گزینه های رفتار استراتژیک ایران در پرونده هسته ای

در این روند، تمامی قدرت های بزرگ با یکدیگر به این توافق رسیده اند که از قدرت سازی کشورهای چالش گر جلوگیری به عمل آورند. پرونده هسته ای ایران در چنین قالبی تفسیر می شود. بر اساس چنین همکاری هایی شاهد آن هستیم که اجلاسیه ویژه شورای حکام آژانس بین المللی انرژی اتمی قطعنامه خود را در ۴ فوریه ۲۰۰۶ صادر نمود. اما این امر به مفهوم پیچیده شدن شرایط امنیتی ایران نیست. شکل بندی امنیتی کشورها صرفاً در شرایطی با مخاطره روبرو می شود که ابهام امنیتی ایجاد شود و یا اینکه بازیگران نتوانند تهدیدات احتمالی فراروی خود را پیش بینی نمایند. آنچه در ۴ فوریه ۲۰۰۶ به وقوع پیوست، برای بسیاری از تحلیل گران موضوعات استراتژیک و همچنین مقامات اجرایی کشور قابل پیش بینی بود.
به طور کلی، تجربه دیپلماتیک ایران نشان می دهد که فشارهای وارده از سوی قدرت های بزرگ بر اساس اعمال نیروهای متوازن انجام می گیرد. هیچ یک از این بازیگران، تلاش چندانی برای خنثی سازی الگوهای رفتاری امریکا انجام نداده اند. کشورهای اروپایی که به گونه ای سنتی همواره از موازنه سازی قدرت در سطح بین المللی و منطقه ای حمایت به عمل آورده اند، در شرایط موجود مرعوب تهدیدات و اقدامات نامتقارن آمریکا گردیده اند. به این ترتیب، موازنه سازی، مفهوم و کارکرد خود را در ادبیات و فرایندهای سیاست بین الملل از دست داده است. در نتیجه چنین شرایطی، محدودیت های بیشتری علیه کشورهایی مانند ایران اعمال می شود. انعکاس این فرایند در قطعنامه آژانس به چشم می خورد. به همین دلیل است که اتفاق جدیدی در روند همکاری های ایران با آژانس ایجاد شده است. از سوی دیگر مقامات ایرانی با جلوه هایی از غافلگیری روبرو نگردیدند. جهت گیری کشورهای مؤثر در تصمیمات آژانس بین المللی انرژی اتمی برای مقامات ایرانی قابل پیش بینی بود.
در این شرایط، مهمترین سیوالی که فراروی تصمیم گیران سیاست خارجی ایران وجود دارد، آن است که در چنین شرایطی چه اقداماتی باید انجام پذیرد و با چه الگویی تا فشارها و محدودیت های بین المللی را بتوان کنترل کرد. پاسخ به این سیوال، منجر به ایجاد الگوهای مختلفی در فرایندهای رفتاری ایران می گردد. به طور کلی، طراحی الگوی رفتاری با کشورهای قدرتمند در سیاست جهانی، اگرچه کار دشواری است، اما اراده لازم برای برخورد با حوادث و بازیگران را فراهم می آورد. به طور کلی، قدرت های بزرگ تلاش دارند تا اراده خود را بر حوادث بین المللی تحمیل نمایند. از سوی دیگر، آنان اقدامات متنوعی را برای غلبه بر اراده سیاسی و امنیت کشورهایی همانند ایران به انجام می رسانند. آنان درصدد هستند تا اراده رفتار استراتژیک را از کشورهایی همانند ایران سلب نمایند. بنابر این ضرورت های امنیتی ایجاب می کند که طراحی استراتژیک برای مقابله با تاکتیک های رفتاری قدرت های بزرگ ایجاد شود. در این روند، به کارگیری الگوهای تناوبی اگر بر اساس برنامه ریزی استراتژیک توسط مقامات ایرانی نباشد، نمی تواند مطلوبیت های لازم را به وجود آورد. در آستانه تنظیم قطعنامه جدید توسط شورای حکام آژانس و در روزهای قبل از برگزاری اجلاسیه وین، فعالیت های دیپلماتیک هیأت ایرانی با مقامات روسیه، چین، هند و همچنین کشورهای اروپایی در اجلاسیه لندن آغاز گردیده بود؛ اما تفاوت در رویکردهای امنیتی به گونه ای مشهود بود که جای هیچ گونه ابهامی را باقی نمی گذاشت.
