ویژگیهای شب قدر

آیه شریف (و ما ادرئك ما لیله القدر؛ و تو چه دانی كه شب قدر چیست؟)، به روشنی بر این نكته دلالت دارد كه دست یافتن به معنای حقیقی شب قدر، بسیار دشوار و فراتر از سطح ادراك توده های مردم است. روشن است كه وقتی مخاطب این آیه، پیامبر(ص) باشد، پرسش موجود در آیه، نشان دهنده عظمت و جایگاه والای شب قدر است. عالم ربانی آیت الله میرزا جواد آقاملكی تبریزی در پاسخ این سؤال كه: «معنای دیدار شب قدر و لذت آن چیست؟»، می گوید:
دیدار شب قدر، عبارت است از: كشف فرود آمدن امر آسمانی به زمین در این شب، آن گونه كه برای امام زمان(عج) آشكار می شود.(۱)
دیدن آن حقیقت و توفیق یافتن به این دیدار و شهود، كاری بس عظیم و والاست، همان گونه كه امام صادق(ع) آن را چنین توصیف فرموده است: ان القلب الذی یعاین ما ینزل فی لیله القدر لعظیم الشأن؛(۲)
دلی كه آنچه را در شب قدر فرود آورده می شود، می بیند، بسی والاست. اما اسلام، مردم را در همین سطح به خود وانگذارده است و برای آن كه توده مردم نیز شناختی اجمالی از معنای شب قدر دریابند، روایات دینی، تصویری از آن حقیقت را در ضمن بیان ویژگی ها و فضایل آن شب ارائه داده اند كه نوشتار حاضر در مقام بیان نمونه هایی از آن می باشد. امید است مورد استفاده خوانندگان محترم قرار گیرد۱.- برنامه ریزی سال
در بسیاری از روایات، به عنوان نخستین ویژگی شب قدر، بر این تأكید شده است كه تقدیر امور مردم و سامان بخشی اوضاع و احوال آنان در طول سال، در این شب رقم زده می شود؛ شبی كه سرنوشت و فیصله یافتن همه كارهایی كه تا سال آینده پیش خواهد آمد، در این شب فرود می آید. شاید نزول قرآن در شب قدر نیز به لحاظ همین جهت باشد؛ كتابی كه برنامه زندگی انسان را ارائه می كند.
از همین جاست كه انسان می تواند با بهره گیری از برنامه ای كه قرآن آن را ترسیم نموده، سرنوشت خود و زندگی اش را در شب قدر عوض كند و برای سال آینده خویش، بهترین سرنوشت و برای خویش سودمندترین كسب و كار را تحقق بخشد.
در این جا دو مطلب مهم است كه شایان توجه اند:
▪مطلب اول. رقم خوردن سرنوشت انسان در شب قدر، در چارچوب مقدرات او در علم ازلی خداوند است. به دیگر سخن، به گفته روایات اهل بیت(ع)، آنچه در علم حضرت حق، درطول سال برای مردم مقدر است، به صورت برنامه ای نوشته شده آشكار می شود كه فرشتگان، آن را می نویسند و به امام عصر(عج) تحویل می دهند. و این، به تناسب كاری است كه انسان در شب قدر انجام می دهد.
▪مطلب دوم. براساس شماری از روایات، تعیین سرنوشت انسان در شب قدر و رقم خوردن آنچه در یك سال كامل بر او خواهد گذشت، به معنای آن نیست كه او به طور كامل در برابر این سرنوشت، بی اختیار باشد، بدان سان كه برای تغییر آن، هیچ كاری از او برنیاید؛ بلكه می تواند در سایه دعا و توسل و با كارهای شایسته، مقدرات حتمی خود در شب قدر را نیز تغییر دهد. از این رو، امام باقر(ع) فرموده است:فما قدر فی تلك الیله و قضی فهو من المحتوم و لله فیه المشیه ؛(۳)
آنچه در آن شب، مقدر و معین شده، حتمی است و خدا می تواند در آنها، آن گونه كه بخواهد، عمل كند.
با توجه به ساختار و مضمون این گونه روایات و افزودن آن به ادله قطعی، كه بر «اجابت دعا در طول سال بخصوص در عرفات و حرم های مطهر» دلالت دارند، نمی توان ظاهر برخی روایات را پذیرفت كه: مقدرات شب قدر، هرگز تغییر یافتنی نیست.
