوری اسلامی ایران قطع رابطه دیپلماتیك خود را با دولت مصر بنماید.
روح‌الله الموسوی الخمینی
علی‌رغم اینكه انور سادات صدام را آغازگر جنگ علیه ایران دانسته و موضع منفی نسبت به وی اتخاذ كرده بود، با ترور سادات، حسنی مبارك در جهت بهبود هر چه سریع‌تر روابط خود با عراق تلاش نمود تا آنجا كه با تمام توان در برابر ایران و در كنار عراق ایستاد. مصر كه در این مقطع زمانی به دلیل بهبود روابط خود با رژیم صهیونیستی در میان كشورهای اسلامی و عربی در انزوا قرار داشت. با بزرگ جلوه دادن خطر انقلاب ایران برای كشور منطقه سعی در ایجاد ائتلاف با این كشورها علیه ایران نمود تا ضمن بهبود روابط خود با كشورهای اسلامی امواج خروشان انقلاب اسلامی ایران را هر چه بیشتر مهار نماید.
● بازتاب انقلاب اسلامی ایران بر جامعه مصر
از سال ۱۹۷۸ م، غالب جریان‌های اسلامی سیاسی مصر ، به صورتی صریح یا ضمنی ، سیاست‌های رسمی نظام سیاسی حاكم بر مصر در تأیید شاه ایران ، انتقاد از انقلاب اسلامی ایران و رهبری آیت‌الله امام خمینی را مورد انتقاد قرار داده‌اند . برخی از این جریان‌های اسلامی ، هدف این موضع و سیاست رسمی را تلاش برای برانگیختن احساس نفرت توده مردم نسبت به الگوی « اسلام گرا » در ایران قلمداد و تفسیر كردند . دعوت رژیم انورسادات از شاه ایران ، برای اقامت در مصر و پس از آن موضع گیری رسمی این رژیم در مسئله گروگان‌های امریكایی در تهران ، بر فاصله میان دیدگاه دولت و دیدگاه حركت‌های اسلامی در مصر افزود .(۹)
گروه‌های اسلام گرای مصری ، این دیدگاه دولت كه كمك به شاه را نشانه حق شناسی نسبت به كمك‌های نفتی و نظامی و اقتصادی وی به مصر در طی جنگ سال ۱۹۷۳ و پس از آن می‌دانست ، به شدت مورد سرزنش قرار دادند . آنان در مقابل ، اقدامات شاه در فروش نفت به اسرائیل ، در دوره تحریم نفتی سال ۱۹۷۳ م و همكاری مستحكم با این رژیم در زمینه نظامی و اطلاعاتی را یادآور شدند . جریان‌های اسلامی مصر بر آن بودند كه اقدامات رژیم سادات در حمایت از شاه ، بر اساس تقاضای ایالات متحده امریكا و به هدف اقناع امریكا ، بر توانایی مصر ، برای پر كردن جای رژیم شاه – به عنوان قدرت بزرگ منطقه‌ای – انجام گرفته است . این جریان‌ها ، رسانه‌های تبلیغاتی مصر را متهم می‌كردند كه از طریق حمله به آیت‌الله خمینی و حكومت جدید ایران ، در جهت گسترش شكاف میان شیعه و سنی می‌كوشند .
انقلاب اسلامی ایران در سال‌های نخست ، عواطف بخش وسیعی از نیروهای اسلام گرای مصری را به سوی خود جلب كرده بود . تصویرهای امام خمینی در قاهره و برخی شهرهای دیگر رواج یافت و تظاهرات گسترده‌ای در مخالفت با ورود شاه به مصر به راه افتاد .
ملت و جامعه مصر به طور كلی به نحو خوبی با انقلاب اسلامی ایران برخورد نموده و از آن استقبال نمودند. علت این استقبال در جامعه دینی مصر به خصوص از سوی گروه‌های اسلام‌گرا و مبارز مصری به دلیل شرایط خاص آن زمان در جامعه مصر بود.