تمامی کشورهای یاد شده برای چندمین بار از الگوی امنیتی نسبتاً مشترکی در برخورد با ایران بهره گرفتند. آنان محدودیت های امنیتی خود علیه اهداف تکنولوژیک و استراتژیک ایران را بار دیگر اعمال نمودند. این امر نشان می دهد که جلوه هایی از همبستگی استراتژیک در رفتار قدرت های بزرگ و نیروهای میانه بین المللی ایجاد گردیده و از این طریق تلاش دارند تا مرکز ثقل قدرت ملی ایران را محدود نمایند.
آنچه در اجلاسیه ۴ فوریه ۲۰۰۶ تصویب شد، ادامهٔ قطعنامه هایی است که از سپتامبر ۲۰۰۳ در آژانس علیه فعالیت های هسته ای ایران صادر گردیده است. در این روند، شاهد جلوه هایی از تصاعد بحران در روابط ایران با کشورهای صنعتی غرب می باشیم. تلاش های ایران برای جلب حمایت کشورهایی مانند روسیه، چین، هند و حتی پاکستان، نتیجه مؤثری را ایجاد نکرد. بنابر این در شرایط موجود لازم است تا طراحی رفتار استراتژیک ایران بر اساس مطلوبیت های امنیتی طراحی گردد. برای تحقق چنین هدفی ضروری است تا الگوهای استراتژیک ایران طراحی گردیده و از سوی دیگر مدار انعطاف پذیری بر اساس الگوهای رفتار بهینه برنامه ریزی و تنظیم شود. بر این اساس لازم است تا الگوهای احتمالی مورد ارزیابی واقع شود. هر یک از این الگوها معطوف به شرایط زمانی خاص و در برخورد با بازیگران مشخص می باشد. به این ترتیب، الگوی پیشنهادی مربوط به فاصله زمانی فوریه تا اوایل مارس ۲۰۰۶ می باشد. در این دوران، بازرسان آژانس فعالیت های خود را در ایران آغاز نموده و بر مبنای آن دبیرکل آژانس گزارش خود را تا ۶ مارس ۲۰۰۶ منتشر خواهد کرد.
۱ آزمون سازی مدل گسترش بازیگران در پرونده هسته ای
طی ۶ ماه گذشته الگوی حداکثرسازی تعاملات دیپلماتیک با بازیگران متنوع در دستور کار قرار گرفته اما نتایج ایجاد شده بیانگر آن است که الگوی گسترش بازیگران در روند مجادلات آژانس علیه ایران هیچ گونه مطلوبیتی را به وجود نیاورده است. به طور کلی در فرآیندهای بحران زا، به هر میزان بازیگران کاهش یابند، امکان نیل به توافق عمومی بیشتر می شود. بنابر این افزایش تعداد بازیگران نمی توانست مطلوبیت های امنیتی استراتژیک ایران را تأمین نماید. در چنین روندی، فعالیتهای دیپلماتیک ایران برای حل موضوع هسته ای در مداری قرار گرفته که نمی توانست دستاوردهای ویژه ای را برای منافع و امنیت ملی ایران به وجود آورد.
در این روند، کشورهای مختلفی مورد آزمون قرار گرفتند. مذاکرات دیپلماتیک ایران با کشورهای مختلفی انجام گرفت. هر یک از این بازیگران، طرح های متفاوتی را در بیان فرایندهای جدید در رفتار هسته ای ایران ارایه کردند. اما هیچ یک از بازیگران نتوانست اهداف و مطلوبیت های مورد نظر ایران را تأمین کرده و یا اینکه در مذاکرات دیپلماتیک طرحی ارایه دهد که از آن به عنوان ابزار استراتژیک استفاده گردد.
