ماهی و جفتش

جهان هنر جهانی گسترده و پیچیده است ،گاهی ممکن است هنرمندی با داشتن چندین اثر هر چند هم اثراتی با ارزش و انحصاری آن میزان شناخته نشود که هنرمندی دیگر تنها با یک اثر از میان چندین اثرش سرشناس‌تر باشد و آن اثر هم نخستین اثرش باشد.
داستان نویسان همچون دیگر هنرمندان از این قاعده مستثنی نیستند. رمان و داستان کوتاه هم می‌توانند صحنه‌های اوج نویسندگانی باشند که آنها را آفریده‌اند.
"ابراهیم گلستان" نیز از جمله نویسندگانی است که فعالیتش را همزمان با بسیاری از قصه‌نویسان آن دوره مثل جلال‌آل ‌احمد، بزرگ علوی و صادق چوبک شروع کرد.اما، هنگامی که نخستین اثرش را یعنی در سال ۱۳۲۷ با نام «آذر، ماه آخر پاییز» منتشر کرد، این داستان روایت از فضایی داشت که متفاوت و موثر‌تر از آثار آن زمان بود و همین عامل شرایط عمومی را برای او به عنوان نویسنده‌ای متفاوت ایجاد کرد و او از همان نخست محبوب همگان شد.
او نخستین نویسنده‌ای بود که فرم و نحوه بیان داستان، هر دو در کنار هم برایش اهمیت داشت و این روند را تا پایان عمر داستان نویسی‌اش ادامه داده است تا جایی که نام آثار او همواره بین آثار مطرح و موثر در فضای داستان نویسی معاصر به چشم می‌خورد.
داستان‌های گلستان از خلال تضادها و روایت‌ها انعکاس شرایطی است که خواننده به کمک توصیف‌ها و فضا‌پردازی‌هایش لایه‌های زیرین و درونی یک زندگی را درک می‌کند و این روایت خاص شیوه منحصر به فرد و خارج از عرف آن دوره از داستان نویسی است که نویسنده از بیرون مخاطب را به دل داستان پرتاب می‌کند.
"ابراهیم گلستان" در روز بیست ودوم مهرماه به سال (۱۳۰۱) در شهر شیراز و در خانواده‌ای مذهبی و مطبوعاتی متولد شد.
پدرش واعظ و روزنامه‌نگار بود و روزنامه‌ای به نام «گلستان» منتشر می‌کرد، که در آن زمان طرفدار دولت و دربار بود. تحصیلات ابتدایی و دبیرستان را در شیراز گذراند. از همان ابتدا وقتی کلاس پنجم بود داستان‌هایی را می‌نوشت و در کلاس دوم دبیرستان هم یک رمان پلیسی نوشته است و اینها گواه بر علاقه‌مندی او به داستان‌نویسی است.
پس از تحصیلات اولیه و متوسطه به شرکت ملی نفت پیوست. اما بعد از اندکی به تهران رفت و از دانشگاه تهران در رشته ادبیات فارسی، لیسانس گرفت.
پس از اتمام دانشگاه با کنار گذاشتن کار دولتی‌اش شروع به نوشتن کرد. در سال ۱۳۲۲ در آن شرایط او به حزب توده پیوست و مدت‌ها در آن حزب مشغول به فعالیت بود اما پس از اندکی از آن کناره‌گیری کرد.
در آن دوره مشغله‌ی اصلی گلستان، قبل از نویسندگی، فیلمسازی و سینما بود.
اما نخستین آثار او در زمینه‌ی نوشتن در دهه‌ی بیست به چشم می‌خورد و همان گونه که گفته شد او همزمان با صادق چوبک و بزرگ علوی شروع به نوشتن کرده است.
اولین قصه‌ی کتاب «آذر، ماه آخر پاییز» را آخر فروردین ۱۳۲۶ نوشت اما دو سال پیش از آن. در پاییز ۲۳ دست به نوشتن داستانی می‌زند که آن را هیچ گاه تمام نمی‌کند.
بین سال‌هایی که در حزب توده مشغول به فعالیت بود یعنی سال‌های (۲۴-۲۲) برای روزنامه می‌نویسد و مدت‌ها هم به تنهایی روزنامه‌ای را در می‌آورد.