تأثیر مهم انقلاب ایران بر مصر، تقویت و تشدید جریان«بازگشت به اسلام» است كه در تاریخ مصر ریشه‌ی دیرینه‌ای دارد. این گرایش اگر چه در پی تحولات سیاسی زمان جنگ اسراییل و مصر و شكست مصر تا حدود زیادی تضعیف شد، لیكن با پیروزی انقلاب اسلامی ایران جان تازه‌ای گرفت.
به رغم اختلاف نظر میان جریان‌های مختلف اسلامی مصر بر سر انقلاب اسلامی ایران و تحولات آینده آن ، پیروزی این انقلاب در نگاه غالب این جریان‌ها ، در حقیقت پیروزی ایدئولوژی سیاسی اسلام و تجسم آن در شكل یك دولت بود . برخی گروه‌های اسلامی مصر ، از ابعاد و شعارهای فرامرزی و فراوطنی انقلاب ایران كه همه مسلمانان بتوانند در سایه آن تاریخ و الگوی برتر و تحولات امت اسلامی را با این واقعیت جدید پیوند دهند ، استقبال كردند. انقلاب ایران به آنان ثابت كرد كه قدرت رویارویی با نیروهای امپریالیستی و پیروزی بر آنان را دارند .
جنبش‌های اسلامی مصر از این كه انقلاب ایران خواهان عقب نشینی اسرائیل از تمامی خاك فلسطین اشغالی، یعنی اراضی سال ۱۹۴۸ م و ۱۹۶۷ م شده بود، استقبال كردند و این موضع را با موضع غالب كشورهای عرب آن زمان كه به عقب نشینی اسرائیل از اراضی اشغالی سال ۱۹۶۷ م و اعطای حق تعیین سرنوشت به ملت فلسطین اكتفا می‌ورزیدند ، مقایسه كردند . گروه‌های طرفدار ایران در میان جریان‌های اسلامی در مصر ، ایالات متحده امریكا ، اتحاد جماهیر شوروی سابق ، اسرائیل و شاه سابق را به توطئه چینی علیه انقلاب ایران متهم می‌كردند . باور به وجود چنین توطئه بین‌المللی علیه انقلاب اسلامی ، در ادبیات سیاسی حركت‌های اسلامی مصر به فراوانی به كار گرفته شده است و در تفسیر بسیاری حوادث ، رخدادها و روابط ، از همین مفهوم توطئه پنداری استفاده شده است .
هیكل كه از روزنامه‌نگاران معروف مصر می‌باشد در رابطه با تأثیرات انقلاب اسلامی بر توده‌های مردم در كشورهای اسلامی و همچنین دیدگاه‌های حضرت امام خمینی (ره) می‌گوید:
«در سال ۱۹۷۸ در حالی كه انقلاب اسلامی ایران در اوج خود بود، حكومت مصر از رژیم شاه حمایت می‌كرد و حتی فتوای دینی مبنی بر لزوم اطاعت از ولی امر از سوی برخی از علمای مصر صادر شده بود به طوری كه هنگام مصاحبه با امام خمینی (ره) در پاریس [قبل از پیروزی انقلاب] و مصاحبه بعدی با ایشان در قم [بعد از پیروزی انقلاب] ایشان با تلخی از من پرسید كه چرا بعضی از علمای دین در مصر علیه انقلاب اسلامی فتوا می‌دهند در حالی كه پیش از این اعراب از شركت شاه در طرح‌های غربی در منطقه شكایت داشتند و حالا انقلاب اسلامی نه تنها ایران را از این طرح‌ها خارج ساخته، بلكه در مقابل آن‌ها به مبارزه پرداخته است. اضافه بر این اعراب از روابط ایران با اسرائیل شاكی بودند و حالا این روابط قطع شده و مقر نمایندگی اسرائیل به سازمان آزادی‌بخش فلسطین واگذار شده است. با این وجود تأثیرات انقلاب اسلامی بر توده‌های مردم و جنبش‌های اسلامی انكار ناپذیر است. (۱۰)با وجود اینكه عده‌ای سعی نمودند تا با پر رنگ جلوه دادن جنبه‌های ایرانیت و شیعی بودن انقلاب اسلامی در مقابل جنبه اسلامی و احیای فكر دینی در دنیای معاصر، از تأثیرات این انقلاب در مصر بكاهند، ولی انقلاب اسلامی ایران توانست به خوبی جای خود را در میان توده مردم و نیز گروه‌های مبارز و اسلام‌گرای جامعه مصر باز كند.