۲- آغاز سال تقدیر
در درآمد كتاب توضیح دادیم كه آغاز سال، به اعتبارهای مختلف، متفاوت است. روایاتی كه «شب قدر» را آغاز سال می دانند- كه به برخی از آنها در كتاب اشاره شد- به اعتبار سال برنامه ریزی امور مردم و سامان بخشی وضع آنان و آنچه پیش خواهد آمد، صادر شده اند. با همین اعتبار، شب قدر، پایان سال نیز به شمار می رود؛ یعنی پایان سال برنامه ریزی شده ای كه سپری شده و اول سال برنامه ریزی شده نو است.
۳- اختصاص داشتن به امام زمان
سومین ویژگی شب قدر، این است كه خدای سبحان، كامل ترین و شایسته ترین و برتری انسان را از برنامه ریزی و حكم خود، آگاه می سازد.
تفسیر القمی، در ذیل آیه (تنزل الملئكه و الروح فیها؛ در آن شب، فرشتگان و «روح» به فرمان پروردگارشان درپی هر كاری فرود می آیند)، چنین آمده است:
تنزل الملائكه و روح القدس علی امام الزمان، و یدفعون الیه ما قدكتبوه من هذه الامور؛ (۴)
فرشتگان و روح القدس بر امام زمان فرود می آیند و از این امور، آنچه را نوشته اند، به او تقدیم می كنند.
این نكته، هرچند كه با صراحت به امام معصوم نسبت داده نشده؛ لیكن جمع بندی مضمون همه روایاتی است كه دراین باب آمده است. پس می توان گفت: از ویژگی های شب قدر، اختصاص داشتن آن به امام مهدی(عج) است.
از این رو، توسل به آن امام دراین شب خاص، نقش موثری در گشایش كارهای انسان و گشودن آفاق در پیش او دارد و می تواند سرنوشت او را در جهتی كه دست آوردهای بیشتری را درسال آینده نصیب او سازد، تنظیم كند.
۴- بهتر از هزار شب؛
به تصریح قرآن كریم (لیله القدر خیر من الف شهر؛ شب قدر، بهتر از هزار شب است) و این نشانگر استثنایی بودن این برهه خاص زمانی و بركاتی است كه دربردارد، به نحوی كه كار شایسته در آن، با كار شایسته در عمری طولانی (بیش از هشتاد سال) برابر است. از این رو، در تفسیر این آیه آمده است:
العمل الصالح فیها من الصلاه والزكاه و انواع الخیر، خیر من العمل فی الف شهر لیس فیها لیله القدر؛(۵)
كار شایسته در آن شب (از قبیل: نما، زكات و انواع نیكی ها) بهتر از عمل در هزار ماهی است كه شب قدر نداشته باشد.
این بركات گسترده و سرشار شب قدر، تفسیر كننده تاكید و تشویق پیامبر(ص) و امامان(ع) است كه مسلمانان را بر بهره بردن از لحظه لحظه شب قدر فراخوانده اند، تا آن جا كه پیامبر(ص) از خوابیدن در شب بیست و سوم نهی فرموده است و به همین جهت، فاطمه زهرا(ص)، دختر گرامی پیامبر(ص) نمی گذاشت كه در آن شب، كسی از اهل خانه اش بخوابد.
آری! كسی كه از نعمت ایمان به قرآن برخوردار است و می داند كه عمل در یك شب، از نظر بركات، برابر با حیات جاوید او و بهره مندی در طول حیات ابدی است، نمی تواند این فرصت گران بها و موهبت بی نظیر را رایگان از دست بدهد.
۵- تداوم شب قدر
بررسی آیات سوره قدر و تأمل در روایات دینی، نشان می دهند كه شب قدر، ویژه زمان نزول قرآن و دوران پیامبر(ص) نیست؛ بلكه همیشگی است و از آغاز آفرینش انسان بوده و تا پایان جهان و وجود انسان در آن نیز تداوم خواهد داشت؛ به چند دلیل:
یكم: شب قدر، ظرف نزول قرآن است و ظرف باید پیش از مظروف وجود داشته باشد.
دوم: در سوره قدر، فعل مضارع «تنزل (فرود می آیند» به كار رفته و بر استمرار، دلالت می كند. همچنین جمله اسمیه: (سلم هی حتی مطلع الفجر؛ آن شب تا دمیدن سپیده، ایمن است)، مفهوم تداوم دارد.