نخستین اثر او «آذر، ماه آخر پاییز» - متشکل از ۷ داستان – روایتی متفاوت با زبانی متفاوت بود. او به هیچ یک از هم عصرانش دل نبسته بود و تاثیرات زبانی‌ آنها در این اثر دیده نمی‌شد و در واقع حکایت گویایی از یاس و نومیدی است که بین روشنفکران حزبی رواج داشت.
خود معتقد است: «برای قصه‌نویسی دلیلی نداشت که من بیایم و به الگویی خاص بنویسم»
«آذر، ماه آخر پاییز» در دهه‌ی بیست از جمله آثاری است که حال و هوای ادبیات آمریکا را برای جامعه‌ی ادبیات آن زمان به ارمغان آورد و این خود متاثر از ترجمه‌هایی است که گلستان و دیگر نویسندگان در مقام مترجم همچون رضا سید حسینی، پرویز داریوش، محبوب، عبدالرحیم احمدی با ترجمه‌ی آثاری از ادگارآلن‌پو، اشتان‌بک، همینگوی، فاکنر و جک لندن فضای ادبیات را آکنده کرده بودند.
مهم‌ترین ترجمه‌ی او «روزهای خوش فرانسیس مکومبر» اثر "ارنست همینگوی" که تاثیر آن را در کار نویسندگان جوان آن روزگار می‌توان دید، مخصوصا در کار همکاران تازه کار مجله‌ی «آرش» که شماره‌ی چهارم خود را نیز در جریان همین تاثیر، به ادبیات امروز آمریکا اختصاص داد و بدین‌ترتیب بسیاری از جوانان اهل قلم با نام‌هایی چون ویلیام فاکنر، دس‌پاسوس، ارنست همینگوی، شروود آندرسن و... برای نخستین بار در همان شماره مخصوص آشنا شدند.
آثار گلستان، که بخشی از آن به ترجمه مربوط می‌شود، عبارتند از : «روزهای خوش فرانسیس مکومبر، ارنست همینگوی» دو کتاب مشهور «تام سایر» و «ماجراهای هاکلبری فین از مارک تواین» و نیز یک مجموعه داستان از استفن‌کربن با نام «کشتی شکسته‌ها».
حسن میرعابدینی – نویسنده و منتقد – در کتاب صد سال داستان نویسی درباره « آذر، ماه آخر پاییز» گفته است: «این داستان صحنه‌های گویایی از نومیدی‌ها و دلزدگی روشنفکران حزبی را بازسازی کرده است. او در این اثر نشان می‌دهد که در به کارگیری صناعات داستان‌نویسی فاکنر موفقیت‌هایی نیز داشته است. او در ادبیات معاصر ایران به عنوان نویسنده‌ای پایبند به سبک شهرت دارد.»
مجموعه «شکار سایه» که متشکل از چهار داستان با نام‌های «بیگانه‌ای که به تماشا رفته بود»، «ظهر گرم تیر»،«مردی که افتاد» و «شکار سایه» است را در سال ۱۳۳۴ منتشر ساخت.
مضمون تمامی داستان‌های گلستان تردیدها و شک‌های افرادی است که پس از یک دوره فعالیت سیاسی از حزب یا گروهی جدا شده‌اند و...
داستا‌ن‌های او ذهنی است و به شیوه‌ی داستان‌نویسان مدرن، در خلال زمان، واقعیت‌ها را بدون حد و مرز بیان می‌کند و تصاویر خلق شده دنیای« درونی را با خاطرات و تداعی معنای واژه به خواننده‌اش عرضه می‌کند.
در داستان‌های ابراهیم گلستان تصاویر برگرفته از جامعه است و شکست و تضعیف آدمی را در دنیا حکایت می‌کند.
در داستان «شکار سایه» نویسنده می‌کوشد درگیری‌های روحی و حالت‌های عاطفی را به شیوه‌ای غیر مستقیم ترسیم کند.
در داستان «بیگانه‌ای که به تماشا رفته بود» خبرنگار آمریکایی در رویای انقلاب و دگرگونی آمده تا به «شهر شورش برود و... خواب عمرش را به بیداری» ببیند و نظاره‌گر مردمی است که دست در کار ساختن گوشه‌ای از آرزوی او هستند.»
مرد اما وسیله‌ای برای رفتن نیافته است، شب دربار مهمان خانه با نینوچکا آشنا شده و در آغوش او لذت را یافته است. اکنون هر دو در کافه‌اند و مرد دارد به یاد می‌آورد...
