نگاهی به جنبش های اسلامی در ترکیه

زمانی که جمهوری لائیک ترکیه درسال ۱۹۲۳ تاسیس شد ( توسط مصطفی کمال آتاتورک ) دولت تلاش زیادی را برای نابودی کامل و زمین گیر کردن هر آنچه با مظاهر اسلامی ارتباط داشت کرد. در واقع در این دوران شیخ ها و مردان دینی که قبل از این دوران به فعالیت اسلامی می پرداختند موقعیت و قدرت خود را از دست دادند و موسسه شان تعطیل گردید. از ۱۹۲۳ تا ۱۹۵۰ دوره اسلام گرایی به معنای واقعی کلمه نیست زیرا در این دوران به خاطر وجود نظام تک حزبی فعالیتهای زیرزمینی باب شده بود و جنبش های اسلامی به هیچ وجه در صدد کودتا علیه نظام و یا اقدام به اعمال خشونت علیه دولت برنیامدند.
از ۱۹۴۶ به بعد که سیستم چند حزبی حاکم شد این احزاب کم خودشان را در سطح جامعه نشان دادند ولی عملا فعالیتهای قانونی شان ممنوع بود. اما از حدود ۱۹۵۹ گروهها و جنبش های اسلام گرا قانونا آغاز به فعالیت کردند. این بازگشت جریان های اسلامی جهت مشارکت در انتخابات از راه معرفی نامزدهای اسلام گرا نبود بلکه چالش احزاب لائیک با یکدیگر برای کسب آرای گروههای اسلامی سبب اهمیت یافتن آنان شد. از این رو نقش مجموعه های اسلامی در تائید حزب مخالف آتاتورک نقشی برجسته بود. آرای اسلام گرایان در انتخابات ۱۹۵۰ حزب دموکرات را که مخالف حزب آتاتورک ( حزب ملت ) بود به پیروزی رساند. سال ۱۹۷۰ نقطه عطف حرکت های اسلامی ترکیه است زیرا برای نخستین بار اجازه تاسیس حزبی اسلامی به صورتی قانونی و رسمی داده شد و آن حزب ملی به رهبری نجم الدین اربکان بود.
● ۱۹۷۰ حزب عدالت
نجم الدین اربکان در ۱۹۷۰ حزب عدالت NOP را به عنوان یکی از احزاب اسلام گرا تاسیس کرد که برای اولین بار اسلام گرایان از یک سازمان حزبی دائمی برخوردار شدند که از طریق آن می توانستند به مبارزات انتخاباتی بپردازند. این جنبش توسط دادگاه قانون اساسی در ۲۰ مه ۱۹۷۱ و با مداخله اش به اتهام تخطی از اصول لائیک تعطیل شد و در نتیجه نجات ملی در ۱۹۷۲ تشکیل شد.
● ۱۹۸۲ - ۱۹۷۲ حزب نجات ملی ) NSP (
توانست با حمایت اصناف، با بردن شبکه های پنهان و گروه های مذهبی غیر رسمی طی یک پیروزی شگفت انگیز در انتخابات ۱۹۷۳، ۲/۱۱ درصد از آراء مجلس را به دست آورد. نجات ملی ( یا سلامت ملی ) بعد از ائتلاف های مختلفی که با احزاب غیر مسلمان و راست داشت توانست چندین بار در دوره های مختلف تشکیل دولت ائتلافی دهد که نهایتا تا ۱۹۸۱ ادامه یافت و در ۱۹۸۱ فعالیت احزاب سیاسی در ترکیه ممنوع شد.
● ۱۹۹۸ - ۱۹۸۳ حزب رفاه
در جولای ۱۹۸۳ که فعالیت احزاب دوباره آزاد شد حزب رفاه ) RP ( جایگزین NSP شد به رهبری علی ترکمن. بعد از او اربکان به ریاست حزب رفاه درآمد که در ۱۹۸۷ و ۱۹۸۹ در انتخابات سراسری موفق به کسب آراء فراوانی داشت. در این دوره های مذکور اسلام گرایان طی یک استراتژی مهم و برنامه داری در صدد برآمدند تا نخبگان تحصیلکرده بیشتری را در عرصه جامعه تربیت کنند و در عرصه های مختلف قدرت سیاسی جای دهند که موفق هم شدند.
