سیره معصومان(ع) در ماه رمضان

در مقاله حاضر نویسنده پاره ای از رفتارهای فردی و اجتماعی ائمه معصوم(ع) در ماه مبارك رمضان را برشمرده است تا در این ماه شریف با تأسی به آن بزرگواران، سیره آنان را الگو و سرمشق خویش قرار دهیم و از ماه رحمت و مغفرت بیشترین بهره های معنوی را بدست آوریم.
●●●
بطور كلی می توان سیره ائمه طاهرین(ع) را در دو بخش مورد مطالعه و بررسی قرار داد. الف) رابطه خود و خدا (بعد فردی)و ب) رابطه خود و مردم ( بعد اجتماعی ).
الف ) بعد فردی :
۱- تغییر حالت
سید ابن طاووس«ره» نقل می فرماید كه وقتی ماه مبارك رمضان فرامی رسید رنگ چهره پیامبر اكرم(ص) عوض می شد و زیاد به نماز و دعا می پرداخت. تغییر حالت آن حضرت در دهه آخر ماه مبارك رنگ مضاعفی به خود می گرفت، بگونه ای كه تمام شبها را به شب زنده داری و عبادت سپری می كرد.
درباره حضرت امام زین العابدین(ع) نقل شده است كه ایشان در این ماه كاملا غرق در دعا و تسبیح و استغفار و ذكر تكبیر می گشت.
۲- نمازهای مستحبی
گرچه بجا آوردن نمازهای مستحبی و نوافل یكی از مسائل عادی و روزمره آن بزرگواران بوده است. ولی در ماه رمضان حالت مضاعف به خود می گرفت، تا آنجا كه نمازهای مخصوصی توسط آنان در ماه مبارك رمضان و شبهای قدر خوانده می شد، كه ذكر تفصیل آن مجال دیگری می طلبد.
۳- تلاوت قرآن
ماه مبارك رمضان بهار قرآن است و پیامبر اكرم(ص) و عترت طاهرینش كه خود قرآن ناطقند و هیچگاه ایشان از قرآن، و قرآن از ایشان جدا نبوده، و تلاوت آیات دلنشین آن جزء برنامه روزمره ایشان بوده است، عنایت خاصی نسبت به تلاوت قرآن در ماه مبارك رمضان مبذول می داشتند و توجه اصحاب و یاران خود را نسبت به آن جلب می نمودند، تا آنجا كه در مورد حضرت امام سجاد(ع) نقل شده است كه چهل بار قرآن را در ماه مبارك ختم می نمود.
۴- نیایش
چگونه خواستن و از چه كسی خواستن و به چه انگیزه ای خواهش كردن از مهمترین مطالبی است كه در هر درخواستی، نهفته است. اینجا سخن از درخواست از یگانه معبود قادر و تواناست كه معصومین(ع) بر بشریت منت نهاده و نحوه درخواست را در قالب «دعا» به عالی ترین وجه ممكن نشان داده اند، و علاوه بر لذت سخن گفتن با خداوند عالیترین مضامین معارف تابناك الهی را در آن جای داده و از خود یادگارهایی بس ارزشمند به ودیعه نهاده اند.
در ماه مبارك رمضان دعاهای مخصوصی از آن بزرگواران رسیده است كه تنها به ذكر عناوین آن ها در این مقاله اكتفا می شود:
الف- دعا در وقت دیدن هلال ماه مبارك.
ب- دعای پیامبر اكرم(ص) در وقت وارد شدن به ماه مبارك رمضان،
ج- دعای پیغمبر اكرم(ص) در شب اول،
د- دعای ابوحمزه ثمالی در هر شب،
ح- دعای سحر،
و- دعای اول صحیفه سجادیه،
ز- دعای وقت افطار،
ط- دعای امام زین العابدین(ع) در شبهای نوزدهم و بیست و یكم،
ظ- دعای پیامبر اكرم(ص)، و امام باقر(ع) و امام صادق(ع) و امام كاظم (ع) در ماه مبارك رمضان.
ی- دعای پیامبر اكرم(ص) و امام زین العابدین(ص) در شب بیست و هفتم،
ل- دعای پیامبر اكرم(ص) در شب آخر هر ماه،
ن- دعا به هنگام وداع با ماه رمضان،
۵- احیای شب قدر
معصومین(ع) در شبهای قدر شب زنده دار بودند، و نه تنها خود به احیاء آن می پرداختند بلكه خانواده و كودكان و فرزندان خویش را به انجام آن وامی داشتند، روایت شده است كه رسول خدا(ص) در شب بیست و سوم ماه، خفتگان از خانواده خود را از خواب بیدار می كرد و آب به صورت آنها می پاشید.