تجربه رفتارهای بین المللی روسیه، چین و هند پس از پایان جنگ سرد نشان داده است که آنان مواضع خود را با مطلوبیت های جهان غرب هماهنگ می کنند. زمانی که سفارت چین در بلگراد توسط موشکهای آمریکایی نشانه گیری شد، مقامات چینی صرفاً به اعتراض دیپلماتیک اکتفا نمودند. این امر نشان می دهد که بازیگران قدرتمند در سیاست بین الملل از الگوی هماهنگ سازی خود با سیاست هژمونیک آمریکا بهره می گیرند. در این روند، امریکایی ها توانستند اهداف و مطلوبیت های خود را بر کشورهای یاد شده تحمیل نموده و در نتیجه برای مقابله با ایران به همبستگی استراتژیک دست یابند. صرفاً الگوهای رفتاری آنان با یکدیگر متفاوت به نظر می رسد. از سوی دیگر، مقامات روسیه نیز در برابر تهاجم آمریکا علیه دولت یوگسلاوی و یا حکومت صدام حسین نتوانستند واکنش بازدارنده ای ایجاد نمایند. در چنین شرایطی امیداوری نسبت به معجزه از سوی کشورهای مذکور را می توان به عنوان نمادی از ابهام امنیتی دانست. کشورهایی که دچار چنین وضعیتی گردند، به گونه ای اجتناب ناپذیر با واقعیتهای تکان دهنده ای همانند قطعنامه ۴ فوریه ۲۰۰۶ روبرو می شوند.
۲ آزمون سازی مدل همکاری با مدیر کل آژانس
اگرچه در بسیاری از قطعنامه های مدیرکل آژانس بین المللی انرژی اتمی، واژه هایی وجود دارد که بر همکاری گسترده ایران با نهادهای بین المللی تأکید دارد. اما شواهد نشان می دهد که به موازات چنین فرایندی، شاهد جلوه هایی از محدودسازی ایران نیز می باشیم. در قطعنامه ۴ فوریه، نسبت به عدم به کارگیری سیاست های اعتمادساز از سوی ایران تأکید شده است. بند ۵ ماده ۱ قطعنامه یاد شده، بر این امر تأکید دارد که ایران می بایست اقدامات اعتمادساز را بر طبق درخواست مدیرکل آژانس انجام دهد. این روند نشان می دهد که مدیرکل با فشارهای چندجانبه قدرت های بزرگ روبرو گردیده است.
علی رغم اینکه قطعنامه آژانس علیه ایران صادر گردیده است، اما این امر به مفهوم پایان دیپلماسی نمی باشد. کلاسیکها اعتقاد دارند که جنگ، پایان دیپلماسی می باشد، اما نتوکلاسیکها بر این اعتقادند که حتی در دوران جنگ نیز دیپلماسی ادامه خواهد یافت. به این ترتیب نمی توان انتظار داشت که گزارش دیگری که مدیرکل آژانس تنظیم می کند، تفاوت کیفی زیادی با فرایندهای گذشته داشته باشد. علت آن را باید در شرایط عمومی دانست که البرادعی در آن قرار داد. وی ترجیح می دهد تا فعالیت های اجرایی خود و همچنین گزارشاتی که تنظیم می کند را در راستای سیاست عمومی قدرت های بزرگ تنظیم کند.
الگوی همکاری با دبیرکل بیانگر آن است که تصمیمات ایران در مورد غنی سازی اورانیوم و یا پیگیری حقوق قانونی خود در چارچوب آژانس بین المللی انرژی اتمی می تواند به موازات دیپلماسی ادامه یابد. متن قطعنامه شورای حکام نشان می دهد که کشورهای غربی بر موضوعاتی از جمله شفاف سازی ، اعتمادسازی و راستی آزمایی تأکید داشتند. بنابر این دبیر کل آژانس وظیفه دارد تا روندهای یادشده را به گونهٔ مؤثری پیگیری نماید.