سوم: قرآن كریم بارها تاكید كرده كه سنت الهی در تدبیر جهان، تغییر ناپذیر است. از این رو، این سنت الهی كه مربوط به تدبیر امور انسان ها و سرنوشت آنان است، همه امت ها و اقوام گذشته و حال و آینده را دربرمی گیرد.
چهارم: روایات فراوان (شاید درحد تواتر) تداوم شب قدر را پس از پیامبر خدا می رسانند. شماری از این روایات، استمرار این شب را از آغاز خلقت و همراه انسان تا پایان عمر جهان، تأیید می كنند.
پس، آنچه در تفسیر الدر المنثور، از پیامبر(ص) روایت شده كه: «خداوند، شب قدر را به امت من بخشید و آن را به پیشینیان عطا نكرده بود»، علاوه بر ضعف سند، در برابر قرائن و دلایل گذشته، قابل اعتماد نیست.
۶-تعیین شب قدر
قرآن كریم، از یك سو، نزول قرآن را در ماه رمضان می داند: (شهر رمضان الذی انزل فیه القرآن؛ ماه رمضان، ماهی كه قرآن در آن نازل شده است) و از سویی با صراحت، نزول آن را در شب قدر می داند: (انا انزلنه فی لیله القدر؛ آن را در شب قدر نازل كردیم). مقتضای جمع میان این دو آیه، آن است كه شب قدر، حتماً در ماه رمضان باشد.
این، درحالی است كه در روایات اهل سنت، در بیان این كه شب قدر، كدام شب از شب های ماه رمضان است، اختلافات فراوانی است، به گونه ای كه جمع میان آنها ممكن نیست.
روایاتی كه از اهل بیت(ع) در تعیین شب قدر نقل شده، به پنج دسته قابل تقسیم اند:
▪دسته اول: روایاتی كه شب قدر را در دهه آخر ماه رمضان تعیین می كنند.
▪دسته دوم. روایاتی كه می گویند: شب قدر را در یكی از سه شب: نوزدهم، بیست ویكم و بیست و سوم بجویید.
▪دسته سوم. روایاتی كه می گویند: شب قدر، در یكی از دو شب بیست و یكم و بیست و سوم است.
▪دسته چهارم. روایاتی كه شب بیست و سوم را به طور معین، شب قدر می دانند.
▪دسته پنجم. روایاتی كه دلالت می كنند بر این كه شب های:نوزدهم، بیست و یكم و بیست و سوم، هر كدام به گونه ای در تعیین سرنوشت انسان ها و امور آنان نقش دارد؛ ولی نقش اساسی و نهایی، مربوط به شب بیست و سوم است.تأمل در این پنج دسه از روایات، نشان می دهد كه نه تنها میان آنها تعارضی نیست، بلكه مؤید یكدیگرند.
توضیح، این كه: از دید روایات اهل بیت(ع) و شمار قابل توجهی از روایات اهل سنت، شب قدر، شب بیست و سوم است. از این رو، ابن بابویه صدوق (م۳۸۱ق) می فرماید:
اتفق مشاخنا ]فی لیله القدر[ علی انها اللیله الثالثه و العشرون من شهر رمضان؛ (۶)
بزرگان ما درباره شب قدر، همه یك سخن اند كه: شب بیست و سوم ماه رمضان است.
روایات دسته اول، دوم و سوم كه برای درك فضیلت شب قدر، به احیا و كارهای خوب در دهه آخر ماه رمضان توصیه دارند، همچنین روایاتی كه به احیای شب های نوزدهم، بیست و یكم و بیست و سوم سفارش دارند، همگی به دو نكته برمی گردند:
نخست. مسلمانان از شب زنده داری شب های ماه رمضان، بیشترین بهره را از عطایا و دستاوردهای آن داشته باشند.
از این رو، در روایتی كه راز پوشیده بودن شب قدر را میان شب ها بیان می كند، آمده است:
ان الله انما یسترها عنكم نظراً لكم؛ (۷)
خداوند، آن را از شما پنهان داشته تا عنایت بیشتری به شما كند.
دوم. گرچه شب قدر شب بیست و سوم است، اما به آن معنا نیست كه آن دو شب، دیگر هیچ نقشی نداشته و در تقدیر امور و سرنوشت انسان، بی اثر باشند.
۷- شب قدر در مناطق مختلف
یكی از مسائل مهم درباره شب قدر، این است كه شب قدر در مناطق مختلف، یكی است یا متفاوت است؟ بررسی این موضوع، به چند نظریه می انجامد كه به آنها اشاره می شود:
۱- نظریه منسوب به مشهور فقهای شیعه كه معتقدند آغاز ماه های قمری در همه شهرها، یكسان نیست؛ بلكه اتحاد افق، شرط ثبوت هلال است. بنا بر این نظریه، شب قدر، در همه مناطق و شهرها یكی نخواهد بود.