گلستان در این مجموعه از داستان‌هایش گرفتار بازی با کلمات است. و مفاهیم اندیشه‌های روشنفکری، او را آزاد و رها نمی‌گذارند تا جایی که معماری نثرش را به هم می‌زنند و او بیشتر در پی بیان اندیشه‌هایش روایت متفاوت و بیانی ویژه از واقعیت‌های جامعه مخلوق‌های گلستان بودند که در فضای آن زمان حال و هوای خاصی داشتند، اما آنچه مهم است که داستان‌نویسی گلستان عمر کوتاهی است زیرا او علاوه بر داستان، عاشقانه اهل سینما بود و از اواخر سال ۱۳۳۵ به فیلمسازی برای کنسرسیوم نفت مشغول شد.
او در همین راستا توانست فیلم مستندی با نام «یک آتش»، «موج و مرجان و خارا» را کارگردانی کند و «اسرار گنج دره‌ی جنی» و «چرا دریا طوفانی شده بود» که برگرفته از اثر صادق چوبک بود، تپه‌های مارلیک را بسازد. فیلم داستانی «خشت و آیینه» هم از دیگر آثار اوست.
همکاری او در ساخت بسیاری از فیلم‌های مستند مانند «این خانه سیاه است» فروغ فرخزاد که با آموزش‌ها و راهنمایی‌های گلستان این اثر تبدیل به یک اثر موفق و درخشان مستند ایران شده است و در ادامه‌ی سبک و سیاق گلستان تکمیل‌کننده دیگر مستندهای اوست.
گلستان در سال‌های پایانی عمر فروغ فرخزاد با او آشنا شد و تاثیرات فراوانی این آشنایی داشت. او در سال ۱۳۵۷خورشیدی به انگلستان مهاجرت کرد و دیگر به ایران مراجعت نکرد.
«جوی و دیوار و تشنه» که یکی دیگر از مجموعه داستان‌های اوست در سال ۱۳۴۶ چاپ شد. او در تصویر کردن خاطرات از اعماق حافظه استادانه عمل می‌‌کند و در حفظ و بسط این روش کوشش می‌کند و بیانگر موقعیت نوستالژیک جامعه‌ای است که خود در نوستالژی به سر می‌برد و دریغ و درد روزگار را می‌خورد.
توجه به فرم و نثر او در جرگه‌ی داستان‌نویسان فرمالیسم قرار داد و او همچون آل‌احمد و چوبک ماجراهای داستان را با قید فرم تبدیل به داستان‌های ناب می‌کرد.
گلستان با وقفه‌ای که در نویسندگی‌اش رخ می‌دهد در سال‌های آغازین دهه‌ی ۱۳۴۰، پس از وقفه‌ای ده‌ساله بار دیگر به داستان‌نویسی روی می‌آورد و این اثر همان مجموعه‌ی «جوی و دیوار و تشنه» است که در این مجموعه از داستان‌هایش، او کارگردانی است که با قلم خود داستانش را کارگردانی می‌کند و دستور صحنه می‌دهد و برای نمونه می‌توان داستان‌ «ماهی و جفتش» را مثال زد. داستان روایت کلی با توصیفی از یک آکواریوم شروع شده است که طراحی صحنه و دستور صحنه دارد.
ماهی و جفتش همان گونه که میرعابدینی معتقد است: «نشان دهنده‌ی رعایت انضباطی دقیق در طرح‌ریزی ماجرا برای رسیدن به سادگی و دوری از تمثیل و تزیین«برای رسیدن به اساسی‌ترین حدها» است.»
گلستان خود معتقد است: «من نمی‌خواهم سرگرم کنم. من می‌خواهم یک حجم و فضای فشرده اما دارای روابط کما بیش کامل میان اجزای آن بسازم.»
«از راه رفته و رفتار» یکی از مهم‌ترین نوشته‌های گلستان،داستان‌‌های خاطره‌ای است که در سال ۱۳۵۳ در مجله اندیشه و هنر چاپ شد.
مجموعه «مدومه» که از زیباترین داستان‌های خاطره‌ای گلستان است در سال ۱۳۴۸ به چاپ رسید در داستان‌های گلستان توجه به اجتماع و مسائل زندگی رفته‌رفته جای خود را به بیان مسایل سیاسی و روایت مبارزات سیاسی می‌دهد.
