سر دلبران

قرآن شریف تنها به اشاره‌هایی روشنگر در مورد شخصیت والای امیر مومنان و رفتار و كردارش بسنده نكرده است، بلكه در آیات بسیاری در مورد خاندان وحی در درجه نخست و آن گاه دیگر توحید‌گرایان و ایمان آوردگان سخن گفته است كه امیر مومنان علی(ع) سرآمد آنان است.
در این مورد از پیامبر گرامی آورده‌اند كه فرمود: «ما انزل الله آیه فیها، «یا ایها الذین آمنو» الا و علی راسها و امیرها؛ هیچ آیه‌ای در قرآن فرود نیامده است كه در آن روی سخن با ایمان آوردگان باشد، جز این كه علی(ع) پیشوای آنان است و پیش از هر كسی روی سخن قرآن با اوست.»(۱)
در قرآن آیات بسیاری در ترسیم موقعیت خاندان وحی آمده است كه باز هم امیر‌مومنان سرآمد آنان است؛ آیاتی نظیر آیه مباهله، آیه‌های سوره هل‌اتی، آیه تطهیر. به آیات چندگانه می‌نگریم و می‌گذریم:
● موقعیت والای آن حضرت در آیه تطهیر
محدثان و مفسران بر این عقیده‌اند كه آیه مباركه تطهیر در مورد شخصیت والای امیر مومنان، دخت ارجمند پیامبر و حسن و حسین است.
«انما یریدالله لیذهب عنكم الرجس اهل‌البیت و یطهركم تطهیرا»(۲)
ابوسعید در این مورد آورده است كه: پیامبر گرامی پس از فرود این آیه مباركه، ۴۰ روز به طور مرتب بامدادان به در خانه علی و فاطمه گذر می‌كرد و می‌فرمود: هان ای خاندان پیامبر، خدا خواسته است كه از شما پلیدی‌ها و ناپسندی‌ها را دور سازد و شما را آن‌گونه كه شایسته و بایسته است پاك و پاكیزه گرداند. آن گاه می‌افزود: «انا حرب لمن حاربتم و سلم لمن سالمتم»(۳)
همه محدثان و مفسران شیعه برآنند كه آیه مباركه تطهیر در گرامیداشت شخصیت والای علی و فاطمه و حسن و حسین است و همسران پیامبر را شامل نمی‌گردد. همین دیدگاه را گروهی از محققان و ژرفنگران اهل سنت، همچون: «ثعلبی»، در تفسیر خویش، «احمد بن جنبل» در كتاب «مسند»، «واحدی» در «البسیط»، «ابن بطریق» در «مستدرك»، «رازی» در تفسیر خود و انبوهی دیگر از بزرگان این آیه شریفه را در ترسیم موقعیت معنوی همان پنج نور مقدس تفسیر و تاویل كرده‌اند.
● مباهله
ماجرا از این قرار است كه پیامبر پیش از نزول سوره نمل نامه‌ای به مردم نجران نگاشت و آنها را به یكتا پرستی و رستگاری دعوت نمود.
هنگامی كه پیشوای دینی آن سامان، نامه سنجیده و روشنگرانه پیامبر را خواند، سخت برآشفت و ترس و هراس بر او چیره شد. بی‌درنگ مردان بزرگ سیاست و اجتماع را فراخواند و نامه پیامبر را در برابر آنان قرار داد.
آنان پس از گفتگوی بسیار گفتند: واقعیت این است كه در كتاب‌های آسمانی، نوید آمدن پیامبری بزرگ از نسل و تبار اسماعیل داده شده است، از كجا این همان پیامبر موعود نباشد؟ به همین جهت قرار بر این شد كه گروهی را برای مطالعه و تحقیق پیرامون دین جدید و پیامبر آن و دیدار با آن حضرت به سوی مدینه گسیل دارند. پس از این تصمیم بود كه از میان رجال سیاست و مذهب و فرهنگ ۳ تن را برگزیدند و آنان به سوی مدینه به راه افتادند.
این گروه سه نفری كه نامشان «شرحبیل» و «عبدالله» و «جبار» بود، به حضور پیشوای گرانقدر اسلام آمدند و پرسش‌های خویش را از آن حضرت پرسیدند و پاسخ گرفتند، اما آشكارا انكار حق كردند و سخنان پیامبر را نپذیرفتند. اینجا بود كه فرشته وحی فرود آمد و در برابر حق ناپذیری آنان آیات مباهله را آورد و پیامبر رو به آنان كرد و چنین خواند: «الحق من ربك فلا تكن من الممترین فمن حاجك فیه من بعد ماجائك من العلم فقل تعالوا ندع ابنائنا و ابنائكم و نسائنا و نسائكم و انفسنا و انفسكم ثم نبتهل...»(۴)
هنگامی كه این پنج نور مقدس به وعده‌گاه رسیدند، هیات مسیحیان نجران با دیدن چهره‌های پر فروغ پیامبر و علی و تماشای حسن و حسین و معنویت و شكوه آنان از كار خویش پشیمان شدند و اجازه خواستند كه فرصت مشاوره‌ای دیگر به آنان داده شود.