حزب رفاه ) RP ( در انتخابات محلی ماه مارس سال ۱۹۹۴ به پیروزی رسید. همچنین در انتخابات شهرداری در همین سال موفق شد ۲۸ پست شهرداری ۶ شهرداری پایتخت و رهبری ۳۲۷ دولت محلی را از آن خود کند و در مجموع ۱۹ درصد از کل آرای انتخابات پارلمانی را به خود اختصاص دهد .در انتخابات سراسری سال ۱۹۹۵ حزب رفاه موفق به افزایش آرای خود و کسب ۴/۲۱ درصد آراء شد. حزب رفاه جولای سال ۱۹۹۶ با تانسو چیللر رهبر حزب راه راست یک دولت ائتلافی تشکیل داد که فقط یکسال دوام آورد. بحرانی که از فعالیتهای ضد سکولاری معاونان و شهرداران حزب رفاه به وجود آمده بود پایه های اولیه اختلاف بین دو حزب رفاه و راه راست شد. اقداماتی نظیر اخراج افسران اسلام گرا از ارتش در دسامبر سال ۱۹۹۶، درخواست لغو قانون منع حجاب برای زنان دانشجو، نحوه خدمات شهری، مشاجره بر سر ساخت مسجد در میدان استانبول و در نهایت ارتباط با گروههای مبارز اسلام گرا منجر به افزایش فشار ارتش بر حزب رفاه گردید در نتیجه تیرگی روابط بین ارتش و حزب رفاه و رویارویی اسلام گرایان و لائیک ها تشدید شد. این عوامل باعث شد تا رهبران حزب رفاه در ماه مه سال ۱۹۹۷ به دادگاه کشیده شوند و در نهایت اربکان در ۱۹۹۷ از حضور در عرصه های سیاسی منع شد. حزب رفاه به خاطر تخطی از اصول سکولاریسم و قوانین احزاب سیاسی در ژانویه ۱۹۹۸ توسط دادگاه قانون اساسی منحل شد، با این وجود اسلام گراها حزب جدیدی تشکیل دادند.
● ۱۹۹۷ تا به امروز حزب فضیلت
حزب فضیلت توسط ۳۳ عضو حزب رفاه به رهبری « رجایی کوتان » در ۱۷ دسامبر در سال ۱۹۹۷ شروع به فعالیت کرد. این حزب در آن زمان از ۱۴۴ کرسی پارلمان برخوردار بود. جناح محافظه کار حزب که پیرو اربکان بود قبل از اینکه جناح اصلاح طلب به رهبری تایپ اردوغان بتواند تحرکی نشان دهد رهبری گروه پارلمانی حزب را بر عهده گرفت. با این وجود کشمکش های درون حزبی برای کسب قدرت هنوز در این حزب ادامه دارد این کشمکش ها باعث یک استعفای دسته جمعی درسال ۱۹۹۹ شد که حزب را تضعیف کرد. البته به طرق مختلف نیز می خواهند فضیلت را به اقدامات ضد سکولاریستی متهم کنند که هنوز موفق به این امر نشده اند.
● حزب عدالت و توسعه:
که به نوعی در حال حاضر با همراهی و همگامی نسبی با احزاب لائیک ترکیه نقش فعالانه ای در عرصه سیاست و حکومت دارد. در مورد جریان های دیگر در ترکیه باید اشاره ای هم به جریان علویان بکنیم که البته آنها وارد جنبش های اسلامی به معنای واقعی نشده اند و فعالیتهای آنها قابل ذکر نیست. زمانی که در ترکیه سخن از اسلام می گوییم وجود دو جریان به ذهن متبادر می شود.
▪ جریان (۱:)
جریان اسلام سیاسی است که احزابی را پدید آورده ولی می کوشد تا در یک چارچوب خاص و در سقفی که نظام اجازه می دهد به فعالیت سیاسی بپردازد و زندگی سیاسی و پارلمانی شرکت نموده و انجمن های صنفی و روزنامه ها را به راه بیندازد.
▪ جریان (۲:)
جریان های ریشه دار طریقت های دینی است که در دولت عثمانی جایگاه برجسته ای داشته است البته این طریقت ها به رغم رنج ها و ستم هایی که در دوره آتاتورک دیده اند با قدرت زیاد استمرار داشتند زیرا آنها از اندیشه های مردمی عمیق و اصیل تاریخی در میان جامعه ترکیه برخوردار بودند.
نکته مهم اینجاست که اسلام گرایان ترکیه به طور کلی به ایجاد فشار و برنامه های نظامی و مسلحانه چندان اعتقادی ندارند و قصد دارند همه چیز را از چهارچوب دموکراتیک مورد مشاهده قرار دهند.