۱) جماعت اخوان المسلمین
اولین واكنش نسبت به انقلاب اسلامی ایران توسط جماعت اخواان‌المسلمین صورت گرفت. این جماعت در اعلامیه‌ای كه در سال ۱۹۷۹ آنرا منتشر نمود، ضمن ستایش انقلاب اسلامی ایران آن را الگویی برای مبارزت اسلامی خود علیه دولت وابسته و ضد اسلامی مصر به كار بندد.
وقوع انقلاب اسلامی موجب شد این جنبش از ركودی نزدیك به یك دهه خارج شود. جنبش اخوان‌المسلمین به ویژه در سال‌های نخست پیروزی انقلاب اسلامی این انقلاب را در چارچوب مبارزه جهانی میان اسلام و كفر قلمداد كرده و با صدور بیانیه‌های متعدد حمایت خود را از انقلاب اسلامی اعلام نمود.
اخوان المسلمین ، در سال ۱۹۷۹ م آشكارا انقلاب اسلامی ایران را مورد تأیید قرار داد و از پناه دادن شاه ، توسط رژیم مصر انتقاد كرد . « عمر تلمسانی » رهبر فقید اخوان المسلمین نیز از مخالفت جماعت‌های اسلامی در دانشگاه‌های مصر با استقبال از شاه پشتیبانی كرد . هم چنین این جماعت ، پیش تر از شاه به دلیل به رسمیت شناختن اسرائیل و احیای سنت‌های ایرانی پیش از اسلام و بی اعتنایی به سنت‌های اسلامی انتقاد كرده بود. (۱۱)
اخوان المسلمین از تمام مسلمانان جهان خواست تا از مسلمانان جهان خواست تا از مسلمانان ایران سرمشق بگیرند ؛ اما در عین حال توضیح داد كه این به معنای فراخواندن ملت‌های مسلمان به انقلاب نیست ، بلكه به معنای دعوت حاكمان و ملت‌ها به وحدت در زیر پرچم اسلامی است .
در تحلیل موضع اخوان المسلمین نسبت به انقلاب اسلامی ایران ، باید به این نكته توجه داشته باشیم كه این جماعت ، همواره موضعی معتدل در برابر مذهب شیعه داشته و برافروختن آتش اختلافات مذهبی میان شیعه و سنی را به شدت رد و محكوم كرده است . این جماعت اگر چه به وجود اختلافات آشكار میان دو مذهب اذعان دارد ، همواره اعلام كرده است كه این اختلاف‌ها ماهیتی ثانوی دارند .
جماعت اخوان المسلمین در مقابل كسانی كه آنان را به تقلید از امام خمینی متهم می‌كردند ، این اتهام را رد و اعلام كرد كه هم چنان به برنامه‌های امام حسن البنا وفادار است. این جماعت در توجیه حمایت خود از انقلاب ایران اعلام كرد كه دلیل حمایت از انقلاب ایران این بوده است كه رهبران جدید ایران اعلام كرده‌اند ، انقلابشان اسلامی است و هدف آنها پیاده كردن شریعت است .