پس از مشاوره و گفتگوی بسیار به این نتیجه رسیدند كه آن حضرت پیامبر خداست و در دعوتش راستگو و امانتدار و خیرخواه است، از این رو اگر دست به بارگاه خدا بردارد و عزیزترین كسان او نیز كه به همراه آورده است، خدا را بخوانند، بی‌هیچ تردیدی دعای آنان به هدف رسیده و مخالفان آنان نابود خواهند شد.
درست در این شرایط بود كه مسیحیان از مباهله پشیمان شدند و تصمیم گرفتند تا از آن حضرت تقاضا كنند كه از مباهله بگذرد. از این رو نزد پیامبر آمدند و گفتند: هان ای محمد! ما را معاف‌دار و از مباهله بگذر.
پیامبر فرمود: بسیار خوب، اما بدانید كه اگر وارد مباهله می‌شدید، به خدا سوگند كه همه مسیحیان روی زمین نابود می‌شدند و كسی از شماها زنده نمی‌ماند.
آیه انما ولیكم الله...
از پنجمین امام آورده‌اند كه در تفسیر آیه شریفه «انما ولیكم الله...» فرمود: گروهی از یهود، از جمله عبدالله بن سلام، اسد، ثعلبه و ابن صور یا به اسلام گرویدند و ایمان آوردند و از آنجا كه به كتاب‌های آسمانی و فرهنگ آنها آشنا بودند، روزی به حضور پیامبر شرفیاب شدند و گفتند: ای پیامبر خدا! موسی در رسالت خویش «یوشع بن نون» را به دستور حق به جانشینی خویش برگزید، پس جانشین شما در میان امت كیست؟ در این هنگام بود كه فرشته وحی فرود آمد و این آیه را آورد كه: «انما ولیكم الله و رسوله والذین آمنوا الذین یقیمون الصلوه و یوتون الزكوه و هم راكعون»(۵)
پیامبر گرامی با دریافت آیه شریفه فرمود برخیزید تا به سوی مسجد برویم. همگی به همراه آن حضرت به مسجد آمدند كه در آستانه در مسجد با بینوایی روبرو شدند كه در حال بیرون آمدن از خانه خدا بود.
پیامبر فرمود: آیا كسی در حال نماز چیزی به تو داد؟
آن مرد پاسخ داد آری و انگشتری را نشان داد و گفت این را به من دادند.
فرمود چه كسی این را به تو داد؟
پاسخ داد: این بزرگمردی كه نماز می‌خواند؛ - «اعطانیه ذلك الرجل الذی یصلی»- و اشاره به امیر مومنان كرد.
پیامبر پرسید در چه حالی این را به تو بخشید؟
پاسخ داد: در حال ركوع.
پیامبر گرامی به نشانه سپاس خدا تكبیر گفت و همه حاضران یك صدا ندای عظمت خدا را طنین‌افكن ساختند كه: «الله اكبر!»
آن گاه پیامبر رو به مردم كرد و فرمود: هان ای مردم این آیه شریفه را كه چند دقیقه پیش بر من وحی گردید، بشنوید:
«انما ولیكم الله و رسوله والذین آمنوا الذین یقیمون الصلوه و یوتون الزكوه و هم راكعون»
و آن گاه همه را مخاطب ساخت و فرمود: هان ای بندگان خدا! به هوش باشید كه علی پس از من پیشوا و امام شماست.
مردم فریاد برآوردند كه: خدای را سپاس می‌گوییم و با همه وجود خشنود هستیم كه خدای یكتا پروردگار ما باشد و اسلام دین ما و محمد پیام‌آور خدای ما و علی پیشوا و راهنمای ما. و درست در آن لحظات بود كه فرشته وحی فرود آمد و این آیه را آورد:
«و من یتول‌الله و رسوله والذین آمنوا فان حزب‌الله هم الغالبون» (سوره مائده، آیه ۵۶)
و هر كسی خدا و پیامبر او و كسانی را كه ایمان آورده‌اند سر رشته‌دار خود بگیرد، پیروز است، چرا كه حزب واقعی خدا همان پیروزمندانند.