۲- شماری از محققان بر این عقیده اند كه آغاز ماه های قمری، در همه مناطق، یكی است و اگر در یك منطقه، هلال ماه رمضان دیده شود، در مناطق دیگر هم ماه رمضان آغاز می شود. براساس این نظریه، شب قدر در همه مناطق، یك شب معین خواهد بود.
.۳ شب قدر، عبارت است از: یك دوره كامل شب در همه كره زمین. پس فرقی نیست كه آغاز ماه های قمری در همه مناطق و سرزمین ها، یكی باشد یا مختلف.
توضیح، آن كه: «شب، همان سایه نیم كره زمین است كه بر نیم كره دیگر می افتد و می دانیم این سایه، همراه با گردش زمین در حركت است و یك دوره كامل آن، در بیست و چهار ساعت انجام می شود.
بنابراین، ممكن است شب قدر، یك دوره كامل شب به دور زمین باشد؛ به این معنا كه مدت بیست و چهار ساعت تاریكی (كه تمام نقاط زمین را زیر پوشش خود قرار می دهد) شب قدر است كه آغاز آن از یك نقطه شروع می شود و در نقطه ای دیگر پایان می گیرد.»
براین اساس، جداكردن حكم شب قدر از حكم روز اول ماه، درست نیست، كه اگر استدلال نظریه سوم را بپذیریم و شب قدر را یك «بیست و چهار ساعت» بدانیم، با همین محاسبه می توان نسبت به روز اول ماه نیز برخورد كرد و آن را در همه مناطق و سرزمین ها یكی شمرد، بخصوص كه اطلاق روایات هم مؤید این می شود. در نتیجه، این نظریه با نظریه دوم یكی می شود.
باری! به نظر ما، نظریه دوم، به ظواهر قرآن و احادیث و به مقتضای عقل و اعتبار، نزدیك تر است. و افزون بر همه استدلال هایی كه برای تعین و وحدت لیله القدر شده، می توان گفت كه اهمیت فوق العاده این شب بزرگ، اقتضا می كرد كه اهل بیت(ع)- بخصوص هنگامی كه در اثر فتوحات بزرگ، اسلام تا اقصی ممالك جهان پیشرفت كرده بود- متعدد بودن شب قدر را تذكر دهند.
لیكن با این حال، با عنایت به نظریه مشهور، رعایت احتیاط، بی تردید، موجب بهره گیری بیشتر از بركات ماه رمضان خواهد شد.
و خوشا آنان كه از این نعمت برخوردارند كه برای شناخت و تعیین شب قدر، نیازی به این گونه حرف ها ندارند و با چشم دل، حقایق شب قدر و فرود فرشتگان و «روح» را می بینند و از بركات آن به بهترین شكل، بهره های سرشار می برند. نعمتی كه اینان از آن برخوردارند، تنها شناخت شب قدر نیست؛ بلكه در تعیین اول ماه نیز چنین اند و نیازی به استهلال و گواهی شاهدان و بهره گیری از ابزار علمی و نجومی ندارند. عارف بزرگوار و فقیه وارسته، سیدابن طاووس(ره)، این حالت را چنین توصیف می كند:
بدان كه وقتی خداوند بخواهد مراد خود را به بندگانش بفهماند، راه، آن منحصر به ادراك عقلی یا نگاه شرعی نیست؛ چراكه خداوند، قدرت ذاتی دارد و می تواند هرچه راهروقت اراده كند، به بندگانش بشناساند.
من، كسی را به یقین می شناسم كه اول ماه ها را می داند، بی آن كه به هلال بنگرد، یا شاهدان پیش اوگواهی دهند، یا به روایاتی كه گذشت عمل كند، یا به سخن منجم یا به استخاره یا به گفته اهل عدد و یا به خواب تكیه كند؛ بلكه او براساس فضل پروردگار جهان- كه به او فروغ خرد بخشیده است، بی آن كه خواسته باشد؛ و علم به بدیهیات را به او عطا كرده، بی آن كه آن را طلبیده باشد- می داند؛ لیكن تنها خود او مكلف به آن یقینی است كه به نحو معین به آن رسیده است.»