جماعت اخوان المسلمین در جداسازی موضع گیری خود از موضع سازمان‌های اسلام گرای زیرزمینی و رادیكال در مقابل انقلاب ایران ، شفاف عمل كرده و در مقابل ، در برابر دعوت حكومت انقلابی ایران از دیگر جنبش‌های اسلامی در دیگر نقاط جهان ، برای جهاد فراگیر با حكومت كشورهای خود ، با احتیاط رفتار كرده است. (۱۲)
انقلاب اسلامی به حدی توانست بر جنبش اخوان‌المسلمین تأثیر بگذارد كه به محض پیروزی انقلاب اسلامی دبیرخانه تشكیلات بین‌المللی اخوان‌المسلمین مبادرت به تماس با مسئولان جمهوری اسلامی نمود تا هیأتی مركب از نمایندگان جناح‌های مختلف اخوان‌المسلمین از ایران دیدن كرده و پیروزی انقلاب را به مسئولان و مقامات بلندپایه ایران تبریك گفتند و در مورد راه‌های همكاری، گفت و گو و تبادل نظر كنند.
در همان سال ۱۹۷۹، ایران رابطی را معرفی كرد و او با نماینده تشكیلات جهانی اخوان‌المسلمین در لوگانوی سوئیس تماس گرفت و ضمن برنامه‌ریزی برای انجام این سفر و بحث پیراموان روابط با ایران، تصمیمات فوری اتخاذ شد و در این خصوص طرفین در مسایل ذیل به توافق رسیدند. (۱۳)
الف) تشكیل یك هیأت مركب از نمایندگان اخوان‌المسلمین برای عزیمت به ایران و تقدیم تهنیت به مناسبت پیروزی انقلاب ایران و سرنگونی رژیم شاه . (این هیأت در ژوئن ۷۹ از ایران دیدن كرد).
ب) صدور جزوه‌ای از سوی اخوان‌المسلمین برای معرفی انقلاب و نشان دادن دستاوردهای مثبت و انتشار اظهارات و مواضع رهبری انقلاب.
ج) ایجاد روابط سازمان یافته با حركت دانشجویان مسلمان ایرانی از طریق اتحادیه جهانی دانشجویان مسلمان و مبادرت به ترجمه ادبیات نویسندگان دو طرف به ویژه ادبیات اخوان‌المسلمین از عربی به فارسی و بالعكس.
د) قراردادن عناصر و فعالیت‌های فرهنگی و مطبوعاتی اخوان‌المسلمین در اختیار ایران با هدف استفاده از آنان در مراكز مطبوعاتی و ارگان‌های انقلابی این كشور. (۱۴)
اخوان‌المسلمین در سال ۱۹۷۹ كتابی تحت عنوان «خمینی آلترناتیو اسلامی» منتشر ساخت كه توسط فتحی عبدالعزیز نوشته شده بود. در این كتاب شیوه امام خمینی (ره) و انقلاب اسلامی به عنوان راه حل برای نظام‌های وابسته ذكر شده است.
فتحی عبدالعزیز در این كتاب اظهار می‌دارد كه : «انقلاب [امام] خمینی ، انقلاب یك فرقه اسلامی علیه فرقه‌ای دیگر نیست، بلكه مركز ثقل ارزش‌ها و اعتقادات مشتركی است كه همه مسلمانان را به وحدت می‌خواند، همان چیزی كه انقلاب ایران برای آن به وقوع پیوست.» (۱۵)
با گذشت نزدیك به دو سال از وقوع انقلاب اسلامی ایران و با آغاز جنگ تحمیلی عراق علیه ایران حمایت‌های اولیه رهبران اخوان‌المسلمین نسبت به انقلاب ایران كاهش یافت كه دلیل آن بروز مسائل فرقه‌ای ـ مذهبی میان اعضای این جنبش بود.