جریان های بسیاری هم هستند در ترکیه که در قالب صوفیه فعالیت می کنند اما مهم و بزرگترین جریانی که بازتاب دهنده حرکت صوفیه است جنبش « نورسرها » یا « نوری ها » است. این حرکت پیرو اندیشه های متفکر بزرگ ترک « محمد سعید نورس » است البته حرکت های دیگری، مانند سلیمانیه سر فعالیت دارند اما بزرگترین جریان صوفیه در ترکیه نورسی ها هستند و این حرکت ها نیز شاخه ها و جریان متعددی نیز دارد.
شاید برجسته ترین شاخه « نورسی ها » در ترکیه شاخه ای است که رهبری آن را « فتح الله گوکر » - عالم دینی - بر عهده دارد. برای شناخت وی همین بس که گفته می شود در ترکیه هر گاه اسم اسلام برده می شود نام دو کس به ذهن تداعی می کند: « نجم الدین اربکان » و « فتح الله گوکر » اربکان در واقع در راس اسلام سیاسی است و گوکر به نوعی در راس اسلام اجتماعی محسوب می شود. اما تعدادی از گروهها و جماعات اسلامی دیگری که در ترکیه فعالیت دارند و از نقش بسیار مهمی هم برخوردار نیستند به ترتیب زیر می باشند:
ـ نام: ابداع،
ـ نام رهبر: صالح میرزا بیک اوغلو ،
ـ خط فکری و اعتقادی: گروه سنی حنفی متعصب ،
ـ شکل فعالیت : معتقد به خط مشی جنگ مسلحانه با لائیک
ـ نام: مدزهرا جیلار ،
ـ نام رهبر: صدیق دورسون ،
ـ خط فکری و اعتقادی: به رغم اهداف سیاسی تمایلات گروهی بارز دارند ،
ـ شکل فعالیت: موضع خصمانه نسبت به دولت ترکیه
ـ نام: جماعت محمود افندی ،
ـ نام رهبر: محمود افندی ،
ـ خط فکری و اعتقادی: از شاخه امام ربانی طریقت نقشبندیه است ،
ـ شکل فعالیت: تبلیغی و آموزشی
ـ نام: جماعت اسدی افندی ،
ـ نام رهبر: شیخ محمد اسدی ،
ـ خط فکری و اعتقادی: معتقد به برقراری حکومت دینی،
ـ شکل فعالیت: مخفیانه
ـ نام: میلی گروش ،
ـ نام رهبر: نجم الدین اربکان ،
ـ خط فکری و اعتقادی: اسلام حنفی،
ـ همچنان حضور فعالی در عرصه های مختلف دارد.
ـ نام: فتح الله چیللر ،
ـ نام رهبر: فتح الله گولن ،
ـ خط فکری و اعتقادی: اسلام طریقتی با مایه های قوی ملی گرایی ،
ـ شکل فعالیت: از طریق رسانه ها
ـ نام: عاشورا ،
ـ نام رهبران: توران گول جوک، تئومان شاهین، حسین آکچی،
ـ خط فکری و اعتقادی: اسلام شیعی ،
ـ شکل فعالیت: کار گروهی تبلیغی و سیاسی و ...
به طور کلی آنچه حائز اهمیت است این مسئله می باشد که سه نوع اسلام در ترکیه وجود دارد اولا اسلام کمالیستی در شهرهای بزرگ و میان قشرهای تحصیلکرده است و در آن میزان مذهب گرایی اشخاص امری فردی و خصوصی قلمداد می شود اولا اسلام سنی مذهب سرزمین باستانی آناتولی است اسلامی که بیشتر در میان ساکنان روستاها و شهرهای کوچک طرفدار داشته و در مقایسه با شهرهای بزرگ از اندیشه های کمالیستی کمتری برخوردار است و ثانیا مذهب علوی که همچون شیعه های اثنی عشری دارای ۱۲ امام بوده و چه در گذشته و چه در حال با شریعت و مسلک اهل تسنن به نوعی مخالف هستند.
نکته آخری که باید بر آن تاکید کنیم این است که جنبش اسلامی در ترکیه بخشی از نظام دموکراتیک است یعنی فعالانه در انتخابات پارلمانی و شهرداری ها مشارکت می جوید و نقش سازنده ای در زندگی سیاسی داشته است. این عوامل سبب شد تا جنبش به هر شیوه ممکن آراء و عقاید خود را بیان کند بی آنکه به زور توسل جوید.

سید مرتضی مفیدنژاد

منبع : روزنامه رسالت