برخی از گزارشات منتشر شده از سوی آژانس نشان می دهد که بازرسان فعال در ایران، در صدد ثبت اطلاعات در حوزه هایی می باشند که ارتباط چندانی با فرایندهای فعالیت آژانس ندارد. مجوز چنین اقداماتی را آنان از طریق ساختار موجود آژانس به دست آورده اند. بند ۵ مادهٔ ۱ قطعنامه نشان می دهد که زمینه اعمال فشارهای بیشتری علیه ایران توسط مدیرکل فراهم شده است.
بند D قطعنامه چندین بار واژه راستی آزمایی را تکرار کرده است. علاوه بر آن، بندهای E و F قطعنامه نیز تلاش دارد تا بر نقض پادمان هسته ای توسط ایران تأکید نماید با وجود چنین مفاهیمی، ابتکارات دیپلماتیک برای انجام مذاکرات دشوار می شود. از سوی دیگر بندهای مختلف قطعنامه بیانگر شرایط یکجانبه و غیرعادلانه ای است که آژانس علیه ایران ایجاد کرده است. تاکنون ما تلاش داشته ایم تا بر اعتمادسازی متقابل تأکید نماییم. در این روند انتظارات ایران برای همکاری با آژانس نادیده گرفته شده است. این امر ناشی از شرایط ساختاری در نظام بین الملل می باشد.
۳ آزمون سازی مدل همکاری با بازیگران محدود
این الگو بر موازنه سازی اهداف استراتژیک ایران با بازنگرانی تأکید دارد که می توانند نقش گسترده تری را در سیاست های عمومی آژانس ایفا نمایند. این مدل مبتنی بر استراتژی مصالحه گرایی محدود می باشد. چنین استراتژی بیانگر آن است که می توان از طریق الگوهای متقاعدکننده در فرایندهای دیپلماتیک استفاده نمود.
لازم به توضیح است که قدرت های بزرگ صرفاً در شرایطی به مصالحه دست می زنند که شکل مؤثری از تهدید امنیتی فراروی آنان ایجاد شود و یا اینکه با بازیگرانی که مورد مصالحه قرار می گیرند به منافع مشترک یا موازی دست یابند. به کارگیری مفاهیم عدالت و اعتمادسازی برای ایران و کشورهای مؤثر در تصمیمات شورای حکام متفاوت می باشد. در این شرایط، عدالت توسط قدرت تفسیر می شود. به عبارت دیگر، اتخاذ چنین تصمیماتی صرفاً در شرایطی ضمانت اجرایی بین المللی پیدا خواهد کرد که قابلیت های ایران برای اعمال تهدیدات امنیت ملی علیه آنان را افزایش دهد.
شواهد نشان می دهد که قدرت های بزرگ به ویژه آمریکا، درگیر حوادث و روندهای بحرانی در حوزهٔ منطقه ای خاورمیانه می باشند. آنان برای امنیت خود، نیاز وافری به همکاری و مشارکت با ایران دارند. نقش منطقه ای ایران در عراق و افغانستان به گونه ای است که کشورهایی همانند آمریکا و اروپای غربی نمی توانند آن را نادیده انگارند.
اگر ژاک شیراک مبادرت به تهدید امنیت ملی ایران می کند، اگر فرانسه از الگوی ضربهٔ اول بهره می گیرد و یا اینکه مبادرت به تهدید پیشدستانه می کند، در این شرایط ایران نیز قادر خواهد بود تا محدودیت هایی را برای آنان در حوزهٔ خاورمیانه ایجاد کنند. خاورمیانه محیط ناامنی برای بازیگرانی خواهد بود که تلاش دارند تا به امنیت یکجانبه دست یابند.
دکتر ابراهیم متقی

منبع : روزنامه همشهری