نویسنده‌ای که با درگیری‌های روحی می‌کوشد در حقیقت غوطه‌ور باشد و آن را جست‌وجو کند. او می‌کوشد زبان را در داستان بسازد پس نویسنده‌ای صاحب سبک است که از تغییر لحن و زبان نثری می‌گیرد. او روایتگری است که درک ماهیت زندگی را با درونمایه‌ای قصه‌وار حکایت می‌کند و نثرش در هر مرحله متفاوت و با بیانی خاص آن زمان و حالت و مکان است. گلستان نویسنده‌ای دارای اندیشه است که گاهی مرگ به عنوان یکی از ارکان داستان او قرار می‌گیرد.
داستان بلند «مدومه» نیز آکنده از خاطراتی همراه با مرگ است. او روایتی را در این داستان به کار می‌گیرد که دستور‌العمل یک نمایشنامه همراه با تغییر لحن و نثر را در خود جای داده است.
گلستان از تمامی عوامل در راستای توصیف داستان، حادثه‌ها و... استفاده می‌کند و درون مایه‌ی داستانش را با لحن و نثری متفاوت به مخاطب عرضه می‌کند.
آخرین رمان گلستان، «اسرار گنج دره‌ی جنی» است که در سال ۱۳۵۳ نوشته شد. این رمان در واقع فیلمنامه گونه است که بعدا هم به فیلم تبدیل می‌شود. این رمان از ۵۹ بخش کوتاه و بلند تشکیل شده است که هر بخش به نمایی نزدیک یا دور اشاره می‌کند که به قسمت‌هایی از یک فیلمنامه شباهت بسیاری دارد. رمان طنزی سیاسی در مخالفت با تحول دروغین در سال ۱۳۵۰ در ایران است که در واقع برای رسیدن به فرهنگ با آن دست و پنجه نرم می‌کرد.
این اثر که به قول خود گلستان و روایت احمدرضا احمدی در سال ۱۳۵۰ قرار بود برای نمایش به دربار هم فرستاده شود نوعی جبهه‌گیری صریح و آشکار در مقابل نظام دیکتاتوری شاهنشاهی بود که به همین دلیل نمایش فیلم آن تا مدت‌ها ممنوع بود. او در این اثر به جست‌وجوی واقعیت‌های سیاسی زمانه‌اش است.
از دیگر آثار او داستان «خروس» است که در سال ۱۳۷۴ در لندن به چاپ رسید.
خروس داستان کوتاه بلندی است که از چهار صحنه تشکیل شده و روایت از حضور خروس به عنوان یک پایه‌ی اصلی دارد که در چهار صحنه هم حضور دارد. فضای داستان همچون دیگر آثارش زنده و ملموس است و قدرت نویسنده در توصیف‌ها بی‌کم وکاست جلوه می‌کند.
لازم به توضیح است که در سال ۱۳۴۸، گلستان با همکاری محمود زند و یدا... رویایی انتشارات روزن را بنیاد گذاشت، اما بلافاصله به لندن رفت و نخستین کتابی که روزن چاپ کرد یکی از ترجمه‌های «زندگی من اثر تروتسکی» ترجمه‌ی هوشنگ وزیری بود.
از او تاکنون دیگر داستان یا رمانی منتشر نشده است؛ اما آخرین کتابی که او هم در آن شرکت داشته «نوشتن با دوربین» که گفت‌وگوهای پرویز جاهد درباره‌ی سینمایی مستند است.

زهرا طهماسبی
منابع:
۱- مروری بر تاریخ ادب و ادبیات امروز ایران، محمد حقوقی، نشر قطره، چاپ دوم، تهران ۱۳۷۷
۲- ادبیات معاصر ایران، سید حسن امین، انتشارات دایره‌المعارف، چاپ اول، تهران ۱۳۸۴
۳- صد سال داستان نویسی ایران، حسن میرعابدینی، نشرچشمه، چاپ سوم بهار ۱۳۸۳
۴- گفته‌ها، ابراهیم گلستان، نشرویدا چاپ دوم، پاییز ۱۳۷۷
۵- فصلنامه نگاه نو، شماره ۶۷ آبان ۱۳۸۴
۶- نویسندگان پیشرو ایران، محمدعلی سپانلو، ۱۳۷۴ نگاه چاپ پنجم
۷- ادبیات معاصر ایران (نثر)محمدرضا روزبه، نر روزگار چاپ دوم

منبع : آتی بان