حضرت فاطمه زهرا(س) نیز نمی گذاشت كسی از فرزندانش در آن شب به خواب رود، و آنان را با كمی غذا و ایجاد آمادگی از روز و با انجام استراحت در روز، آماده می ساخت، و می فرمود محروم كسی است كه از خیر این شب محروم ماند.
یك سال حضرت امام صادق(ع) به بیماری سختی گرفتار شده بود، آن حضرت دستور دادكه در شب بیست وسوم ایشان را برداشته و به مسجد پیامبر(ص) بردند، و آن شب را در آن مكان شریف به احیاء گذارند.
۶- آداب افطار
چگونه افطاركردن، و با چه افطاركردن از جمله مسائل قابل توجه سیره است. از پیامبر (ص) و ائمه هدی(ع) ادعیه خاصی در وقت افطار نقل شده است. امام صادق(ع) می فرماید كه پیامبر اكرم در وقت افطار این دعا را می فرمود: «اللهم لك صمنا و علی رزقك افطرنا فتقبله منا، ذهب اضمأ و ابتلت العروق و بقی الاجر» بار خدایا برای تو روزه گرفتیم، و بر روزی تو افطار نمودیم، پس آن را از ما بپذیر.
حضرت امیرالمؤمنین(ع) در وقت افطار می فرمود: «اللهم لك صمنا و علی رزقك افطرنا فتقبله منا انك انت السمیع العلیم» خدایا برای تو روزه داشتیم، و بر روزی تو افطار كردیم. پس آن را از ما قبول نما، همانا كه تو شنوا و دانایی.
و اما اینكه با چه چیزی افطار می نمودند، مواردی نقل شده است، از امام باقر(ع) نقل شده است كه پیامبر اكرم با آب و خرما، و یا آب و رطب افطار می نمودند (رطب غیر از خرما است). و اگر آن حضرت شیرینی حلوا نمی یافت گاهی با شكر كه از نی گرفته می شد، افطار می كرد. و امام صادق(ع) می فرماید: پیامبراكرم(ص) با شیرینی و حلوا افطار می نمود، و اگر آن را نمی یافت با آب ولرم افطار می كرد، و می فرمود: آن باعث پاكیزگی كبد و معده است، و دهان را خوشبو می سازد، و ریشه دندان و دید چشم را تقویت می نماید. بنابراین از مجموعه روایات استفاده می شود كه آن حضرت- در صورت امكان- با یك ماده شیرینی مثل حلوا، خرما، و در صورت نبود آنها با آب نیمه گرم و ولرم افطار می كرد.
ابن طاووس از امام باقر(ع) نقل می كند كه حضرت علی(ع) دوست داشت كه با شیر افطار كند.
۷- غسل
پیامبر اكرم(ص) در دهه آخر ماه مبارك رمضان هر شب غسل می كرد. حضرت امام باقر(ع) شبهای نوزدهم، بیست و یكم، بیست و سوم و بیست و پنجم را غسل می كرد، و امام صادق(ع) در شب بیست و سوم دوبار غسل می نمود، یك بار در اول شب، بار دوم در آخر شب.
۸- اعتكاف
یكی از مستحبات بسیار مهم و سازنده اعتكاف است كه تفصیل و شرائط آن در كتب فقهی آمده است و از عهده این نوشته خارج می باشد، امام صادق(ع) فرمود: یكبار رسول خدا(ص) در دهه اول ماه رمضان به اعتكاف نشست و در رمضان دیگر در دهه دوم، و در رمضان پس از آن در دهه سوم اعتكاف نمود. و بعد از آن همیشه در دهه آخر رمضان به اعتكاف می نشست.
۹- وداع با ماه رمضان
برخاستن از سفره ضیافت الله برای عارفان دلداده حق سخت و ناگوار است. لذا همانطور كه جدایی عاشق و معشوق، به سختی هرچه تمام تر صورت می گیرد، پیامبراكرم(ص) چگونگی وداع با ماه رمضان را چنین بیان می كند: جابربن عبد الله انصاری نقل می كند كه در جمعه ماه رمضان، بر رسول خدا وارد شدم. هنگامی كه چشم او بر من افتاد فرمود: ای جابر این جمعه آخر ماه رمضان است، پس با او وداع كن و بگو: «اللهم لاتجعله آخرالعهد من صیامنا ایاه، فان جعلته فاجعلنی مرحوما، ولاتجعلنی محروما» یعنی خدایا، این رمضان را آخرین روزه ما قرار مده، و چنانچه قراردادی پس ما را مورد رحمت خود قرار بده و ما را محروم مساز، و هركس این را بگوید به یكی از دو امر نیكو (احدی الحسنیین) نائل می شود، یا آنكه عمر پیدا می كند و ماه رمضان بعدی را درك می نماید، و یا آنكه مورد بخشش و رحمت خدا قرار می گیرد.
۱۰- شب عیدفطر
از مجموعه روایات استنباط می شود كه این شب از جایگاه بس والایی برخوردار است، و معصومین(ع) آن را به احیاء و شب زنده داری می گذراندند. حضرت علی بن الحسین امام زین العابدین(ع) شب عید فطر را در مسجد به نماز می گذراند تا آنگاه كه صبح شود.۱۱- نماز عیدفطر
رسول خدا(ص) روز عید بعد از طلوع آفتاب خارج می شد و هنگام خروج به اطراف آسمان می نگریست و می فرمود كه در آن روز برجانماز و حصیر نماز مخوان، یعنی روی خاك بنشین و بر آن نماز بخوان.
فقهاء عظام مستحباتی را برای این روز ذكر نموده اند كه از جمله آنها، نماز را در صحرا بپاداشتن، خارج شدن امام با پای برهنه و پیاده، و توأم با وقار و ذكر خدا، و سجده بر زمین و...
روز عید فطر روز اجر و گرفتن نتیجه امتحان است. قهرا در هر امتحانی نتایج یكسان نیست. شیخ صدوق(ره) نقل می نماید: امام حسن مجتبی(ع) گروهی از مردم را در روز عید فطر دید كه به بازی و خنده مشغولند، حضرت روبه یاران خود كرد و فرمود: «خدای عزوجل ماه رمضان را محل مسابقه بندگان خود قرار داده است كه به واسطه اطاعت خویش بسوی رمضان الهی پیشی می گیرند، پس گروهی سبقت گرفتند و پیروز و رستگار گشتند، و گروهی عقب ماندند و محروم شدند. پس عجب دارم از كسی كه خندان است و به لهو و بازی مشغول است در روزی كه نیكوكاران به اجر و ثواب رسیده و كوتاهی ورزان از آن بی فیض و محرومند، به خدا سوگند اگر پرده برداشته شود هر آینه نیكوكار به عمل نیك خویش و بدكار به عمل بد خود مشغول خواهد شد.»
ب) رابطه خود و مردم( بعد اجتماعی):
۱- ایجاد آمادگی برای ماه رمضان
در آستانه ماه مبارك، معصومان(ع) اهمیت و عظمت ماه مبارك رمضان را به مردم گوشزد نموده و آنان را به استفاده از این ضیافت الهی فرا می خواندند كه در این زمینه خطبه های بسیار جالب از پیامبراكرم(ص) و امیرالمؤمنین(ع) و روایات تكان دهنده ای صادر شده است، كه برای نمونه به ذكر دو روایت بسنده می كنیم:
امام صادق(ع) در آستانه ماه مبارك رمضان اینگونه به فرزندان خویش سفارش می فرمود: «نهایت كوشش خودتان را بنمایید كه در این ماه روزی ها تقسیم می شوند، و سرآمد عمرها و اجلها نوشته می شود و در آن شبی است كه عمل در آن ماه از عمل هزار ماه برتر و افضل است.»
ابوصلت می گوید: برحضرت امام رضا(ع) در جمعه آخر شعبان وارد شدم. حضرت به من فرمود: «ای اباصلت، بیشتر روزهای ماه شعبان گذشت، و این جمعه آخر ماه است پس در این باقیمانده آن كوتاهی مورز و سابق خود را جبران كن،... و بیشتر به دعا و استغفار و تلاوت قرآن بپرداز، و از گناهانت توبه كن، تا با خلوص در ماه خدا وارد گردی.»
۲- سفارش به تلاوت قرآن
اهل بیت عصمت و طهارت(ع) علاوه بر آن كه خود موفق به تلاوت قرآن بودند دیگران را نیز به تلاوت آن سفارش می كردند و گاه نسبت به تلاوت بعضی سوره ها در بعضی از شبها عنایت خاصی از خود نشان می دادند، توجه عزیزان را به چند روایت كه دو نكته ذكر شده را دربردارد جلب می نماییم.
وهب از امام صادق(ع) می پرسد خوب است در ماه رمضان در چند روز قرآن خوانده شود؟ حضرت فرمود: در سه روز به بالا.
امام باقر(ع) فرمود: «لكل شیء ربیع و ربیع القرآن شهر رمضان» هر چیزی بهاری دارد و بهار قرآن ماه رمضان است.»
از بین سوره های قرآن به تلاوت این سوره ها سفارش شده است.
الف وب : سوره عنكبوت و روم:
تلاوت این دو سوره در شب بیست و سوم ماه رمضان توصیه شده است.
امام صادق(ع) فرمود: سوگند به خدا كسی كه سوره عنكبوت و روم را در شب بیست و سوم رمضان بخواند از اهل بهشت است. البته این به معنای اقتضا است كه با وجود شرایطش چنین نتیجه ای را به دنبال خواهد داشت.
ج- سوره قدر در وقت سحر و افطار:
از امام زین العابدین(ع) روایت شده است: «من قرا انا انزلناه فی لیله القدر عند فطوره و عند سحوره كان فیما بینهما كالمتشحظ بدمه فی سبیل الله» كسی كه سوره قدر را در هنگام افطار و سحر بخواند مانند كسی است كه در این فاصله در راه خدا به خون خود غلتیده باشد.
و همین مضمون نیز از حضرت امام صادق(ع) روایت شده است.
د) سوره دخان:
شیخ صدوق روایت كرده است كه مردی خدمت امام باقر(ع) رسید و پرسید چگونه من شب قدر را در هر سال شناسایی كنم؟ حضرت فرمود: «وقتی كه ماه رمضان آمد هر شب یكبار سوره دخان را بخوان، وقتی كه شب بیست و سوم فرا رسید به آنچه كه می خواهی خواهی رسید.»
۳- كمك به مستمندان
یكی از علل و حكمتهای روزه این است كه با ایجاد حالت گرسنگی و تشنگی، انسان به یاد ضعیفان و مستمندان و تنگدستان بیفتد، و هركسی به فراخور حال و وسع خود نسبت به آنان كمك نماید.
ابن عباس می گوید: وقتی كه ماه رمضان فرامی رسید هر صاحب حاجتی كه به نزد رسول خدا مراجعه می كرد حاجتش برآورده می شد. راجع به حضرت زین العابدین(ع) نقل شده است كه هر روز از ماه رمضان، صدقه می داد.
۴- افطاری دادن
این عمل در سیره معصومین(ع) بنحو كاملی مشاهده می شود. از امام صادق(ع) روایت است هنگامی كه حضرت امام زین العابدین(ع) روزه می گرفت، دستور می داد گوسفندی را سر می بریدند، و آن را به افراد مشخصی اطعام می نمودند .
۵- توجه بیشتر به زیردستان و گذشت از خطای آنان
از امام صادق(ع) روایت است كه امام زین العابدین(ع) در ماه مبارك رمضان توجه خاصی به زیردستان و خدمتكاران خود داشت، و هرگاه یكی از آنها مرتكب خطایی می شد او را مورد عقوبت قرار نمی داد، و تنها گناه او را یادداشت می نمود، تا آن كه شب آخر ماه رمضان فرا می رسید، همه آنان را گرد خود جمع می كرد و كاغذهای خطایای آنان را بیرون می آورد و بر تك تك آنان می خواند و آنان را به گناه خود اعتراف و اقرار می نمودند، پس از آن در میان ایشان برمی خاست و می فرمود: «با صدای بلند بگویید: ای علی بن الحسین، خدایت خطاهایت را شمارش كرده است همان گونه كه تو گناهانمان را شمردی، و در كتاب، تمام اعمال كوچك و بزرگ ثبت است، و همه اعمال در نزد او حاضر است همان گونه كه اعمال ما در نزد تو حاضر بود (و تو بر آن ناظر بودی)، پس از ما درگذر همان گونه كه تو امید عفو و گذشت داری، از ما درگذر تا كه خدایت را بخشنده و رحیم یابی... ای علی بن الحسین، كوچكی مقام خود را در برابر خدای داور دادگری كه به هیچ كس ظلم روا نمی دارد یادآور و از گناه ما درگذر...» و حضرت درحالی كه گریه و زاری می كرد مرتب این كلمات را می فرمود و آنان هم با وی هم آواز می شدند و می فرمود: بار خدایا تو به ما دستور دادی كه از كسانی كه به ما ظلمی روا داشتند درگذریم، ما به خود ظلم كردیم، پس از ما درگذر، كه تو نسبت به آن سزاوارتری. تو به ما فرمودی كه هیچ درخواست كننده ای را از در خانه هایمان رد نكنیم، ما به درگاه تو دست نیاز و درخواست بلند كرده ایم، و از تو طلب می نماییم، پس بر ما منت نه، و ما را محروم مساز... آن گاه روبه آنان می نمود و می فرمود: من از خطایای شما گذشتم، آیا شما نیز از من می گذرید؟
و آنان در پاسخ می گفتند: از تو گذشتیم ای آقای ما، و تو به ما هیچ بدی روا نداشتی، پس آن حضرت می فرمود بگوئید: بار خدایا: از علی بن الحسین درگذر، همان گونه كه او از ما گذشت، و او را از آتش آزاد كن همان طوری كه او ما را از بندگی رهانید، و آنان آمین می گفتند و حضرت می فرمود: بروید كه از شما گذشتم، و همگی شما را آزاد كردم، و همگی آنان را آزاد می فرمود.

محمدامین پورامینی

منبع : روزنامه کیهان