این مساله تا جایی بود كه رهبر اخوان‌المسلمین عمر تلمسانی در مرحله‌ای اعلام كرد : « ایران موضعی عداوت آمیز در برابر جماعت اخوان المسلمین در پیش گرفته است » . این موضع، در پاسخ اتهام ایران به اخوان المسلمین كه آنان را مجموعه‌ای از مزدوران امریكایی‌ها بر می‌شمرد ، اتخاذ شد . این اتهام به اخوان المسلمین ، پس از آن ابراز شد كه جیمی كارتر رئیس جمهور سابق ایالات متحده ، از عمر تلمسانی خواست تا برای آزادی گروگان‌های آمریكایی كه در ایران نگه داری می‌شدند ، وساطت كند . تلمسانی این درخواست را پذیرفت و در حال برداشتن گام‌های نخست بود كه مقامات ایرانی اعلام كردند ، هر كس در صدد آزادسازی گروگان‌ها باشد ، مزدور امریكاست .
پاسخ تلمسانی به این اتهام آن بود كه دست گیری دیپلمات‌ها و به گروگان گرفتن آنان ، از نظر دینی گناه است ؛ به این ترتیب عناصر درون جماعت اخوان المسلمین ، در مواضع سابق خود تجدید نظر كردند و تحت تأثیر مواضعی ، در صف مخالفان شیعه و انقلاب ایران قرار گرفتند .
موضع جدید جماعت اخوان المسلمین را نیز می‌توان ، در سایه رد ابتكارات صلح در جنگ عراق با ایران از سوی ایران در آن زمان و هم چنین مواضع دشمنانه عربستان سعودی در برابر انقلاب ایران كه برخی رهبران و عناصر اخوان المسلمین ارتباطات مستحكمی با آن كشور داشتند ، تفسیر كرد .
جماعت اخوان المسلمین در شفاف سازی موضع خویش در خصوص جنگ عراق و ایران ، در آغاز با استناد به آیاتی از قرآن ، عراق را متجاوز خوانده، محكوم كرد و هم چنین مواضع برخی كشورهای اسلامی را كه به جای تلاش برای توقف جنگ ، به عراق با ایران كمك می‌كردند، محكوم نمود .
عمر تلمسانی از رهبران همه مسلمانان جهان خواست تا برای متوقف كردن این جنگ اقدام كنند؛ وی هم چنین ایالات متحده و اتحاد جماهیر شوروی و اسرائیل را متهم كرد كه برای تضعیف دو طرف جنگ و رفع تهدید احتمالی اسرائیل از سوی ایران و عراق ، این جنگ را به راه انداخته‌اند . در این جا هم جماعت اخوان المسلمین، در تفسیر علت جنگ میان دو دولت مسلمان ، از مفهوم توطئه بین‌المللی علیه السلام استفاده كرد. در مراحل بعدی نیز این جماعت از استمرار این جنگ كه آن را مخالف اصول شریعت می‌شمرد ، ابراز تأسف كرد . زمانی كه شیخ صلاح ابواسماعیل ( از اعضای اخوان المسلمین )، طی سخنانی كوشید، این تصور را ایجاد كند كه جماعت اخوان المسلمین در جنگ عراق با ایران ، طرفدار عراق است ، استاد تلمسانی اعلام كرد كه شیخ ابواسماعیل نظر شخصی خود را بیان كرده است .(۱۶)
در ایم مقطع، عده‌ای در درون اخوان‌المسلمین، انقلاب ایران را یك انقلاب شیعی قلمداد كردند كه در صدد سلطه بر كل جهان اسلام است و لذا دست به تبلیغات و انتشار كتاب علیه ایران زدند.
