نظام رایج ارزشیابی تحصیلی در آموزش و پرورش ما، مبتنی بر برگزاری امتحان و آزمون است كه از سابقه ای ۸۰ ساله برخوردار است و همواره ملاكی برای سنجیدن میزان فعالیت دانش آموز در كلاس و از همه مهم تر، تعیین كننده لیاقت یا عدم لیاقت دانش آموز در ارتقای سطح تحصیلی است.روش های سنتی سنجش و ارزشیابی، دانش آموز را در جهت ارایه پاسخ های «صحیح» و از پیش تعیین شده به كار وا می دارد. در این فرایند به رابطه سنجش و یادگیری توجهی نمی شود، آزمون های سنتی باعث ایجاد فاصله بین آموخته ها و واقعیت های زندگی دانش آموز می شود، در حالی كه زندگی روزمره او ساختار بسیار پیچیده و مبهمی دارد، آزمون های سنتی به مجموعه های تصنعی، غیرمستقیم و سؤالات روشن «رفتاری» روی می آورند كه به سهولت قابل اندازه گیری اند.آزمون های سنتی به دلیل ساختار خود، به خواست و نیاز افرادی غیر از آزمون شونده پاسخ می دهند و اغلب به رتبه بندی كردن دانش آموز می اندیشند. روش آنها بر نقاط ضعف آزمون شونده تأكید دارد و در مورد پیشرفت دانش آموز حساس نیست.اطلاعات حاصل از چنین آزمون هایی نیز نه تنها در آموزش دانش آموز نقشی ندارد، بلكه اعتبار قضاوت معلم را هم خدشه دار می كند و در كاهش اعتماد به نفس دانش آموز نقش بسزایی دارد.ما نیازمند آن نوع سنجش و ارزشیابی هستیم كه به هر دانش آموز به دیده حرمت نگاه كند، موهبت های طبیعی و انسانی او را بسیار بیشتر از آزمون های سنتی نشان دهد، باز خوردی مثبت و تكالیفی رشد دهنده به او ارایه كند و باور داشته باشد كه هر دانش آموز قابلیت رشد و پیشرفت مدام را دارد.اما آنچه كه می توان از آن به عنوان مهم ترین تغییر دنیای امروز در عرصه تعلیم و تربیت یاد كرد، تفاوتی است كه در نوع نگرش جهان به ارزشیابی تحصیلی رخ داده است. تغییری كه در آن، حافظه مداری و حفظ كردن صرف مطالب درسی از سوی دانش آموزان، رنگ می بازد و جای خود را به سنجش مستمر و گام به گام می دهد.سنجش و ارزشیابی معتبر دانش آموز را برمی انگیزد تا بیاموزد كه چگونه یاد بگیرد. در چنین رویكردی یاد گیرنده، تبدیل به فردی فعال، ریسك پذیر و محقق می شود كه به طور دایم از تدریس بهره می گیرد. در این سیستم «توالی آموزش- ارزشیابی- آموزش» موجب می شود كه شایستگی فرد رشد كند و اعتماد به نفس او افزایش یابد و فراگیر به خوبی یاد بگیرد كه چگونه آموخته ها را در وضعیت های دشوار و ناآشنا به كار گیرد. این امر توان تصمیم گیری و تشخیص وضعیت را در فرد رشد می دهد و این هدف آموزش است.در چنین سیستمی، ارزشیابی در خدمت آموزش قرار می گیرد و جزو لاینفك آن به شمار می رود و همواره در فرایند آموزش جاری است و این معنای ارزشیابی «رشد دهنده» ، «پویا» و «مستمر» است كه از آن با عنوان «ارزشیابی توصیفی» یاد می شود. در این طرح، معلم باید ارزشیابی مستمر را جزیی اساسی در فرایند یادگیری بداند كه به طور مداوم از ابتدای سال تحصیلی تا پایان سال ادامه دارد.از ویژگی های این طرح، بازخورد پیوسته ای است كه دانش آموز از معلم می گیرد، زیرا معلم موظف است كه در جریان این ارزشیابی، تمام گزارش های رفتاری، علمی و اجتماعی دانش آموز را در پوشه های مربوطه جمع آوری و به صورت كتبی، شفاهی و فردی یا گروهی به اطلاع دانش آموز و والدینش برساند.در این روش، برخلاف گذشته، معلم در كنار دانش آموز است نه در مقابل او، چرا كه این ارتباط باعث از بین رفتن اضطراب های ناشی از برگزاری آزمون و بهبود روابط بین معلم و دانش آموز و صمیمیت میان آنها می شود.زمانی كه تنها نمره، ملاك ارتقاء باشد، دانش آموز، اولیا و معلمان با ابهاماتی در خصوص نتیجه مواجهند. این روش تا حدودی این مشكل را حل می كند.باید خاطرنشان ساخت كه ارزشیابی توصیفی به منزله حذف آزمون و برگزاری آن نیست، بلكه آزمون جزیی از ارزشیابی است و در كنار روش های جدید برگزار خواهد شد، اما برگزاری آن به صورت فرایندی و در طول سال صورت می گیرد و تنها به پایان سال اختصاص ندارد.گروهی فكر می كنند كه این روش همان ارتقای خود به خود و براساس سن و سال است و در آن مردودی وجود ندارد، در حالی كه این گونه نیست. در این روش، هم مردودی وجود دارد و هم آزمون، با این تفاوت كه آزمون تنها مختص پایان سال نیست و مردودی نیز با دلایل و مستنداتی به جز امتحان پایانی صورت می گیرد.در این سیستم تلاش می شود كه دانش آموز مردود نشود و از طریق مشاوره و بهداشت روانی بالا، از این امر جلوگیری به عمل آید. ولی چنانچه این اتفاق رخ دهد، بازهم معلمان، اولیا و دانش آموز، در یك رابطه متقابل توجیه خواهند شد كه دانش آموز مورد نظر باید تكرار پایه داشته باشد.در این طرح از شیوه حذف مردودی استفاده نشده است. طبق ماده ۵ این آیین نامه، تصمیم گیری در باره ارتقای دانش آموز به پایه بالاتر، به عهده معلم است و بعد از انجام تمامی روش های مداخله (آموزش های جبرانی و مانند اینها) در صورتی كه معلم تشخیص دهد كه كودكی نیاز به تكرار پایه دارد با ارایه مدارك و شواهد معتبر از وضعیت یادگیری كودك، نظر خود را به شورای مدرسه اعلام می كند و در صورت تصویب شورا و متقاعد شدن والدین و حتی خود كودك، تكرار پایه صورت می گیرد.طراحان این طرح معتقدند كه با بهبود شیوه ارزشیابی، كیفیت یادگیری در كلاس نیز بهبود یافته و لذا احتمال تكرار پایه نیز به صورت واقعی كاهش خواهد یافت. در این سیستم نظارت خاصی بر نحوه كار معلمان صورت می گیرد. به این صورت كه معلمان در سه سطح مركزی (توسط گروه ستادی)، استانی و آموزشگاهی مورد سؤال قرار می گیرند. این نوع نظارت، موجب توانمندی معلم است و جنبه ارشاد و راهنمایی معلمان را دارد و نوعی نظارت كلینیكی و معلم محور محسوب می شود. زیرا به معلم اجازه نمی دهد كه تنها براساس شهود خود قضاوت كند، بلكه اطلاعات و داده هایی كه از رفتار دانش آموز به دست می آورد او را ملزم به حساسیت بیشتر می كند.هدف اساسی ارزشیابی توصیفی یا كیفی، بهبود كیفیت یادگیری و ارتقای سطح بهداشت روانی محیط یاددهی- یادگیری است.در این طرح، تأكید عمدتاً بر ارزشیابی فرایندی (تكوینی) و ارزشیابی عملكرد و باز خورد مستمر و اصلاحی معلم به دانش آموز است و به ارزشیابی های پایانی كمتر توجه شده است. اصل محوری این رویكرد، «ارزشیابی برای یادگیری است» ، نه ارزشیابی از یادگیری كه اساس ارزشیابی به شیوه سنتی است. همچنین در این نوع ارزشیابی (توصیفی)، به غیر از آزمون های كتبی از ابزارهای دیگری مانند پوشه كار، مشاهده آزمون عملكردی و تكلیف و كارنامه توصیفی نیز استفاده می شود.از ویژگی های سنجش و ارزشیابی مستمر می توان به موارد زیر اشاره كرد:
- توجه به ویژگی های اجتماعی، عاطفی سطوح مختلف یادگیری؛
- كاهش اضطراب و رقابت در بین دانش آموزان؛
- فراهم سازی زمینه های درگیری مطلوب اولیا با امور تحصیلی دانش آموزان؛
- افزایش علاقه به یادگیری در دانش آموزان و یاددهی در بین معلمان؛
- تغییر در نحوه قضاوت درباره عملكرد فراگیران و ارتقاء تحصیلی آنان؛
- به كارگیری ابزارهای متنوع در فرایند ارزشیابی، یادگیری و یاددهی؛
- تقویت اصل مشاركت، همفكری و فعالیت در كار گروهی و تقویت روابط اجتماعی؛
- توجه به روش های خودسنجی و همسال سنجی؛
- توجه به بازخوردهای توصیفی به یادگیرندگان در حین فرایند یادگیری؛
- كاهش وابستگی دانش آموز به معلم؛
- توجه به یادگیری عمیق.
آنچه كه مسلم است ارزشیابی توصیفی با سوق دادن روند
یاددهی- یادگیری از توجه به محفوظات و انباشت ذهنی دانش آموزان به یادگیری عمیق و ماندگار و كاربردی و توصیف آن با كمك روش های متنوع كیفی، به بهبود كیفیت یادگیری منجر می شود و با جلوگیری از فشار ها و رقابت های زیان آور در كلاس و مدرسه، محیط یادگیری را برای یادگیری هرچه مطلوب دانش آموزان آماده می سازد.طرح ارزشیابی توصیفی در آموزش و پرورش ایران را می توان یكی از نوآوری های مهم حوزه تعلیم و تربیت كشورمان خوانده كه قادر است با ارایه چهره جدیدی از اهداف و ابزارهای ارزشیابی، تحولی جدید در نظام آموزشی و تحولات بنیادین و گسترده ای را در مؤلفه های دیگر آموزش و پرورش ایجاد كند.
منابع:
۱- حمیدرضا فرومدی، مقاله: ارزشیابی از نگاهی دیگر.
۲- ناصر جعفری، كتاب: شیوه های ارزشیابی مستمر از دانش آموزان، ،۱۳۸۱ چاپار فرزانگان
۳- دكتر محمد حسنی، نشریه: راهنمای ارزشیابی توصیفی، ،۱۳۸۳ معاونت آموزش عمومی و امور تربیتی وزارت آموزش و پرورش
۴- دكتر محمد حسنی و دكتر یحیی كاظمی، كتاب: طرح ارزشیابی توصیفی (اهداف، اصول و راهكارها)، ،۱۳۸۲ نشر: آثار معاصر.
۵- حسین بنی اسد، كتاب: آشنایی با طرح ارزشیابی توصیفی، نشر: آزمون نوین، ۱۳۸۴.
۶- طاهره رستگار، كتاب: ارزشیابی در خدمت آموزش ،۱۳۸۲
نشر: مؤسسه فرهنگی منادی تربیت.
نرگس قرائیان
