خواجه نصیرالدین ، ابوجعفر محمد نصیر طوسی

جنسیت: مرد
نام پدر: محمد
تولد و وفات: (۵۹۷ -۶۷۲) قمری
محل تولد: ایران - خراسان - طوس
شهرت علمی و فرهنگی: دانشمند ، نویسندهف منجم ، فیلسوف ، ریاضیدان ، شاعر
ملقب به استاد‌البشر و عقل هادی عشر. مشهور به خواجه نصیرالدین و خواجه نصیر طوسی. اصل وی از جهرود ساوه یا قم است. در طوس به دنیا آمد به‌‌‌‌همین علت به طوسی مشهور شد. پدرش از فقها و علماء طوس بود. نصیرالدین علوم نقلی را نزد پدر و علوم عقلی را نزد دائی خود فراگرفت. در آغاز جوانی برای تکمیل معلومات به نیشابور رفت. در آنجا به محضر فریدالدین عطار نیشابوری رسید و گویند حکمت مشاء از نزد وی آموخت. ریاضیات را از کمال‌الدین محمد حاسب و فقه را نزد معین‌الدین سالم بن بدران مصری و کمال‌الدین میثم بحرانی فراگرفت و از محضر درس دانشمندانی چون کمال‌الدین بن یونس موصلی ، ابوالسعادات اصفهانی ، اسعد بن عبدالقاهر اصفهانی و نجم‌الدین محقق حلی استفاده کرد. با صدرالدین قونیوی معاشر و معاصر بوده است. اعتمادالسلطنه در "مطلع‌الشمس" ، سیدغیاث‌الدین عبدالکریم بن طاووی و قطب‌الدین محمود بن مسعود شیرازی و جمال‌الدین حسن بن یوسف ، ملقب به علامهٔ حلی ، را زا شاگردان وی می‌دانند. او چند سال پس از واقعهٔ حملهٔ چنگیز ، به قلاع اسماعیلیه پناه برد و به خدمت ناصرالدین عبدالرحیم بن منصور ، محتشم قهستان رسید و به خواهش او کتاب "الطهارهٔ" ابوعلی مسکویه را به فارسی ترجمه کرد که بعدها آن را اساس تألیف "اخلاق ناصری" قرار داد. سپس به دعوت علاء‌الدین محمد ، فرمانرواء اسماعیلیان ، به قلعهٔ میمون دژ رفت. وی پس از غلبهٔ هلاکوخان به قلاع اسماعیلیه در ۶۵۴ق به خدمت او پیوست و همواره در ملازمت وی بود. در مورد تصمیم به ساختن رصدخانه ، گویند منگوقاآن ، که از پادشاهان مغول است ، هنگام فرستادن هولاکو به ایران ، دستور داد که خواجه نصیر را به دربار او روانه سازند تا در مغولستان این رصدخانه تأسیس شود ، اما هولاکو صلاح دید که این کار به امر او باشد و رصدخانه در ایران بنا شود. بعد از فتح بغداد ، خواجه در ۶۵۷ق از جانب هولاکو مأموریت یافت تا رصدخانهٔ مراغه را تأسیس کند. او هم جماعتی از ریاضیدانان بزرگ مانند: مؤیدالدین عرضی ، از دمشق ، و فخرالدین مراغی ، از موصل ، و فخرالدین اخلاطی ، از تفلیس ، و نجم‌الیدن دبیران قزوینی را گرد آورد و کار احداث رصدخانه مراغه را در همان سال آغاز کرد. خواجه با این کار عالمان بزرگ زمان را که پراکنده بودند گرد آورد و همچنین کتابخانه‌ای عظیم در محل رصدخانه مراغه احداث کرد و کتاب‌هایی را که از بغداد ، شام و الجزیره و اطراف و اکناف ایران فراهم آمده بود و به تصریح‌الکتبی ، بیش از چهارصد هزار مجلد می‌شد ، در آنجا جمع کرد. عمر خواجه از این پس در خدمات علمی گذشت. خواجه وزارت هولاکو را نیز بر عهده داشت و با تقرب خود در نزد هلاکو ، از قتل گروهی از بزرگان عهد خویش جلوگیری کرد. نصیرالدین یکی از بزرگترین بنیان‌گذاران کلام شیعه و پیشاهنگ بزرگ فلسفهٔ مشاء بود. در حکمت و فلسفه بزرگترین کار او تأیید و تسجیل حکمت ابوعلی‌سینا بود و برای این کار به شرح مشکلات "اشارات" ابوعلی‌سینا و اثبات مباحث آن همت گماشت. خواجه اولین دانشمندی بود که حالات ششگانه را در مثلث کروی قائم الزاویه بیان کرد و آن را در کتاب خود به نام "الشکل‌القطاع" شرح داد. وی در شانزدهمین سال تأسیس رصدخانه وفات یافت و عمل رصد و زیج ناتمام ماند. اگرچه صدرالدین ، پسر بزرگ او بعد از وی ، اصیل‌الدین عهده‌دار تکمیل آن شدند ، اما به تدریج رصدخانه ، متروک گشت تا یان زمان که تنها نامی از آن باقی مانده است. نصیرالدین در بغداد درگذشت و جنازهٔ وی را در کاظمین به خاک سپردند. از دیگر آثار وی: "تجرید‌الکلام" یا "تجرید‌العقائد" یا "تجرید‌الاعتقاد" یا "تحریر العقاید" ، در اصول دین؛ "زیج ایلخانی" به فارسی؛ "اوصاف‌الاشراف" ، در اخلاق به فارسی؛ "اساس‌الاقتباس" ، در منطق؛ "تحیری اصول اقلیدس" ، در هندسه؛ "تحریر مجسطی" ، در هیئت؛ "تذکرهٔ نصیریه" ، در هیئت؛ شرح "اشارات" ابوعلی‌سینا"؛ "سی فصل" در نجوم؛ "رسالهٔ فی اثبات‌الفرقهٔ‌الناجیهٔ"؛ رسالهٔ فی حصر‌الحق بمقالهٔ‌الامامیهٔ" ، به فارسی؛ "الاثنی عشریهٔ"؛ "تحریر اکرمانالاوس" یا "تحریر‌المنطق"؛ کتاب مانالاوس فی اسکال‌الکرویهٔ"؛ "تجرید المنطق"؛ "البارع فی‌التقویم و احکام‌النجوم"؛ "آداب‌المتعلمین"؛ "التجرید فی‌الهندسه"؛ "معیار الاشعار" ، در عروض فارسی؛ "زبدهٔ الادراک فی هیئت‌الافلاک"؛ "جامع‌الحساب فی‌التخت والتراب" یا جوامه‌الحساب بالتخت والتراب"؛ "ظاهرات‌الفلک"؛ "بیست باب" ، در معرفت اسطرلاب؛ "دیوان" شعر. به قول صاحب "زندگی‌‌‌‌نامهٔ ریاضیدانان دورهٔ اسلامی" ، بروکلمان فهرست پنجاه و نه عنوان و سارتن فهرست شصت و چهار عنوان از آثار نصیرالدین را آورده و آنها را به چندین رشته مختلف تقسیم کرده‌اند.

منبع : مطالب ارسالی