یكی دیگر از علل تغییر رویه اخوان‌المسلمین را می‌توان ناشی از فشار كشورهای عربی بر این جنبش دانست .(۱۷) . به طور كلی تأثیر انقلاب اسلامی ایران در شكل‌گیری نهضت بازگشت به خویشتن اسلامی در مصر و احیای فكر دینی را نمی‌توان انكار نمود. نهضتی كه علی‌رغم وجود حكومت پلیسی در مصر و فشارهای مختلف از درون و بیرون مصر تاكنون در قالب جنبش‌های عظیم دانشجویی، اتحادیه‌های ارگری و تشكل‌های دینی و مذهبی به كار خود ادامه داده است. اخوان‌المسلمین از این مقطع زمانی با پیش گرفتن شیوه مبارزاتی زیرزمینی در صدد ایجاد خیزش‌های مردمی در دانشگاه‌ها و در میان مردم بر آمد هر چند كه در این زمینه نتوانست موفق بشود.
۲) تشكل های اسلام گرای زیرزمینی
مقصود از تشكل‌های اسلامی زیرزمینی در مصر ، جماعت شباب محمد كه « صالح سریه » رهبر آن بود و در سال ۱۹۷۴ كوشید تا دانشكده فنی نظامی را به تصرف درآورد، و جماعت التكفیر و البحره كه خود را جماع المسلمین می‌نامید، و نیز جماعت الجهاد است كه مسئولیت قتل انور سادات، رییس جمهور سابق مصر را بر عهده گرفت .
الجهاد یكی از جنبش‌های رادیكال و پرطرفدار در مصر می‌باشد كه در سال ۱۹۸۱ توسط یكی از اعضای خود به نام خالد اسلامبولی دست به ترور رییس جمهور وقت مصر یعنی انور سادات زد.
برخی بر این عقیده‌اند كه انقلاب اسلامی بیشترین تأثیر را در میان گروه‌های مصر بر جنبش الجهاد داشته است. نیروهای الجهاد نحوه پیروزی انقلاب ایران را به خوبی ترسیم كرده و آثار مبارزان ایرانی را مطالعه كردند به طوری كه در زمان دستگیری آنان، یادداشت‌هایی از كتاب «حكومت اسلامی» امام خمینی (ره) و خلاصه دست نویسی درباره انقلاب ایران و كتاب‌های دكتر شریعتی توسط نیروهای امنیتی مصر از آنان ضبط شد.
دولت مصر نیز این وسایل را دست‌آویز قرار داده و دولت ایران را متهم به دخالت در امور داخلی مصر و ایجاد تشنج در این كشور نمود.
نشریات و مطبوعات ایران در این دوره، هر روز به انتشار عملیات گروه‌های مصری می‌پرداختند و ضمن ستایش آنان اسامی شهدای آنان بر خیابان‌های ایران گذاشته می‌شد و اینگونه اقدامات مورد تأیید مقامات و مسئولین ایرانی قرار می‌گرفت.
به عنوان مثال امام خمینی (ره) در پیام خود در فروردین ۱۳۵۸ خطاب به مردم مصر از آنان خواستند تا علیه حكومت سادات قیام كنند و این پیام در واقع اولین موضع‌گیری رسمی دولت انقلابی ایران بود كه در آن صریحا سرنگونی حكومت سادت خواسته شده بود.
از نظر این تشكیلات ، ریشه‌های انقلاب ایران به اندیشه حسن البنا و سیدقطب باز می‌گردد . برخی رهبران تشكیلات الجهاد ، انقلاب امام خمینی را الگویی برشمردند كه سازمان‌ها و گروه‌های اسلامی ، در دیگر كشورهای اسلامی ، باید از آن پیروی كنند . رهبران این تشكیلات ، نشریات ، كاست ها و بیانیه‌هایی صادر كردند و در آن از مسلمانان سنی خواستند تا از اندیشه‌های امام خمینی پیروی كنند ؛ حتی برخی عناصر تشكیلات الجهاد ابراز امیدواری كردند كه ایران، در جنگ سال ۱۹۸۰ م عراق را شكست دهد و پس از آن زمینه برای استیلای ایران بر اردن و سپس آزادسازی فلسطین فراهم شود. این عناصر، اختلافات میان انقلاب ایران و جنبش‌های اسلام گرا در مصر را دارای ماهیتی ثانوی و فرعی دانستند ؛ به ویژه آن كه موضع هر دو در برابر دشمنان اسلام ، مشابه است.(۱۸)
آنان انقلاب ایران را نخستین انقلاب شیعی مبتنی بر مبانی اسلامی صحیح توصیف كردند . برخی از تحلیل گران معتقدند كه رهبران تشكیلات الجهاد در مصر ، از طریق برخی فلسطینی‌های نواز غزه ، كوشیدند تا ارتباطات نزدیكی با رهبران انقلاب ایران برقرار كنند .
اما باید توجه داشت كه جناح سنتی تشكیلات الجهاد معتقد بود كه اعتقادات شیعه ، انحراف از اسلام صحیح است . با این حال ، وجود این جناح با چنین موضعی ، مانع از ابراز تأیید انقلاب ایران در مناسبت‌های مختلف و توافق با آن درباره برخی مسائل نیست .
از دیگر جنبش‌ها و گروه‌های مصری كه از انقلاب اسلامی ایران تأثیر پذیرفته است می‌توان به الیسار الاسلامی یا چپ اسلامی اشاره نمود.
گروه الیسار الاسلامی نیز مانند الجهاد جزو گروه‌های مبارز رادیكال به شمار می‌رود. این گروه نقش ایدئولوژی شیعی را در انقلاب اسلامی ایران می‌ستوند و به آن توجه زیادی داشتند و در همین راستا تعدادی از كتب امام خمینی و دكتر علی شریعتی را به زبان عربی ترجمه نموده و منتشر كردند و خود نیز كتاب‌هایی پیرامون انقلاب اسلامی ایران به رشته تحریر در آوردند. (۱۹)

پژوهشگر: حامد عبدوس
پی نوشت ها:
۱- كتاب سبز مصر ، ص ۱ .
۲- همان ، ص ۱۱ .
۳- همان ، ص ۱۲ .
۴- منوچهر محمدی ، بازتاب جهانی انقلاب اسلامی ، ص ۲۷۱ .
۵- منوچهر محمدی ، بازتاب جهانی انقلاب اسلامی ، ص ۲۷۲ .
۶- جان . ال . اسپوزیتو ، انقلاب ایران و بازتاب جهانی آن ، ص ۱۵۳ .
۷- همان ، ص ۱۵۴ .
۸- كتاب سبز مصر ، ص ۹۸ .
۹- بوستان كتاب قم ، انقلابی متمایز ( جستارهایی در انقلاب اسلامی ایران ) ، ص ۳۷۳ .
۱۰- جمیله كدیور ، مصر از زاویه ای دیگر ، ص ۱۲ .
۱۱- بوستان كتاب قم ، انقلابی متمایز ( جستارهایی در انقلاب اسلامی ایران ) ، ص ۳۷۵ .
۱۲- همان ، ص ۳۷۶ .
۱۳- منوچهر محمدی ، بازتاب جهانی انقلاب اسلامی ، ص ۲۷۹ .
۱۴- عباس خامه یار ، تأثیرات انقلاب اسلامی بر جنبش اخوان المسلمین ( پایان نامه ) ، صص (۲۵۷-۲۵۶)
۱۵- جان . ال . اسپوزیتو ، انقلاب ایران و بازتاب جهانی آن، ص ۱۵۹.
۱۶- بوستان كتاب قم ، انقلابی متمایز ( جستارهایی در انقلاب اسلامی ایران ) ، ص ۳۷۷ .
۱۷- منوچهر محمدی ، بازتاب جهانی انقلاب اسلامی ، ص ۲۸۰
۱۸- بوستان كتاب قم ، انقلابی متمایز ( جستارهایی در انقلاب اسلامی ایران ) ، ص ۳۷۹ .
۱۹- منوچهر محمدی ، بازتاب جهانی انقلاب اسلامی ، ص ۲۷۸ .

منبع : مرکز اسناد انقلاب اسلامی