در آیات سیزده‌گانه سوره انسان مرحوم صدوق در «امالی»، از ششمین امام در تفسیر آیه شریفه «یوفون بالنذر...» آورده است كه: دو كودك ارجمند و دو نور دیده پیامبر، حسن و حسین بیمار شدند و آن حضرت به همراه یكی دو نفر به دیدار آنان شتافت. یكی از همراهان پیامبر رو به امیر‌مومنان نمود و گفت:‌ای كاش برای سلامتی دو كودك ارجمندت نذری می‌كردید تا خدای پر مهر هر چه زودتر آنان را شفا بخشد.
آن حضرت بی‌درنگ نذری كرد و فرمود: به خواست خدا برای سپاسگزاری از لطف و مهر بی‌كران او، سه روز روزه خواهم گرفت.
از پی آن حضرت دخت سرافراز پیامبر نیز چنین نذر كرد و از پی آن دو بزرگوار دو كودك ارجمندشان؛ و سرانجام بانو «فضه» شاگرد و خدمتگزار خانه فاطمه(س) نیز بر آنان اقتدار كرد و برای شفای آنان سه روز روزه نذر نمود.
خدای پر مهر آن دو كودك را شفا ارزانی داشت و پس از آن همگی آهنگ روزه‌داری كردند پس از نماز مغرب بینوایی را در خانه دیدند و با آمدن آن بینوا ساكنان آن خانه دست به سوی نان‌ها دراز نكردند.
امیر مومنان در چهارمین روز انفاق و فشار گرسنگی، دو كودك ارجمندش را به خانه پیامبر برد. در این هنگام فرشته وحی فرود آمد و پس از رساندن سلام خدا گفت:‌ای پیامبر! آیاتی را كه در شكوه و عظمت خاندانت فرود آمده است گوش جان سپار و دریافت دار: «هل اتی علی الانسان حین من الدهر لم یكن شیئا مذكورا...ان هذا كان لكم جزاء و كان سعیكم مشكورا»(۶)
مرحوم مجلسی پس از ترسیم دیدگاه مفسران و محدثان در این مورد می‌افزاید: «پس از آگاهی از دیدگاه دانشمندان مفسر و محدث- كه همگی این سوره و این آیات را در مورد شخصیت والا و پر‌معنویت امیر‌مومنان و خاندان گرانمایه‌اش تفسیر كرده‌اند- آن گاه در خواهی یافت كه این گونه ایثار و فداكاری جز از امامان راستین و خاندان پاك و پاكیزه پیامبر، از دیگران نشاید؛ و فرود این آیات با این ویژگی‌ها و نعمت نشانگر شكوه و عظمت و موقعیت پر فراز آنان در بارگاه خداست.
قرآن مجید در سوره حشر نیز در وصف آنان كه خود در نیازی سخت هستند اما دیگران را به خاطر خدا و بشردوستی بر خود مقدم می‌دارند چنین می‌فرماید: «ویوثرون علی انفسهم ولو كان بهم خصاصه»(۷)
در آیات پیش پرتویی از امتیازات و ویژگی‌های بی‌نظیر و پر افتخار علی(ع) ترسیم شد و اشاره رفت كه آن شخصیت والا، گاه در مقام بیان حقیقت و یا سپاس به بارگاه ارزانی دارنده این نعمت‌های گران، به آنها افتخار می‌كرد و آنها را برمی‌شمرد، چرا كه این آیه‌های روشنگر را خدای فرزانه در وصف فداكاری و عظمت و آراستگی او فرو فرستاده است.
تنها این آیات و این ویژگی‌ها و امتیازات نیست كه در مورد او آمده است، بلكه خدا در آیات بسیاری از آن الگوی والایی و عظمت سخن گفته و عملكرد خالصانه و خداپسندانه و انسان‌دوستانه او را گرامی داشته است و او را به عنوان نمونه و الگو معرفی كرده است.
مفسران خاطرنشان ساخته‌اند كه منظور از واژه‌های شهید، شاهد، مشهود، ذكر، نور، هدی، صادق، مصدق، صدیق، فضل، رحمت، نعمت، «والذی عنده علم الكتاب و...» آن انسان والاست كه در مورد هر یك از نام‌ها و واژه‌ها، یك یا چند روایت رسیده است.

پریش كوششی
پی‌نوشت‌ها
۱. شواهد التنزیل، ج ۱، ص ۵۲.
۲. احزاب، ۳۳.
۳. شواهد التنزیل، ج ۲، ص ۲۷.
۴. آل عمران، ۶۱-۶۰.
۵. مائده، ۵۵.
۶. انسان، ۱۳-۱.
۷. حشر، ۹.

منبع : روزنامه همشهری