به نظر می رسد كه در متن یادشده، اشاره سید ابن طاووس به خودش باشد وبرای پرهیز از خودستایی، به آن تصریح نكرده است.
۸-بهترین اعمال در شب قدر
محدث بزرگوار، ابن بابویه(ره) در مجلس ۹۳ از كتاب الأمالی، پس از بیان نوافل شب های ماه رمضان و صد ركعت نماز برای هریك از شب های بیست و یكم و بیست و سوم، می گوید:
و من أحیا هاتین اللیلتین بمذاكره العلم فهو أفضل؛(۸)
هركس این دو شب را با گفتگوی علمی احیا بدارد، بهتر است.
به نظر می رسد كه این مطلب، برگرفته از سخن پیامبر خدا به ابوذر است كه در آن، برتری علم را بر عبادت به تفصیل، بیان، و در پایان آن فرموده است:
یا أبا ذر الجلوس ساعه عند مذاكره العلم خیر لك من عباده سنه صیام نهارها و قیام لیلها؛(۹)
ای ابوذر! یك ساعت نشستن برای گفتگوی علمی برای تو، از عبادت یك سال كه روزش را روزه بداری و شبش را به نماز بایستی، بهتر است.
افزون بر این حدیث، منابع حدیثی، روایات بی شماری از اهل بیت(ع) را نقل كرده اند كه می رساند آموختن دانش، به مراتب، برتر از عبادت است؛ لیكن برای روشن تر شدن این موضوع، توجه به چند مطلب ضروری است:
الف- كدام علم و كدام عبادت؟
از دیدگاه فقهی، «آموختن علم»، احكام پنجگانه را دارد و بررسی متن احادیث فراوانی كه علم را برتر از عبادت می دانند، به روشنی می رساند كه مقصود، برتری آموختن واجب یا مستحب بر عبادات مستحب است.
ب-نقش عبادت در پیدایش نور علم
از نگاه متون اسلامی، عبادات، نقشی بنیادی در پیدایش و تداوم فروغ علم دارند. از این رو، هدف احادیثی كه علم را برتر از عبادت می داند، تضعیف یا انكار نقش سازنده عبادت در كنار علم نیست؛ بلكه تأكید بر همراه ساختن عبادت با علم و برحذر داشتن از عبادت ناآگاهانه است كه نه تنها بی ارزش، بلكه خطرآفرین است.
ج-سیره اهل بیت(ع)
بررسی و تأمل در سیره عملی اهلبیت(ع) درباره شب قدر و عنایت ویژه آنان به عبادت و ذكر در شب های: نوزدهم، بیست و یكم و بیست و سوم، و توجه به رهنمودها و سفارش هایی كه به بهره گیری بیشتر از این شب ها داشته اند، همگی به روشنی نشان می دهند كه این شب ها، جز در موارد استثنایی، باید صرف عبادت و ذكر و نیایش و انس باخدای سبحان شوند.
البته این، بدان معنا نیست كه نتوان بخشی از شب قدر را به تألیف یا بیان معارف و علومی پرداخت كه سطح آگاهی و معرفت مردم را بالا می برد؛ بلكه مقصود، هشداردادن به این نكته است كه به بهانه و به استناد روایاتی كه علم را بر عبادات ترجیح می دهند، نباید در شب قدر، از بركات انس با خداوند و بهره بردن ازتضرع در پیشگاه او، غافل شد.

حجه الاسلام محمد محمدی ری شهری
.۱ المراقبات: ص.۱۳۷
.۲ بصائر الدرجات: ص۲۲۳ ح۱۴، بحارالأنوار: ج۹۷ ص۲۰ ح.۴۵
.۳ ثواب الأعمال: ص۹۲ ح۱۱، بحارالأنوار: ج۹۷ ص۱۹ ح.۴۱
.۴ تفسیر القمی: ج۲ ص۴۳۱، بحارالأنوار: ج۹۷ ص۱۴ ح.۲۳
.۵ ثواب الأعمال: ص۹۲ ح۱۱، بحارالأنوار: ج۹۷ ص۱۹ ح.۴۱
.۶ الحضال، ص۵۱۹ ح۷، بحارالأنوار ، ج۹۷، ص۱۶
۷-شرح نهج البلاغه، ج۲۰، ص۱۵۴، بحاراأنوار، ج۹۷، ص۵
۸-الامالی صدوق، ص۷۴۷
۹-جامع الأخبار، ص۱۰۹، بحارالأنوار، ج۱، ص۲۰۳

منبع : معاونت پژوهشی دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم