روزه، روزگار پیوستن به اصل خویش

آمد رمضان و عید با ماست قفل آمد و آن کلید با ماست
بر بست دهان و دیده بگشاد و آن نور که دیده دید با ماست
آمد رمضان به خدمت دل و آن کس که دل آفرید با ماست
در روزه اگر پدید شد رنج گنج دل ناپدید با ماست
کردیم زروزه جان و دل پاک هر چند تن پلید با ماست
روزه به زبان حال گوید کم شو که همه مزید با ماست (مولوی)
● بر سر سفره الهی
بار دیگر ضیافتی برپا می‏شود و مؤمنان بر سر سفره رحمت الهی حاضر می‏گردند. در نیمه‏های شب تک چراغی در هر خانه اما چلچراغی در دل‏ها روشن می‏شود، نجوای مناجات و رایحه سحرانگیز صلوات و تسبیح فضا را ملکوتی و معطر می‏کند.
اینک ماه رمضان بر دوستانش اقبال نموده است، ماهی که آلودگی‏ها را می‏شوید و می‏سوزاند توبه دل‏های خطاکاران و گرسنگی بندگان دراین ایام مبارک رحمت الهی را جلب می‏کند اگر خواستار آن هستیم که از سفره پر بهره این ماه بهتر و بیشتر برخوردار شویم باید روح و روان را در چشمه زلال روزه بشوییم و نفس اماره را در بند کشیم.
ماه رمضان در دستورات اسلامی و مکتب قرآن یک دوره آموزشی، تربیتی و هدیه‏ای آسمانی به حساب می‏آید، آدمی در چنین اوقاتی بیش از ماههای دیگر ملتزم و مقیّد می‏گردد که با خدای خویش راز و نیاز کند، عبادات را اعم از واجبات و مستحبات جدی‏تر انجام دهد، با قرآن انس گیرد و بدین گونه روح خود را با کلام حق صفا دهد، روزه‏دار رابطه‏اش را در این ماه با افراد جامعه خصوص محرومان و رنج دیدگان قوی‏تر می‏نماید و برای رفع گرفتاری‏های اقشار کم بضاعت با کوشش افزون‏تری گام بر می‏دارد، در واقع روزه دار راستین هم فاصله بین خود و خدا را کم می‏کند و هم فاصله‏ها و تضادها و شکاف‏های اجتماعی را از بین می‏برد، او برای تفاهم، اتحاد و انسجام بین مؤمنان لحظه‏ای آرام نمی‏گیرد، بین قلب‏ها پیوند و اخوت برقرار می‏سازد هم از نفس خویش آلودگی‏ها را دور می‏سازد و هم همّت به خرج می‏دهد که ناگواری‏های اجتماعی زایل گردند و به جای آن تفاهم، مودّت، صمیمیت و هم دردی و دل سوزی متقابل جایگزین شود، روزه دار این گونه خود را به تقوا و پارسایی نزدیک می‏کند و کسی که پرهیزگاری را در تمامی ابعاد به کار گیرد نزد خداوند از کرامتی ویژه بهره‏مند است، در سرای آخرت برای خود جایگاه ویژه و شایسته در نظر گرفته و نیز به برکت این خویشتن داری و خوش نیتی نوعی فراست و فرزانگی را بدست می‏آورد و از سرچشمه فیوضات ربّانی جرعه‏های جاویدی می‏نوشد.
در ضیافت پروردگار نشانی از تشریفات اهل دنیا دیده نمی‏شود، قشربندی‏های متداول اجتماعی در این فراخوانی ملکوتی مشاهده نمی‏گردد، همه از کوچک و بزرگ، زن و مرد و فقیر و غنی، دعوت شده‏اند، از این میهمانی شمیم معنویت و نوای اجابت دعا به مشام می‏رسد. شب زنده‏داری بر سجاده راز و نیاز از رسم‏های این دعوت باشکوه است اینک در بگشائید، عود بسوزانید و این همدم مبارک را در تار و پود وجود و لحظه‏های زندگی خود جای دهید، شاید سعادت و فضیلت دیدار این میزبان بی‏همتا دیگر بار نصیب نگردد. رمضانی دیگر سرشار از فضیلت، معنویت و جاذبه‏های درونی نقاب از سیمای تابان خود برداشت و زمین و زمان و دنیای اسلام را از رایحه دل‏آویز خود عطرآگین ساخت. ماه نزول کتاب محکم الهی و ایامی که کرامت و شرافت و برتری آن با سایر ماههای سال قابل قیاس نمی‏باشد، تحمّل گرسنگی و تشنگی و به دیگر سخن «صوم» به معنای تجلی تمام جلوه‏های آن نیست، ماه پالایش از معاصی و مناهی است.
● بارش برکات
رمضان فرصت سبز فراخوان الهی است که دل‏های روبه آفتاب برای شرکت در حرکتی شکوهمند صلازده می‏شوند و بساط پرنشاط امّا ساده و بی‏پیرایه این ضیافت پر عمق دل‏های اهل ایمان گسترانیده می‏شود، خوانی به وسعت ملک و ملکوت، باران رحمت الهی که شروع به ریزش می‏کند باید دل را از روی زمین خاکی برداشت و زیر قطره‏های این نشانه لطف الهی رفت، باران با طراوت می‏بارد تا آیینه زنگار گرفته «قلوب الناس» به صفایی دیگر نشیند و جان و روان غبار گرفته ایشان به زلال این بارش لطیف و لطف‏آمیز پاک و پیراسته شود. عارفان و اهل سلوک گفته‏اند در این ماه دل‏ها را باید از اغیار شست و مهر به فناپذیری‏ها را سوزانید. پس خسران بزرگی خواهد بود اگر این ایام را به غفلت و بدون منفعت از دست دهیم و در آخر کار مشاهده کنیم جز جوع و عطش و زجر و صَجر چیزی نصیبمان نگردیده و درخاتمه باز همان باشیم که بودیم، همان آدم سابق با همان ویژگی‏های نفسانی که بر حوزه وجودمان سایه افکنده است. پس باید دیده بصیرت را گشود و نظر در بطن و باطن این عبادت انداخت تا مراد و منظور غایی و عالیش را دریافت به تعبیر شاعر:
نظر را نغز کن تا نغز بینی گذر از پوست کن تا مغز بینی
خواجه عبداللّه انصاری گفته است: اینک ماه رمضان آمد که هم بسوزد و هم بشوید، به آتش گرسنگی تن ما را بسوزاند و به آب توبه دل‏های گناهکاران را بشوید. ماه رمضان که شریف‏ترین ماههاست موسم معاملت تو دانسته، ماهی که در آن گناهان آمرزیده، دیوها رانده، درب بهشت گشوده و درهای دوزخ بسته می‏شود.
گر بسوزد گوبسوز و گرنوازد، گونواز عاشق آن به کومیان آب و آتش دربود
تا بدان اوّل بسوزد، پس بدین غرقه شود چون زخودبی خود شود معشوقش اندر بر بود
آن صاحب دل که در این ماه پر معرفت بردرجات معرفت قلبی خود بیفزاید منجلای تجلّیات حضرت دوست می‏شود. رمضان که می‏آید می‏باید خم خانه نفس رذیله فرو ریزد و بت خانه وجود از لوث وجود تمام اصنام فرودین مادی و اهریمنی پالوده و پیراسته گردد که به فرموده مولانا امیرالمؤمنین (ع) مادر بت‏ها، بت نفس شماست.
کوتاه سخن آن که رمضان درهای باغ مغفرت و معرفت را سحر تا سحر می‏گشاید تا ساکنان حریم خلوت دل، افطار تا افطار، روزه در آن بگشایند و دیده به روی دوست گشایند که اهل دل را یک چنین درخت روزه‏ای در پایان ماه به برگ و ثمر می‏نشیند شجره طوبایی که حاصل پالایش خاک وجود از ذره‏های تعلّق و تعیّن جز اوست. پس قدر این بوستان معنا را بدانیم و از کف با کفایت ساقی اش ساغرهای مکارم و معارف ستانیم که چون ماه رمضان به هلال نشیند و محو گردد ما نیز در حالت صحو عارفانه خویش در محیط انوار و جذباتش که بسیار اعلاست محو شویم و چنان نگردیم که در پایان کار از سر تحسّر و تغابن دست بر روی دست زنیم که‏ای دل غافل:
قرب یک ماه به میخانه اقامت کردم اتفاقاً رمضان بود و ندانستم من!(۱)
● روزه در میان امّت‏های گذشته
روزه در میان یهود و مسیح متداول بوده و جزو آیین و از ارکان عبادات آن‏ها به حساب می‏آمده است.در تورات به وجوب روزه و حدود آن تصریحی نمی‏باشد ولی روزه داران ستوده شده‏اند. در این کتاب درج گردیده که حضرت موسی چهل روز صائم بود و از قول او نقل شده است: هنگام برآمدنم به کوه که لوح‏های سنگی یعنی لوح‏های عهدی که خداوند با شما بست، را بگیرم، در کوه چهل روز و چهل شب ماندم و نه نان خوردم و نه آب نوشیدم.(۲) یهودیان به یادمان خرابی اورشلیم یک روز از ماه آب را روزه می‏گیرند و نیز هنگام توبه و طلب رضایت خداوند روزه می‏داشتند تا به گناهان خود اعتراف کرده به واسطه روزه و ندامت از خطاهای قبلی رضای حضرت اقدس الهی را تحصیل نمایند.(۳)
در اناجیل اربعه نیز به وجوب روزه تصریح گردیده و روزه‏دار مورد تحسین قرار گرفته و از ریا برحذر داشته شده است. روزه مشهور مسیحیان قبل از عید فصح است، حضرت مسیح نیز چنانکه از کتاب مقدّس مسیحیان بر می‏آید چهل روز، روزه دار بوده است: ان گاه عیسی از قوت روح به بیابان برده شد تا ابلیس او را امتحان نماید پس چهل شبانه صائم گشت تا سرانجام گرسنه گردید.(۴) حتی از انجیل «لوقا» فهمیده می‏شود که حواریون حضرت عیسی(ع) روزه می‏گرفته‏اند. بنابراین حیات حواریون و پیروان راستین ادیان در ایام گذشته عمری مملو از انکار لذات‏های زودگذر و رحمت‏های بی‏شمار روزه داری بوده است.(۵)
در مذاهب قدیم مصر، روم، یونان و هند نیز انواع روزه معمول و مرسوم بوده است، در روایات اسلامی آمده است که کتاب‏های بزرگ آسمانی چون تورات، انجیل،زبور، صحف و قرآن در ماه رمضان نازل شده‏اند، امام صادق(ع) فرموده‏اند تورات ششم ماه مبارک، انجیل در دوازدهم و زبور داود در هیجدهم این ماه خجسته فرو فرستاده شده‏اند. قرآن کریم در شب قدر نازل گردید و سپس تدریجاً در مدت بیست و سه سال بر رسول اکرم(ص) وحی گشت و چون آیه «شهر رمضان الذی انزل فیه القرآن»(۶) در این ماه نازل گشت این ماه دارای شرافت و فضیلت ویژه‏ای گردید و مناسب با وجوب روزه که عبادت مهمی است، گردید.(۷)
● روزه در کلام وحی
کلمه صوم در قرآن چهارده بار تکرار شده است.(۸) اصل آن امساک از مطلق فعل شامل خوردن، نوشیدن و گفتن می‏باشد و این معنا در مفردات راغب و اقرب الموارد آمده است امّا مؤلف تفسیر مجمع البیان می‏افزاید هرچه از حرکت بایستد و نیز سکوت هم می‏تواند معنای صوم را برساند.(۹) اما صوم در فرهنگ قرآن امساک ویژه‏ای است از طعام و امور دیگر که در منابع فقهی مندرج است(۱۰) و از طلوع فجر شروع شده و با رسیدن تاریکی اوّلیه شب به پایان می‏رسد، از قرآن برمی‏آید که روزه در میان امت‏های دیگر رواج داشته اما این امّت مشخص نشده‏اند. درباره صوم زکریا از سخن گفتن در قرآن تصریحی نمی‏باشد بلکه خداوند قدرت سخن گفتن را برای مدت سه روز از وی سلب کرده است(۱۱) اما در مورد مریم قرآن به صراحت روزه صمت را مطرح کرده است،(۱۲) از این نکته بر می‏آید که چنین روزه‏ای در میان بنی‏اسراییل بوده و نیز مبیّن آن است که دم فرو بستن برای چند روز و فکر کردن در مورد یک موضوع خردمندانه و مورد تأیید قرآن است و سکوت توأم با اندیشه دریچه‏ای را بر روی آدمی می‏گشاید، بیتوته حضرت نبی‏اکرم(ص) در غار حراء نیز همراه سکوت توأم با تفکر بوده است. در اسلام صوم صُمت تشریع نشده بلکه با اشکالاتی همراه می‏باشد و فقها فرموده‏اند حرام است انسان در نیت روزه خود سکوت را قید کند ولی اگر بدون تکلّم روزه بگیرد اشکال ندارد. در فرهنگ عترت نبی اکرم(ص) و منابع روایی اگرچه روزه سکوت و امساک از تکلّم نهی گردیده ولی از دیدگاه ائمه هدی کم سخن گفتن و بیشتر فکر کردن یک ممدوح اخلاقی است(۱۳) و سعدی با الهام از احادیث می‏گوید: کم گوی و گزیده گوی چون درّ، در بحث‏های تفسیری آیات ۱۸۳ تا ۱۸۷ قرآن ابعادی مهم از روزه روشن گردیده که در محورهای ذیل قابل ذکر هستند:
۱) روزه بر مؤمنان مکتوب گشته چنان که بر امت‏های گذشته واجب بوده است یعنی این عبادت همانند نماز، امر به معروف و نهی از منکر، اقامه عدل و قسط، مبارزه با ستم و حرام خواری، وجه مشترک تمام ادیان آسمانی است و از این منظر روزه یک تشریع تأسیسی به حساب نمی‏آید چون حکمش سابقه دار بوده است.
۲) روزه یک سنت الهی است و روزه دار از دستورات پروردگارش پیروی کرده است.
۳) روزه دار به سرمایه‏ای به نام پارسایی نایل می‏گردد و برای رسیدن به این مهم از آنچه خلاف، حرام، ممنوع و غیرمجاز است اجتناب می‏کند، تأکید اصلی این است که روزه برای پروا داری و تقوا تعیین شده اگرچه منافع و مزایا و خیرات زیادی برای فرد و جامعه در بردارد.
۴) موضوع «لعلّکم تتقون» عام، جامع و مطلق است و پرهیز در تمامی میدان‏های اقتصادی، اجتماعی، سیاسی، خانوادگی و انفرادی از هر آن چه نباید، معرفی شده است. آن چه وجدان اخلاقی، فطرت خدادادی، قوانین عرفی، مبانی علمی و عقلی ممنوع اعلام کرده‏اند در قلمرو تقوا قرار دارند، دسترسی به این توشه و زاد زیربنایی، آگاهی، اندیشه، تحریه، ریاضت، تمرین، تدیّن و تعبّد را می‏طلبد.
۵) روزه عبادتی است که به دلیل بیماری، سفر، ناتوانی، قضا، فدیه و بدل دارد و هرگز هیچ مسلمانی از این قوانین معاف نمی‏گردد و به نوعی باید جبران کند.
۶) در حکم روزه مدت زمانی مشخص در طول سال تعیین گردیده که یک ماه و در «شهر رمضان» می‏باشد، ماهی که قرآن در آن نازل گردیده و لیالی مبارک قدر به آن زینت ویژه‏ای داده‏اند.
۷) روزه حکمی است برای جوامع انسانی و بنابراین در حدود توان، امکانات و شرایط بشری تشریع شده و محدودیت‏های آدمیان در آن لحاظ گردیده است.
۸) اهمیت روزه به اندازه‏ای است که نباید به عنوان دستوری دینی آن را تلقی کرد بلکه به دلیل تکریم لطف و عنایت خداوند که در این ماه بر بندگان روا نموده باید نسبت به انجام وظایف عبادی و معنوی خویش در این ایام مبارک دقت و توجه ویژه‏ای مبذول داشت.
۹) در هنگام روزه داری ضمن احترام به حکم الهی باید از آلودگی‏های اخلاقی چون غیبت و تهمت و دروغ گویی پرهیز کرد و شایسته است حقوق بندگان خدا و حرمت شخصیت مؤمنین توسط روزه داران حفظ شود.
● روزه از دیدگاه رسول اکرم(ص)
امام صادق(ع) به این نکته اشاره دارند که رسول اکرم(ص) فرمودند: روزه سپر و پوششی است از آفت‏های دنیا و مانع عذاب آخرت است، پس هرگاه قصد روزه کردی، نیّت کن که به روزه خود نفس را از خواهش‏های آن بازداری و همت و اندیشه را از پیروی شیاطین جدا کنی و نفس خود را (از جهت ارتکاب گناهان) به منزله بیمار فرض کن، همان گونه که بیمار جسمانی به امید بهبودی میل به خوردنی و آشامیدنی نمی‏کند تو نیز با عمل روزه و به برکت آن هرلحظه امید و انتظار شفای بیماری عصیان و گناهان را داشته باش و باطن خود را از هر تیرگی، غفلت و ظلمتی که تو را از معنای اخلاص برای خدا خالی و جدا می‏سازد پاک کن. رسول خدا(ص) فرمود: خدای تعالی می‏فرماید: روزه برای من و مختص به من است و من ثواب درخور آن را خواهم داد و روزه خواهش نفس و شهوت طبع را می‏میراند و در آن صفا و جلای دل و پاکی اعضاء و جوارح و آبادانی ظاهر و باطن است و موجب شکرگزاری بر نعمت‏های الهی و نیکی و احسان به فقیران است و باعث افزونی تضرّع و خشوع و نرمی دل و گریه و پناه بردن به خداست و سبب شکستن شهوت و سبکی حساب قیامت و دوچندان شدن حسنات است و فواید روزه بی‏شمار است.(۱۴)
خاتم پیامبران حضرت محمد(ص) درباره اهمیت مقام روزه داران در درگاه حضرت احدیت فرموده‏اند: شب اوّل ماه رمضان خداوند متعال به فرشتگان فرمان می‏دهد بهشت را برای روزه داران امّت محمد(ص) مهیا کنید، درهای دوزخ را بر این روزه داران ببندید و تا پایان ماه باز نکنید و به جبرئیل هم فرمان می‏دهد به زمین فرودآی و راه نفوذ شیاطین را بر امّت محمد ببند تا نتوانند ایمان و روزه آنان را فاسد کنند.(۱۵) امام علی(ع) فرموده‏اند از رسول اکرم پرسیدند چکار کنیم تا شیطان از ما دور شود، پیامبر فرمودند: روزه روی شیطان را سیاه می‏کند.(۱۶) همچنین آن حضرت تأکید فرموده‏اند: روزه بگیرید تا سالم شوید.(۱۷)
سلمان فارسی از رسول اکرم(ص) نقل کرده است که عربی از آن حضرت مطالب بسیاری را پرسید که پیامبر در پاسخ وی این موضوع را مطرح فرمودند: خداوند برای هر کتابی سروری قرار داده و برای هر آفریده‏ای سالاری، قرآن سرور کتب آسمانی و ماه رمضان سرور ماهها و شب قدر سالار شب‏ها می‏باشد، فردوس سرور اماکن بهشت و خانه کعبه سالار بقعه‏های زمین، جبرئیل سالار فرشتگان، من سرور پیامبران و علی سرور اوصیاء و حسن و حسین سرور جوانان بهشتی می‏باشند.(۱۸) آن مصطفای
پیامبران رمضان را ماه برکت و انابه به پیشگاه خداوند و ماه توبه، آمرزش و مغفرت و آزادی از آتش دوزخ معرفی کرده‏اند و نیز افزوده‏اند: رمضان ماه صبر است و پاداش صبر بهشت خواهد بود، ماه مواسات است و در آن روزی مؤمن افزایش می‏یابد.(۱۹)
امیرمؤمنان علی(ع) می‏فرمایند: پیامبر گرامی در آخرین جمعه ماه شعبان المعظم برای ما خطبه‏ای ایراد فرمودند و در آن مژده فرا رسیدن ماه مبارک رمضان را داده و مقام و جایگاه این ماه عظیم را برای ما تشریح فرمودند. در فرازی از این خطبه آمده است: ای مردم همانا ماه خدا با برکت و رحمت به شما روی آورده، ماهی که نزد خدا برترین ماه‏هاست و روزهایش برترین روزها و شب هایش برترین شب‏ها و ساعتش برترین ساعت هاست، ماهی است که در آن به میهمانی خدا دعوت شده‏اید و بدین سبب مورد تکریم الهی قرار گرفته‏اید. نفس‏هایتان در آن تسبیح خدا و خوابتان در آن عبادت است و اعمال شما در این ماه پذیرفته و دعاهایتان مستجاب است. پس با نیت‏های صادق و دل‏های پاک از خدا بخواهید که شما را در این ماه به روزه داری و خواندن قرآن کریم موفق گرداند. به درستی که شقی و دور از سعادت کسی است که در این ماه بزرگ از آمرزش الهی محروم ماند. با گرسنگی و تشنگی خود در این ماه گرسنگی و تشنگی روز قیامت را به یاد آورید. بر فقیران و درماندگان خود صدقه دهید و بزرگان خود را احترام کنید و با کودکان مهربان باشید، با خویشاوندتان رفت و آمد کنید و پیوند برقرار سازید و زبانتان را (از گفتار بیهوده) نگاهدارید.(۲۰)
● روزه از منظر ائمه هدی
علی(ع) فرموده‏اند: و صوم شهر رمضان فانّه جنّة من العقاب؛(۲۱) و روزه ماه رمضان که سپری است در برابر مجازات خدا، آن حضرت در حکمت عبادات می‏فرمایند: خداوند بندگانش را با نماز، زکات و تلاش در روزه داری حفظ کرده است تا اعضاء و جوارحش آرام و دیدگانش خاشع و جان و روان او فروتن و دل‏هایشان متواضع باشد. کبر و خودپسندی از آنان رخت بربندد چرا که در سجده بهترین جای صورت را به خاک مالیدن فروتنی آورد و گذاردن اعضای پر ارزش بر زمین اظهار کوچکی کردن است و روزه گرفتن و چسبیدن شکم به پشت عامل فروتنی است...به آثار عبادات بنگرید که چگونه شاخه‏های درخت کبر را در هم می‏شکند.(۲۲) امام مؤمنان تأکید فرموده‏اند: زکاة البدن الصیام؛(۲۳) زکات بدن روزه داری است. آن حضرت روزه را آزمونی برای میزان اخلاص بندگان معرفی کرده‏اند.(۲۴)
از امام باقر(ع) روایت شده است که پیامبر به جابربن عبداللّه فرمود: این ماه رمضان است که هر که روزاش را روزه بدارد و پاره‏ای از شبش را به عبادات بایستد و شکم و اندامش را از حرام بازدارد و زبانش را نگاه دارد، از گناهان خود بیرون می‏رود چنان که از ماه بیرون می‏رود، جابر گفت چه نیکوست این سخن که فرمودید، حضرت افزود ولی چه سخت است این شرط‏هایی که کرده‏ام.(۲۵)
امام سجاد(ع) در فراز دعایی که هنگام دخول ماه مبارک رمضان زمزمه فرموده‏اند، گفته‏اند: ستایش خدایی را که از آن طرف بهشت رضوان یکی را ماه خود یعنی ماه رمضان قرار داد، ماه روزه داری که ویژه اسلام است و روزه دار را پاک می‏کند و بندگان را از آلودگی‏ها می‏رهاند، ماه قیام اهل ایمان است و خدا در آن برای هدایت مردم و برهان اهل ایمان و تمییز
حق از باطل، قرآن عظیم الشأن نازل کرد و بدین جهت‏ها فضیلت و شرافت این ماه را بر سایر ماهها پدیدار ساخت و به واسطه شرف و برتری و احترامات فراوان از آن جمله اموری که در غیر این ماه حلال است، حرام گردید و برای روزه این ماه وقت تمام ماه (از سپیده صبح تا مغرب) معین شده و ایزد متعال ابداً تقدیم و تأخیر آن را اجازه نفرموده، دیگر آن که شبی از شب‏های این ماه را بر هزار ماه برتری بخشیده و آن را شب قدر نام نهاده است که فرشتگان عالم بالا و روح اعظم به امر پروردگار جهان برای تعیین و تقدیر و تمامی امور قضای الهی با سلام و تحیّت و برکت تا طلوع فجر صبح از آسمان بر آن کس که مشیت ازلی خدا خواسته است فرود آمدند تا حکم مبرم و قضای حتمی الهی را انجام دهند.(۲۶)
امام صادق(ع) فرموده‏اند: بدون شک روزه، تنها دست کشیدن از طعام و آشامیدنی نیست و برای آن شرطی است که تنها با رعایت آن، روزه متحقق می‏گردد و آن نگاهبانی معنوی و درونی است، پس هنگامی که روزه دارید زبان خود را از دروغ نگاه دارید و دیدگان را از ناروا فرو پوشید...ای روزه‏دار چنان باش که در راه خدا از آن چه غیر اوست بیزاری جسته‏ای و با روزه‏ای کامل از آن چه خدایت نهی کرده در آشکار و نهان به سوی او تقرّب یافته‏ای و خشیت خدا را آن چنان که حق اوست در آشکار و نهان پیشه ساخته و جانت را در روزه داری به پیشگاه خداوند به طور کامل تقدیم داشته‏ای و دلت را برای او از هر چیز فارغ کرده و بر آن چه خدایت فرمان داده و به انجام آن فراخوانده برگمارده‏ای. پس چون این اعمال را کامل به جای آوری روزه دار حقیقی خواهی بود و آن چه را که خدایت فرموده بنا نموده‏ای اما اگر از این اعمال بکاهی به همان مقدار از فضل و ثواب روزه‏ات کاسته‏ای به راستی روزه صرفاً دست کشیدن از خوراک و آشامیدنی نیست بلکه خداوند آن را مانعی در برابر رفتار و گفتاری که روزه را باطل می‏کند قرار داده است، چه کم اند روزه دارند و چه بسیارند آنان که گرسنگی بر خود روا می‏دارند.(۲۷)
شیخ طوسی با سند خود از محمد بن فضل بغدادی نقل می‏کند که گفت: به امام هادی(ع) نوشتم فدایت شوم ماه رمضان می‏آید و در دل انسان هوای زیارت امام حسین(ع) و زیارت پدر بزرگوار تو در بغداد (کاظمین) می‏افتد، آیا در وطن خود بماند و روزه بگیرد تا ماه رمضان به پایان برسد یا در این ماه مسافرت کند و افطار نماید؟ امام در پاسخ نوشت: ماه رمضان از آن چنان فضیلت و اجری برخوردار است که هیچ ماهی ندارد پس چون فرا رسید به آن عمل بشود.(۲۸)
امام حسن عسکری(ع) فرموده‏اند: هر کس ده ماه رمضان بطور متوالی روزه بگیرد وارد بهشت گردد.(۲۹)
● حکمت روزه
چند نفر یهودی به محضر رسول خدا(ص) آمدند و یکی از آنان مسایلی از آن حضرت پرسیداز جمله عرضه داشت: برای چه خداوند عزّ و جلّ سی روز، روزه بر امت تو واجب کرده ولی بر امم گذشته بیش از سی روز فرض و لازم قرار داده بود؟ نبی اکرم(ص) فرمودند: وقتی جناب آدم از شجره نهی شده تناول کرد و آن چه خورده بود سی روز در شکمش باقی ماند پس حق تعالی بر ذریه‏اش واجب کرد که سی روز گرسنه و تشنه باشند و آن چه را که در بین این سی روز (خوردن و آشامیدن در شب‏ها) می‏خورند و در خوراکی‏ها مجازند تفضلی است از جانب حق تعالی و همین حکم بر جناب آدم نیز ثابت بود. باری حق عزّ و جلّ حکم مزبور را بر امّت من واجب گردانید.(۳۰)
ناگفته نماند که روزه از احکام انسان ساز است و پی بردن به فلسفه کامل آن همچون سایر احکام الهی برای انسان عادی امکان‏پذیر نخواهد بود، دانش محدود بشر نمی‏تواند راهگشای همه اسرار نهفته باشد و اندیشه خود را به سوی کشف تمام مجهولات رهنمون نماید اما انسان مؤمن معتقد و خردمند می‏داند که خداوند خیر محض است و جز خوبی و سعادت برای بندگانش نمی‏خواهد پس اگر به چیزی فرمان می‏دهد برای انسان مزایایی دارد و بشر را به کمال و فضیلتی می‏رساند و هرچه را نهی می‏فرماید برای جوامع بشری زیان بخش بوده و بر مصالح مادی و معنوی آدمی لطمه می‏زند، در عین حال می‏توان ابعادی از حکمت روزه را روشن کرد چنانچه در بالا به نمونه‏ای بر اساس روایت معتبری اشاره کردیم و اگر ما به تمامی جنبه‏های فلسفه روزه پی‏نبردیم به هیچ وجه این حالت بهانه‏ای برای سرپیچی از امر الهی نمی‏باشد.روزه یک عبادت جامع است یعنی بدن، قلب و روح را پاک می‏سازد، در تمام عبادات دستورات دینی یکی از این بعدها مطرح شده اما روزه همه را شامل می‏شود به همین دلیل رسول اکرم(ص) فرموده‏اند روزه قلب عبادات است، روزه آدمی را به یاد آخرت می‏اندازد و انسان را متوجه سرای جاوید و فرجام خویش می‏سازد زیرا وقتی آدمی بر خلاف غریزه تنازع بقاء و شهوات حیوانی و تمایلات نفسانی دمی چند از پرورش بدن و رسیدگی به خواهش‏های خود چشم پوشی کرد متوجه می‏شود عمر خویش را نباید در این دنیا صرف خوردن، خفتن و شهوترانی بکند و به فکر تدارک توشه آخرت خواهد بود، به علاوه خالی بودن شکم بشر را متوجه معارف و احکام می‏کند. سعدی سروده است:
اندرون از طعام خالی‏دار تا در او نور معرفت بینی
تهی از حکمتی به علت آن که پری از طعام تا بینی
یکی از عرفا هم چه نیکو گفته است:
این دهان بسته دهانی باز شد که خورنده دانه‏های راز شد
جوع مرخاصان حق را داده‏اند تا شوند از جوع شیر زورمند
علمای روان شناس هم تصریح نموده‏اند اعراض از خواهش‏های مادی و بدنی، جاذبه‏های روحی و معنوی را تقویت می‏کند.
زندگی انسان در این دنیا گاهی مقرراتی را برهم می‏زند و آدمی را برده خویش می‏سازد یکی از قیودی که جوامع انسانی را اسیر می‏کند و طوق بندگی بر گردن آنان می‏افکند، غذا خوردن در ساعاتی خاص است و چنان مردم را به اسارت وا می‏دارد که می‏گویند اگر فلان سفره با تزئینات نباشد و در ساعتی خاص مهیا نگردد، چه می‏شود. روزه انسان را این گونه پرورش می‏دهد که بر وجودش مسلم گردد این تمایلات درونی برای خوردن و عافیت‏طلبی ظالمانه است و اراده انسان را در اختیار می‏گیرد و اگر روزی ترتیب غذایی او بهم بخورد، عنان نفس را از دست می‏دهد، باید این زنجیر اسارت را با روزه پاره کرد که یک قوت روحی پدید آید و آدم را به عالم علوی سیر دهد.
روان شناسان ثابت کرده‏اند هرچند انسان درباره موضوعی زحمت بکشد، بیشتر آن را دوست می‏دارد و بدان علاقه افزون‏تری دارد و بهترین مثال در این مورد اشتیاق مادر است که نسبت به کودک خود ابراز می‏دارد و او هرچه بیشتر برای فرزندش رنج و بیداری در شب را تحمّل می‏کند وی را بیش از گذشته دوست دارد و کودکانی که دور از مادر در پرورشگاهها و نزد دایگان بزرگ می‏شوند چندان مورد توجه مادر خود نمی‏باشند. هر دستور دینی که اجرا شود ایمان انسان را پایدارتر می‏نماید و آنان که در عبادات ثابت‏ترند بیشتر نفس خود را وادار به آداب بندگی کرده‏اند، روزه برای این مقصود حداکثر استفاده را می‏بخشد چرا که روزه‏داری به زحمت نفس نیاز دارد و انسانی که مدتی این سختی‏ها را تحمّل کرده است به دلیل این که روح و دل را صفا و صیقل داده است در اواخر ماه رمضان به جای خستگی و افسردگی و ناتوانی یک نوع وجد و شعفی را در اعماق وجود خود احساس می‏کند روزه یک آزمایش به ناراحتی هم هست، خداوند متعال در این سرای فانی به بشر اجازه زندگی اختیاری داده است که هم می‏تواند در آن کار خوب انجام دهد و از این رهگذر مقام خود را بالاتر از فرشتگان نماید و هم مختار است که به شرارت و شقاوت و خلاف رویکرد نشان دهد و به آن جا تنزل یابد که حتی از چهارپایان هم پست‏تر گردد. بنابراین کردار انسان در این جهان یک نوع آزمون است، گاهی امتحان به خوشی‏ها و امکانات فراوان و نعمت‏های گوناگون است و دراین حال خداوند مراقب اعمال این فرد است که آیا شکر نعمت را به جای می‏آورد و این عطاها و نشاهای لطف بی کرانش را کجاها مصرف می‏گردد، در راه حق و یا باطل، یک وقت هم هست که پروردگار بنده‏اش را به اموری آزمایش می‏کند که با یک کاستی و محرومیّت و تحمّل زجر و مشقت روبروست و در این حال آن شخص باید صبر پیشه کند، گرسنگی را تحمّل نماید و از برخی خواهش‏های نفسانی چشم بپوشد و لذت‏ها را ترک کند و این امتحان دوم در روزه داری کاملاً قابل مشاهده است.
یک حکمت دیگر هم این است که انسان در موقع خوشی‏ها و راحت‏طلبی‏ها خداوند را فراموش می‏کند و هنگام گرفتاری و سختی‏ها به یاد خالق می‏افتد، البته آنان که دل را به نور ایمان روشن کرده‏اند در هیچ شرایطی ارتباط معنوی و ملکوتی خود را با آسمان قطع نمی‏کنند ولی اکثر مردم در خوشگذرانی‏ها و راحت‏طلبی‏ها ذکر حق را به بوته فراموشی می‏سپارند، روزه برای این گونه افراد دارویی بسیار درمان کننده است، زیرا در حالت روزه انسان خود را محتاج می‏بیند که به سوی برآورنده حاجات توجّه کند این است که رمضان را ماه عبادت خوانده‏اند و ماهی است که نفس آدمی بیش از همیشه یاد خدا را در دل می‏پروراند.
مادری که بنا به برخی ضرورت‏ها از فرزندش فاصله می‏گیرد، با وجود گرفتاری گاهی کودک را نزد خود می‏آورد و با وی انس می‏گیرد و می‏کوشد او را با زندگی خود آشنا و مأنوس سازد اگر مادر چنین نکند و سال‏ها کودکش نزد دایه باشد و یا در مکانی تحت نظارت مربیان قرار گیرد سرشت آن طفل به محیط زندگی دایه و کودکستان انس می‏گیرد و همان تربیت را که در آن محیط می‏بیند فرا می‏گیرد و نسبت به والدین و تربیت خانوادگی بیگانه می‏شود.
انسان در این دنیا از خدای خویش بر اثر برخی حجاب‏ها و نسیان‏ها فاصله گرفته است و از اصل خویش دور افتاده است. روزه یک شرایط معنوی ویژه‏ای فراهم می‏کند که حداقل برای مدت معینی انسان را متوجه ملکوت و جهان والا می‏کند و او را از این فرودگاه فانی به سوی آسمان‏ها و عالم قدس و ملکوت سیر می‏دهد و به او هشدار می‏دهد مبادا این فضیلت‏ها و معنویت‏ها را فراموش کند، در عین این آشنایی روزه مانع از آن نیست که این انسان از برخی امکانات دنیا بهره گیرد، بنابراین یکی از حکمت‏های مهم روزه این است که می‏تواند انسان روزه‏دار را متوجه مبدأ و تربیت حقیقی خویش کند به علاوه روزه جسم و روح را بهم متصل می‏کند و هر دو را متوجه حقایقی می‏نماید، خداوند در این ماه به بندگان نزدیک‏تر است و به همین دلیل توبه‏ها را می‏پذیرد و گناهان را می‏بخشد و از فضل خویش بندگان را برخوردار می‏سازد.
پیامبران، ائمه هدی، دانشمندان اخلاق و عرفان و حکماء مدام به مردم نوید می‏دهند که اگر کمی از توجه به دنیا کم کنید خواهید دید لذت‏های بسیاری وجود دارد که حظّ جهان در برابرش اندک است امّا گوش شنوا در میان مردم وجود ندارد یا حداقل درصد آنان که به این فراخوانی ندای مثبت می‏دهند ناچیز می‏باشد و عموم اقشار جامعه غالباً، در لذت‏های مادی غرق‏اند و چنان وجودشان مسخّر این امور است که به آنان اجازه نمی‏دهد حقایق دیگری را مشاهده کنند و نمونه‏ای از مسرّت روحانی را درک نمایند، برای چشانیدن این مسرّت‏ها به مردم باید وسایلی باشد که خواهی نخواهی آنان را برای مدتی معین از عالم ماده دور کرده و دری از عالم معنا بر رویشان بگشاید. بهترین این وسایل روزه است که طعم لذت معنوی را به همه می‏فهماند و به مردمی که تصور می‏کردند لذت منحصر به خوردن، خوابیدن و شهوت رانی است می‏آموزد که تنها فقدان و نقصان این لذائذ حظّ آدمی را کم نمی‏کند بلکه نفس را برای قبول لذت‏های جدید و جاویدان مهیّا می‏کند. پس از این که آدمی نمونه مسرّت را چشید و معتقد شد که این حالات همان گونه که انبیاء و اولیاء فرموده‏اند درجات مهمی دارند، روش خود را عوض می‏کنند و دیگر تمام تلاش خود را صرف تن‏پروری، عافیت‏طلبی و آرایش دنیایی نمی‏سازند.
کودکی را در نظر بگیرید که تا کنون مزه شیرینی حلوا را نچشیده است و هرچه والدین از مزایای این ماده شیرین می‏گویند نمی‏تواند بفهمد بالأخره حلوا چیست و احتمالاً از خوردن آن هم اجتناب می‏ورزد امّا مادرش به هر ترتیبی شده مقداری حلوا به دهنش می‏گذارد و او چون دید آن چه گفته‏اند صحّت دارد دیگر نیاز نیست که با اصرار و اجبار دیگران حلوا بخورد، بلکه خود دنبالش دویده و از همان غذایی که ابتدا نمی‏خورد، می‏خواهد بیشتر و فراوان‏تر تناول کند. اصولاً ترک لذت‏های بدنی و دنیایی خود با لذت معنوی توأم است:
اگر لذت ترک لذت بدانی دگر لذت نفس لذت نخوانی بنابراین روزه برای انسان اموری را فراهم می‏کند که از مسرّت‏های دنیوی بالاتر است ممکن است برخی این تردید را مطرح کنند که مؤمنان پس از پایان ماه رمضان غالباً شادمان هستند که از روزه گرفتن نجات یافته‏اند، در جواب آنان باید گفت: این همان نفس حیوانی است که می‏خواهد به لذت‏های دنیا اکتفا کند و از لذات آخرتی غافل بماند. در برابر این تردید یک نکته دیگر مطرح است که اشاره به آن جالب خواهد بود: یک انسان روزه‏دار که گرسنه و تشنه است و ساعت‏ها و روزها خود را از برخی امکانات و خواهش‏های نفسانی محروم کرده، هیچگاه وقتی یک آدم روزه خوار را مشاهده می‏کند به هیچ عنوان از دیدنش احساس حسادت نمی‏کند که چرا از شرایط او محروم است، بر عکس یک خوشحالی و شادمانی معنوی را در وجود خود می‏بیند این مسرّت از جسم و تمایلات مادی او که نیست زیرا بدنش در رنج و سختی است بلکه این روح و سرشت اوست که احساس لذّت می‏کند که خداوند چنین توفیقی را نصیب او کرده و این سعادت جاوید را برایش در نظر گرفته است.(۳۱)
فضل بن شاذان از حضرت امام رضا(ع) درباره علت وجوب روزه سؤال کرد، حضرت فرمود: مسلمانان مأمور شده‏اند روزه بگیرند تا درد گرسنگی و عطش را درک کنند و به فقر آخرت راهنمایی شوند، روزه داری که خود را محتاج خدا ببیند پاداشش افزوده می‏شود، با روزه گرفتن هوای نفسانی کنترل می‏گردد و روزه برای روزه‏دار اندرز گوی خوبی است و او را برای انجام واجبات تشویق می‏نماید.(۳۲)
● مزایای روزه
روزه پیکاری است درونی برای آماده شدن در پیکارهای سخت بیرونی، رمضان کلاس درس است، معلمانش پیامبران خدا، کتابش قرآن و درسش آموختن تشنگی تا در محرم از پایمان نیندازند، رمضان یک اردوگاه است، سربازانش عموم مردم و افسرانش بهترین عبادت کنندگان. ماه سخن گفتن با خدا و بیدار شدن و بیدار کردن و مهیا شدن است در این ایام مبارک خوردن انکار می‏شود تا به اصل وصل گردیم. اگر بخواهیم محاسن و فواید روزه و روزه داری را بر شماریم و به هر کدام اشارتی کنیم، واقعاً ملاحظه می‏گردد این برکت در ابعاد گوناگونی برای آدم روزه‏دار ارمغان‏های ارزنده‏ای به همراه می‏آورد. اینک به چند محور می‏پردازیم:
▪ فرصت مناسب
وقتی از تربیت روح و حالات درونی انسان سخن می‏گوییم به ابزاری نیاز داریم، فضایی نیز برای تحقق این امر لازم است. روزه این امکان را فراهم می‏سازد که خودسازی را تمرین کند و ویژگی بارز انسانیت را در خود احیاء و شکوفا سازد. در این ایام کشتی متلاطم روح انسانی به ساحل آرامش می‏رسد و فرصت ارزنده‏ای است که آدمی در این کرانه معنوی قلب خویش را به ملکوت پیوند زند. در ماه رمضان ما می‏توانیم این ماده خام را که در وجودمان داریم به محصولات مولّد و مفیدتری تبدیل کنیم، همچنین یک نوع مراقبت افزون‏تری بر چنین ساخت و سازی داریم.
▪ زمینه‏ای برای اخلاق نیکو و فضایل آسمانی
روزه همچون محلولی از املاح نقره است که شیشه عکاسی دل را به آن آغشته می‏سازند تا تصاویر زیبایی از محاسن ملکوتی روی آن نقش بندد، چون روزه تاریکی‏های روح و ظلمت‏های دل را زایل می‏سازد، قلب آدمی نور حقیقت را جلب می‏کند، در واقع روزه چون ذره‏بینی است که موجب تمرکز و توجه نور راستی و درستی می‏گردد البته نور معنویت محدودیتی ندارد و همه جا هست امّا در جاهایی تابش افزون‏تری دارد که یک زمینه مساعد و شرایط کافی به وجود آید. روزه به این اکتفا نمی‏کند که صرفاً آن نور را به سوی قلب رهنمون سازد بلکه دقت می‏نماید که اولاً مبادا این نور کم رنگ گردد و ثانیاً اجازه نمی‏دهد ظلمت هایی که شیاطین انسی و جنی تولید می‏کنند این پرتو افشانی را تحت الشعاع قرار دهند به همین دلیل رسول اکرم(ص) روزه را به یک سپر تشبیه کرده‏اند. به برکت این ویژگی روزه دار مراقب است از راه حق منحرف نگردد و از کژی‏های زبانی، رفتاری و کرداری پرهیز می‏کند و با زبان حال خویش می‏گوید این نفس اماره می‏خواهد چنین پاسبان قوی را که وجودم را تحت نظارت گرفته و این نگهبان مفید و مهربان را که قوای رذیلت و نکوهش شده را به زندان افکند از بین ببرد امّا دستش کوتاه است و به برکت معنویت روزه قادر نیست مرا از صراط حق منحرف کند، راستی مهار نمودن این نفس سرکش بسیار مشکل است و از این روی است که پیامبر اکرم(ص) جهاد با نفس را جهاد اکبر و جهاد با دشمن را جهاد اصغر دانسته‏اند. روزه یک توفیق بزرگی است که چنین عمل مشقت زایی را برای ما آسان و ساده می‏نماید و بوستانی از خوبی‏ها را در اختیارمان می‏گذارد دل، قلب، روح و جان آدمی کانونی شریف و حساس است و آفریدگار هستی عرش خویش را دل مؤمنان قرار داده است. ولی گاهی این گوهر وجود آدمی دچار هیجان‏های منفی و تشویش‏ها و اضطراب‏های بیهوده می‏گردد، از جمله داروهای شفابخش این تلاطم‏های روحی روزه است که تمایلات را کنترل و تعدیل می‏نماید.
▪ صیقل قلب، صفای روح
منظره ی بوستانی با صفا که روح را طراوت و جان را لذت می‏بخشد، هر چند زیبا و روح نواز باشد، آن کسی که عینک تیره بر دیده نهاده، نمی‏تواند درست درک کند و هر چه از این شکوفایی و شکوهمندی برایش بیان گردد، نمی‏تواند آن همه خوبی را در ذهن خود مجسّم نماید. مردم ظاهربین که غرق در لذات و شهوات دنیوی هستند قادر نمی‏باشند آن جلوه‏های جذاب روحی و معنوی را بفهمند. امکاناتی لازم است که عینک سیاه برداشته شود یعنی از تمایلات میرا و فانی و لذت تن بکاهد تا آن نور زیبا که از نظرها مخفی است با سیمایی تابناک جلوه گر شود روزه می‏تواند این کار را به خوبی انجام دهد.
از نتایج و فوائد بزرگ روزه همین صفای باطن و پاکیزگی روح است وقتی از امور مادی و نفسانی اعراض گردید، گرایش‏های پرهیزگاری در آدمی تقویت می‏شود و در این حال انسان برای درک حقایق جهان هستی آماده‏تر می‏شود. البته برای رسیدن به چنین کمالی صرفاً خوردن و آشامیدن کفایت نمی‏کند بلکه روزه دار باید از هر چه موجب آلودگی و ارتکاب گناه است و یا او را به وسوسه‏های شیطانی و هوس‏های سرکش سوق می‏دهد امساک کند. رسول اکرم(ص) فرموده‏اند:آسان‏ترین چیزی که خداوند برای روزه دار واجب کرده، پرهیز از خوردن و آشامیدن است.(۱) امّا این مرحله اول است و باید تمامی اعضاء بدن در حال روزه باشند چنان که امام صادق(ع) فرموده‏اند: روزه این نیست که انسان صرفاً از غذا خوردن و آشامیدنی‏ها خودداری ورزد وقتی روزه داری باید گوش، چشم، زبان، شکم و عورتت نیز باید صائم باشند، دست خود را از تعدّی به حقوق دیگران و دامنت را از آلودگی حفظ کن و بسیار ساکت باش و جز در امور خیر سخن مگوی و با زیردستان و خادمان مدارا کن.(۲)
اگر مسلمانی با این نوع روزه داری جسم و جان خود را به مدت یک ماه تمرین و پروش دهد قطعاً به مرحله کمال معنوی و روحانی می‏رسد و ثواب بزرگی نصیب خود می‏سازد. علی(ع) از پیامبر خدا نقل کرده است که آن حضرت می‏فرمود: هر کس برای رضای خدا و اجر اُخروی در ماه رمضان روزه گیرد و گوش، چشم و زبان خویش را از مردم باز دارد، خداوند روزه‏اش را می‏پذیرد و گناهانش را می‏بخشد و به او ثوابی معادل اجر صابران عطا می‏کند.(۳)
تقوا و پرهیزگاری ناشی از این روزه کامل نقش برجسته‏ای در تربیت و سازندگی شخصیت انسان مسلمان دارد و شعله‏های سرکش غرایز حیوانی و هوس‏ها تا حد چشم‏گیری در وجودش خاموش می‏گردد و گریبان عقل و دل از چنگال شهوات رها می‏شود و برای روزه دار زمینه‏ای آماده برای تمرین خوب زیستن و نکو بودن فراهم خواهد شد. این مراقبت و تمرین پیاپی در یک ماه نیروی بازدارنده‏ای در فرد روزه دار بوجود می‏آورد که می‏تواند به او کمک کند در بقیه ایام سال هم با دلی پاک و اندرونی پالایش شده به زندگی فردی و اجتماعی ادامه دهد. روزه چراغ معرفت و آگاهی را هم در وجود آدمی برمی‏افروزد این بینش و نگرش چنان کمال آفرین است که حتی شخص روزه دار می‏تواند از اندیشه و فکر گناه هم دوری گزیند. حضرت علی(ع) می‏فرمایند: روزه دل از اندیشه گناهان، برتر از روزه شکم از خوردن و آشامیدن است.(۴)
در واقع امساک راستین و همه جانبه یک انقلاب روحی و تحوّل درونی را پدید می‏آورد که جلو شرارت، تباهی، فساد و خلاف را می‏گیرد.
دشوارترین جنبه روزه این است که لبه شمشیر ریاضت را به سوی نفس امّاره بگیریم. در روزه تمایلات سرکشانه تدریجاً روبه ضعف می‏رود و با انقیاد نظام‏مند این خواهش‏ها در برابر خواست الهی آرام می‏شود. بر اثر این خویشتن داری هدف‏مند و جهت‏گیری شده به سوی خداوند، نفس آدمی به این امر واقف می‏گردد که می‏تواند جدای از یک زندگی دنیایی مشابه با چرای حیوانات بزید و آگاه می‏گردد که اگر چه بدنش در این سراست اما از کنگره عرش او را فرا می‏خوانند که تو باید در بزم قدسیان باشی. تو زائری در این جهانی و هدفی والاتر از این موجودیت فیزیکی داری. آرام آرام قدری این‏پرده‏های مادی کنار می‏روند و جنبه‏ای از شفافیت هویدا می‏گردد که او را به سوی لطافت‏های معنوی سوق می‏دهد. روزه گرفتن در واقع یک نوع زره اخلاص در برابر لذایذ دنیاست، یک فنای از داده‏های زوال‏پذیر است که حیات طیبه را به ارمغان می‏آورد، رسول اکرم(ص) چنان روزه را دوست می‏داشت که این عنصر بخش اساسی فقر معنوی محمّدی را تشکیل می‏داد چیزی که رسول اکرم(ص) درباره‏اش فرموده‏اند: «الفقر فخری».
روزه صحنه شگفت انگیزی برای ارزیابی باورها، اخلاص، صدق و صفاست، روزه‏ای که خداوند می‏فرماید من خود عهده دار پاداش آن هستم یک میدان زیبایی است برای اوج‏گیری، رشد و عروج ملکوتی. حضرت زهرا(س) فرموده‏اند: خداوند روزه را برای تحکیم و تثبیت اخلاص واجب فرمود، حتی در روزه ماه مبارک رمضان بوئیدن گل و لذت بردن از چنین رایحه‏ای کراهت دارد، زیرا خداوند می‏خواهد روزه دار از تمامی لذت‏های فانی محروم گردد تا وجودش خالصانه به سوی حق معطوف گردد و تار و پود وجودش با اخلاص بافته شود. حسن بن راشد می‏گوید: امام صادق(ع) وقتی روزه می‏گرفت گل را بو نمی‏کرد، پرسیدم چرا؟ فرمود: کراهت دارم روزه‏ام را با لذت دیگری مخلوط کنم.(۵) وقتی آدمی با این امساک‏های همه جانبه متوجه خدا شد و آن فرمانروای هستی را حاضر و ناظر رفتار و اعمال خود دید و درک کرد که در محضر حق می‏باشد، همین معرفت او را به سوی افق‏های عالی می‏کشاند و دیگر حاضر نیست بدون رضایت خداوند کاری انجام دهد و این جاست که بذر فضایل و مکارم در اعماق وجودش شکوفا می‏گردد.(۶)▪ روزه و مقاومت و تقویت اراده
بدون تردید صبر و استقامت از کلیدهای مهم اصلاحات درونی و بیرونی است. در قرآن کریم مسلمانان به صبر توصیه شده‏اند و در این کتاب شریف این ویژگی قرین ایمان، نماز و عبادت معرفی گردیده است. حضرت رسول اکرم(ص) فرموده‏اند: ایمان دو نیمه است نیمی صبر و نصف دیگر شکر و هم ایشان فرموده‏اند: پیروزی با صبر توأم و گشایش با رنج همراه است:
صبر و ظفر هر دو دوستان قدیمند بر اثر صبر نوبت ظفر آید انسانی که صبر پیشه می‏سازد بر مشکلات مادی و معنوی فائق می‏گردد، صبر می‏تواند آدمی را از اعماق چاه ذلّت به اوج آسمان سعادت برساند، پیشوایان ما تأکید فرموده‏اند: نصف صبر روزه داری است، روزه راستین می‏تواند ملکه صبر را در انسان شکوفا سازد، کسی که در مکتب روزه پرورش یافته دیگر در مواقع جزیی و عبث گوهر وجود خود را در خرمن غضب نمی‏سوزاند زمام نفس را در اختیار دارد و هیچ گاه در برابر خواهش‏های شهوانی تسلیم نمی‏گردد، به دنبال مردم آزاری، بی عفتی و خلاف نخواهد بود، در برابر شدائد و سختی‏های روزگار خود را نمی‏بازد و برای رسیدن به یک مقصود عادی به کارهای پست و حیوانی دست نمی‏زند. به راحتی از عادت‏های نکوهش شده دست برمی‏دارد و خویشتن را از قیود رسم‏های خلاف آزاد می‏سازد.
مرغ سعادت و نیک بختی انسان تنها با دوبال اراده و صبر می‏تواند بر فراز هدف‏های پاک، بزرگ و مقدس به پرواز درآید. روزه در تحکیم این سنگرهای عظیم اثر چشم‏گیری دارد و پایداری در برابر تمایلات طبیعی کم کم نهال صبر را بارور می‏گرداند. امام صادق(ع) فرموده‏اند: هرگاه کسی دچار گرفتاری شد روزه بگیرد زیرا خداوند می‏فرماید: در شداید از صبر یعنی روزه کمک بگیرید.(۷) زیرا بدون خصلت صبر پیروزی بر مشکلات میسّر نمی‏باشد تحمّل در برابر ناگواری‏ها و نگرانی‏ها بر نیروی مقاومت و پایداری آدمی می‏افزاید و اراده را توانا می‏سازد. رسول اکرم(ص) ماه رمضان را ماه صبر نامیده‏اند: «شهر الصبر و انّ الصبر ثوابه الجنه؛(۸) رمضان ماه صبر است و پاداش صبر بهشت است.»
روزه یک حرکت کاملاً ارادی است و انسان به خواست خود اموری را ترک می‏کند که در اثر این مقاومت در برابر خواسته‏ها روح را چنان تقویت می‏کند که یک ملکه در وجودش شکل می‏گیرد و با این حالت نفسانی می‏تواند دستورات حق تعالی را اجرا کند و پیرامون محرّمات الهی نرود.
کسی که خود را تسلیم موانع ننماید و ثابت قدم و پایدار بماند در کارهای بزرگ موفق می‏شود و پیروزی را در آغوش می‏گیرد:
سکونی بدست آور ای بی‏ثبات که بر سنگ کردان نروید نبات همه حکما، عرفا و ادبا و حتی اقشار معمولی جامعه بر این باورند که اراده و ثبات در رأی کلید پیروزی است اما برای ایجاد این خلق نیکو یک تمرین و ورزش اخلاقی لازم است. روزه دار این تمرین را به خوبی انجام می‏دهد و امروزه علمای روان شناس اهمیت امساک را در تقویت اراده به عنوان یک اصل علمی پذیرفته‏اند و به آنان که محتاج ثبات در کارها هستند توصیه می‏کنند از امور عادی و امکاناتی که در اختیارشان است یک مقداری پرهیز کنند و در دم به خواهش‏های نفسانی پاسخ مثبت ندهند. اصولاً انسان در مقابل محیط طبیعی ضعیف خلق گردیده و زود تسلیم عادات و آداب متداول می‏گردد و هر قدر اراده ضعیف‏تر باشد بشر زودتر تحت تأثیر فضای پیرامون قرار می‏گیرد. به تدریج آنقدر در ضعف اراده پیش می‏رود که هر چند حق را با دو چشم خویش ببیند به آن اعتنا نمی‏کند. عزم و اراده چه در امور مادی و چه در مسایل فرهنگی و روحانی برای یک جامعه چون خون برای حیات انسان ضرورت دارد، در اجتماعی که آدم‏های فاقد اراده و یا دچار ضعف تصمیم‏های مهم برنامه ریز هستند هیچ گونه تحرک، توسعه و تعالی دیده نمی‏شود روزه می‏تواند این ضایعه مهم را درمان کند و اراده‏هایی را پرورش دهد که بتوانند جامعه‏ای را از زوال و سقوط حتمی برهانند زیرا روزه دار با خواهش‏های خویش در نبرد است، در برابر غرائز مقاومت می‏کند و در شداید و سختی‏ها استقامت می‏ورزد، این خصلت جان را از قید سلطه هوس‏ها و خواهش‏های پلید می‏رهاند، حضرت علی(ع) فرموده‏اند:افضل الناس من جاهد هواه و اقوی الناس من غلب هواه؛(۹) بهترین مردم کسی است که با هوای نفس می‏ستیزد. و نیرومندترین آنان فردی است که بر آن غلبه یابد.(۱۰) پس روزه داران هم بهترین مردم و هم نیرومندترین افرادند، بر اثر پژوهش هایی که در نظام جسمی و روانی روزه داران صورت گرفته این واقعیت آشکار گشته است بدن آدمی بر اثر یک ماه روزه داری مقاومت ویژه‏ای بدست می‏آورد و می‏تواند در هنگام بیماری‏ها و عوامل استرس‏زا پایدارتر باشد. انسان‏های روزه دار درد را بهتر تحمّل می‏کنند و دوره بیماری در آنان کوتاهتر است، زخم‏های روزه داران زودتر التیام می‏یابد، ترشح هورمون‏های رشد، کورتیزول، اپی نفرین و گلوکانون در این اشخاص بهتر صورت می‏گیرد و در نتیجه زودتر از دیگران به ساحل آرامش و سلامتی روانی دست می‏یابند.(۱۱)
▪ روزه و توجه به سرای جاوید
یکی از حالات انسان که نمی‏توان آن را انکار کرد، غفلت است که در حد طبیعی از نعمت‏های بزرگی است که خداوند به انسان داده است، به راستی اگر این ویژگی در وجود آدمی نبود با دردها، پریشانی‏های بنیان کن چه می‏کرد، ولی گاهی این صفت از حد طبیعی خود خارج شده و طغیان می‏نماید که هرگونه اثرات بیداری آفرین را در انسان خنثی می‏کند به عنوان نمونه همه افراد بشر یقین دارند که روزی عمرشان خاتمه می‏یابد و به دنیای دیگر منتقل می‏گردند اما بسیاری افراد اعمالی انجام می‏دهند که گویی مرگی وجود ندارد یا احتمال آن ضعیف است، این غفلت بزرگ اثر آن یقین مسلّم را نابود می‏کند. یکی از عواملی که آدمی را از غفلت بیرون می‏آورد و بیدار کننده و یادآورنده شایسته است روزه می‏باشد.
رسول اکرم(ص) در خطبه معروف خود که به مناسبت ماه رمضان فرمودند، تأکید نمودند با گرسنگی و تشنگی خود گرسنگی و تشنگی روز قیامت را به خاطر آورید، این تعبیر پیامبر حاکی از آن است که روزه باید دارای چنین درس آموزنده‏ای باشد و روزه دار باید متوجه سرای جاوید گردد به این ترتیب روزه زمینه تربیت عملی است که در پرتو آن انسان به موقعیت ویژه‏ای نایل می‏شود که نقش اساسی در ساختن زندگی کامل انسانی خواهد داشت و با بدست آمدن این موقعیت انسان نیروی آن را بدست می‏آورد تا اعمالی را که او را از دشواری‏های رستاخیز حفظ می‏کند انجام دهد.(۱۲)
روزه دار حقیقی آتش جهنم را از خود دور می‏کند چنان که پیامبر فرموده‏اند روزه سپر آتش جهنم است.(۱۳) شخص روزه دار در هنگام ملاقات پروردگارش شادمان است. امام صادق(ع) فرموده‏اند: برای شخص روزه دار دو خوشحالی وجود دارد یکی شادی در هنگام افطار و دیگری خرّمی در حال ملاقات پروردگارش.(۱۴)
امام باقر(ع) فرموده‏اند: اگر شخصی یک روزه را که در آن روزه‏داری واجب نیست روزه بگیرد به نحوی که اراده و نیتش تنها ثواب و مقام منزلت در نزد خداوند متعال است، پروردگار به دلیل همین یک روزه که او گرفته است، وی را در بهشت وارد می‏نماید(تا چه رسد به ثواب و درجاتی که برای روزه واجب متصوّر است.)(۱۵)
روزه داری که به معنای واقعی روزه گرفته است، از درب سفارشی ویژه‏ای داخل بهشت می‏گردد و این نکته را رسول اکرم تذکر داده‏اند.(۱۶)
▪ ترویج عادات پسندیده
یکی از فواید اخلاقی روزه این است که به انسان عادت می‏دهد با کمتر از معمول بسازد و به او می‏فهماند که می‏توانی کارهای بدنی و فکری را که قبل از فرا رسیدن ماه رمضان با خوردن سه وعده غذا انجام می‏دادی در این ماه با دو وعده انجام دهی، آدمی این گونه اگر دچار تنگناهای اقتصادی و برخی قحطی‏ها بر اثر حوادث طبیعی چون سیل، زلزله و توفان و نیز جنگ‏ها و ناامنی‏ها گردد می‏تواند با کمبودها بسازد و به خود اجازه نمی‏دهد بر اثر مضیقه‏های فوق به کفر و ناسپاسی روی آورد و نیز برای جبران کاستی‏های غذایی دنبال کارهای خلاف و تقلب و کلاهبرداری نمی‏رود و به روزی خود اکتفا می‏کند به علاوه چون فهمیده است کم شدن خوراک و محدود گردیدن وعده‏های غذایی تأثیر در میزان تحرک و کار و تلاش ندارد، به فعالیت‏های خود ادامه می‏دهد اما افراد ناز پرورده و شکم باره در این موارد خود را می‏بازند. اوقات روزه دار در چنین مواقع که با سختی و مشقت توأم است به پریشان حالی و نگرانی نخواهد گذشت و دچار اندوه، افسردگی و تشویش نمی‏گردد.(۱۷)
روزه دار به قسمت خود راضی است و اندک‏ها را که موجب کفایت است بسی بهتر از بسیارها که زیان بارند دوست می‏دارد. نفس یک اشتهای سیری‏ناپذیر دارد و هرچه به او بدهند باز هم می‏خواهد دنبال چیز تازه‏ای برود و راهی که می‏تواند از این طغیان نفس جلوگیری کند روزه است و ارمغان آن قناعت می‏باشد. روزه انسان را این گونه پرورش می‏دهد که کم کردن خواهش‏های نفسانی هیچ گاه ارکان زندگی را مختل نمی‏کند، روزه به آدمی می‏آموزد که خوردن برای زیستن است نه زندگی کردن برای خوردن، این فریضه مسلمان را از غرق گردیدن در مادیات و حرص و طمع برای لذت‏های زودگذر و مسابقه برای تن پروری و مصرف زدگی می‏رهاند و به او یاد می‏دهد به فکر دیگران هم باشد و بر خواهش‏های نفسانی مسلط گردد و به قدر نیاز از امکاناتی که در اختیارش است استفاده کند و از اسراف و تبذیر بپرهیزد. فرد قانعی که روزه تحویل جامعه می‏دهد اهل سخاوت هم هست و از دنیا وارسته بوده و زاهد است، دست نیاز به سوی دیگران دراز نمی‏کند و برای بدست آوردن مایحتاج خود تن به ذلت و خواری نمی‏دهد، با دوری از مصرف بی رویه بر پای خویش متکی است و اعتماد به نفس را در خود تقویت می‏نماید. مسلمانان صدر اسلام با همین روحیه از همه چیز خود در راه خدا گذشتند و حتی در میادین جنگ به چند دانه خرما قناعت کردند و با تکیه بر معنویت، ایمان و پارسایی، پیروزی‏های شکوهمندی آفریدند، در دفاع مقدس و جنگ تحمیلی حزب بعث علیه ایران نیز این خصال آشکارا مشاهده می‏گردید.
ایثار یا مقدم داشتن دیگران برخود یا راحتی خویش را فدای آسودگی اقشار دیگر نمودن از خصال یک روح خود ساخته می‏باشد که معنای واقعی سعادت دنیا و آخرت را درک کرده است. چنین انسان هایی گوی خوشبختی را در میدان زندگی ابدی از همگنان ربوده‏اند چرا که با رنج خود آرامش دیگران را خواسته‏اند و وصف این حالت در این مقال نمی‏گنجد:
کار پاکان را قیاس از خود مگیر گرچه باشد در نوشتن شیر شیر یکی از عادات نیکویی که می‏تواند ارمغان ماه رمضان باشد وقت‏شناسی، نظم و انضباط در امور می‏باشد. امیرمؤمنان در اولین فراز وصیت خود به فرزندانش می‏فرماید:
«اوصیکما و جمیع ولدی و اهلی و من بلغه کتابی بتقوی اللّه و نظم امرکم؛(۱۸) شما و تمام فرزندان و بستگانم و هر کس را که وصیت من به او برسد به تقوا و نظم در کارها سفارش می‏نمایم.»
اصولاً فرائض اسلامی از قبیل نمازهای پنج‏گانه و آداب حج حاوی نظم و انضباط است، ماه مبارک رمضان با رؤیت هلال ماه آغاز و با دیدن هلال ماه شوال پایان می‏پذیرد و با توجه به این که این ماه، قمری است طبعاً در فصول چهارگانه سال جاری است، گاه در روزهای بلند تابستان و در مواقعی در روزهای کوتاه زمستان قرار می‏گیرد، در همه این شرایط لازم است که انسان حساب لحظه‏ها و دقیقه‏ها را در شروع سپیده دم و آغاز مغرب در نظر گیرد و روزه‏دار نمی‏تواند از این نظام دقیق سرپیچی کند و این درس جالب به مسلمان می‏آموزد که در برنامه زندگی خود برنامه ریزی داشته باشد و فرصت‏ها را برای خوبی‏ها از دست ندهد.
امانت صفتی است که فاعلش هرگز از جاده راست منحرف نشده و وظیفه خویش را فدای طمع و شهوت نمی‏سازد، امانت آن قدر اهمیت دارد که خداوند وقتی آن چیزی را که به عنوان امانت به آسمان، کوهها و زمین عرضه کرد، آن‏ها بر خود لرزیدند ولی انسان آن را پذیرفت.(۱۹)
مردم معمولاً لفظ امین را بر کسی اطلاق می‏کنند که وقتی چیزی را نزدش می‏سپارند، بدون تخلف، تخریب و فساد به صاحبش مسترد نماید اما حقیقت امانت از این مرحله بسیار بالاتر است حاکمی که امین باشد مردم آن سرزمین در رفاه و راحتی بسر می‏برند، فرمانده امین، کشور را از شر اجانب و دشمنان داخلی حفظ می‏کند، مربیان و معلمان امین نسل خوب و شایسته را پرورش می‏دهند. کاسب امین جنس درست به مردم عرضه می‏کند. بنابراین تمام طبقات جامعه از بالاترین و پایین‏ترین نقطه نیاز به این صفت دارند. روزه امانتی است که خداوند به مؤمن تحویل می‏دهد تا یک ماه آن را حفظ و از لغزش وسوسه نگاهداری کند و برای پاسبانی هیچ ناظری جز تقوا و ترس از خداوند و وجدان در برابرش نیست. آن انسان مسلمانی که پس از تمام شدن ماه رمضان، روزه یک ماهه را کامل و تمام به جای آورده نه تنها ثابت کرده که فرد امینی است و خیانت روا نداشته بلکه نشان داده که در آینده نیز در هر موردی که محکی پیش آید امانت دار خواهد بود.
راستی آیا کسی امین‏تر از روزه دار وجود دارد که غذای لذیذ و شربت گوارا در اختیار دارد امّا به آن دست نمی‏زند، قطره ی آبی نمی‏نوشد و لقمه نانی نمی‏خورد و آتش شهوت خود را حتی از راه حلال خاموش نمی‏کند. چنین شخصی با این اوصاف در دین خود امین است، خواسته‏های خود را ترک می‏کند، چنین شخصی امانت و درستکاری را در روح و روان خود پرورش می‏دهد.
▪ فضیلت گرسنگی
پروردگار متعال مؤمنان و دین باوران را با گرسنگی در روزه می‏آزماید که آیا پذیرای تحمّل این سختی در یک فراخوان عبادی هستند یا خیر، چه خضوع و خشوعی در روح و جسم و فکر خود نسبت به این حکم الهی و تکلیف شرعی دارند، با اخلاص و از اعماق وجود فرمان حق را پذیرفته‏اند یا خیر، عبادت مزبور را با شور و شوق و شعور انجام می‏دهند یا از این برنامه اکراه دارند. با گرسنگی حالات عاطفی او تحریک می‏گردد و نسبت به گرسنگان جامعه عکس العمل مثبت نشان می‏دهد یا خیر. در حکمت روزه گفته‏اند روزه دار حقیقت گرسنگی را می‏چشد آنگاه حرمت نعمت‏های موجود را نگاه می‏دارد. رسول اکرم(ص) فرموده‏اند: دوست دارم روزی سیر باشم تا شکر نعمت بجای آورم و روزی گرسنه گردم تا قدر نعمت را بدانم.
مرحوم مولی مهدی نراقی در فواید گرسنگی گفته است: دل را نورانی و روشن می‏گرداند و آن را صفا و رقّت می‏بخشد، ذهن را پویا می‏نماید و آدمی در این حالت از مناجات و طاعت لذّت می‏برد و از ذکر و عبادت حالت ابتهاج و سرور می‏یابد. نسبت به بینوایان دل سوزی و رحم می‏آورد و گرسنگی روز قیامت را به یاد می‏آورد. در وجودش شکسته نفسی و انکسار که مانع سرکشی و غفلت است پدید می‏آید، بر طاعات و عبادات مراقبت افزون‏تری دارد و شهوت معصیت را کم می‏کند، خواب زیاد که موجب تباهی عمر و ماندگی طبع و از دست دادن نماز شب و تهجّد می‏باشد، دفع می‏نماید، ایثار، صدقه و سخاوت برایش میسّر می‏گردد و بدنش از شر بیماری‏ها مصون و سالم‏تر خواهد شد.(۲۰)
حضرت رسول اکرم(ص) فرموده‏اند: فرزند آدم هیچ ظرفی را پرنکرد که بدتر از شکم باشد و آدمی را کافی است که لقمه‏ای چند که او را زنده نگاه دارد بخورد و هم ایشان تأکید کرده‏اند: دل‏های خود را به بسیار خوردن و آشامیدن نکشید زیرا دل چون زمین کشاورزی است که اگر بسیار به آن آب برسد پژمرده می‏گردد و باز می‏فرمایند: بهترین شما نزد خدا افرادی هستند که بیشتر گرسنگی و تفکر می‏کنند و بدترین شما آنانی‏اند که زیاد می‏خورند و می‏آشامند و هیچ بنده از خوراکی که دل او به آن رغبت کرده، نمی‏گذرد مگر این که درجه‏ای در بهشت می‏آورد، اسرار ملکوت آسمان‏ها در قلب کسی که شکمش پرباشد داخل نمی‏شود. امام صادق(ع) فرموده‏اند: ضرر هیچ چیز برای دل آدمی بیش از بسیار خوردن نیست چرا که پرخوردن موجب دو چیز است: قساوت قلب و دیگری هیجان شدت و گرسنگی نان خورش مؤمن و غذای روح و دل و موجب رحمت بدن است. درباره ترغیب به گرسنگی از رسول خدا(ص) روایت شده است با نفس‏های خود توسط گرسنگی و تشنگی جهاد کنید چرا که اجر و ثواب آن مانند کسی است که در راه خدا جهاد می‏کند و عملی نزد خداوند محبوب‏تر از گرسنگی و تشنگی نمی‏باشد. کم خوردن عبادت است و خداوند به کسی که خوردن او در دنیا کم باشد مباهات می‏کند و به فرشتگان می‏فرماید بنگرید به بنده من که او را در دنیا مبتلا کردم به غذا و آب و وی آن‏ها را برای جلب رضایت من ترک کرد، شاهد باشید که در برابر هر مرتبه که برای من از خوردن صرف نظر کند درجه‏ای در بهشت نصیبش می‏کنم. نزدیک‏ترین مردم در روز قیامت کسی است که بسیار گرسنگی و تشنگی خورد.(۲۱)
▪ مواسات و مساوات
پیشوایان دین در روایات و ادعیه اسلامی ماه رمضان را ماه مواسات نامیده‏اند.(۲۲) از نتایج برجسته روزه برانگیختن حس هم دردی نسبت به مستمندان و هم نوعان تنگدست است، آنان که زندگی آسوده‏ای دارند و رنج فقر و طعم گرسنگی و ناداری را نچشیده‏اند امکان دارد از حال فقیران غافل بمانند، روزه داروی این غفلت است از سویی به احسان و اطعام و انفاق به محرومان در ماه رمضان سفارش بسیاری شده است و از طرفی خود روزه موجب درک بهتر رنج فقیران می‏گردد و بدین ترتیب ثروتمند به بینوا نزدیک می‏شود، احساسات رقّت می‏یابد و احسان وجود فزونی می‏گیرد. مواسات یعنی سهیم ساختن افراد هم نوع در رزق و روزی و مسلمانان با تمرین این فضیلت و تأکید بر چنین خصلت ارزنده‏ای جامعه را از شکاف‏ها، حقدها و کینه‏ها نجات می‏دهند و درکنار هم از نعمت‏های الهی بهره می‏گیرند. از امام حسن عسکری(ع) پرسیدند: چرا روزه واجب شده است فرمودند: تا ثروتمند درد گرسنگی را دریابد و به فقیر توجه کند.(۲۳) هشام بن حکم از امام صادق(ع) علت روزه را پرسید، امام فرمود: خداوند روزه را واجب کرد تا غنی و فقیر با هم مساوی باشند و بدان جهت که غنی رنج گرسنگی را لمس نکرده تا به فقیر رحم کند و هر وقت چیزی خواسته قدرت بدست آوردن آن را داشته است، خدا خواسته است که میان بندگانش یک نواختی بوجود آورد و مایل بوده ثروتمند طعم گرسنگی را بچشد و اگرجز این بود، غنی بر مستمند و گرسنه ترحّم نمی‏کرد.(۲۴) شهید سید محمد باقر صدر می‏گوید: روشن است که احساس شخص ثروتمند به لزوم کمک به فقیر و احساس محرومین به این که باید امداد گردند تا بین او و مرفهان فاصله طبقاتی زیادی نباشد و سپس احساس تمامی فرزندان آدم به این که باید شکاف‏های طبقاتی برداشته شود و این احساس عامل کارهای خیر در ماه رمضان خواهد بود به این ترتیب می‏بینیم روزه یکی از عوامل مؤثر در گسترش روح انسانی و برقراری اخلاق و عواطف اسلامی در میان تمام اقشار جامعه است.(۲۵)
از نظر روان‏شناسی انسان یک غریزه خود دوستی دارد و وجود خویش را بر دیگران ترجیح می‏دهد اگر این ویژگی با اعتدال توأم باشد خوب است اما افراط در آن جزو مفاسد اخلاقی خواهد بود، اما یک اصل مهم در اسلام وجود دارد که ما باید طبق آن خوبی دیگران را هم بخواهیم روزه به ما اجازه می‏دهد این ویژگی را احیا کنیم زیرا با امساک از خوراکی‏ها و آشامیدنی‏ها متوجه می‏شویم غیر از ما، افرادی در جامعه وجود دارند که از برخی نعمت‏ها و امکانات محرومند، همسایه‏ای داریم که برای تأمین معاش خود مشکل دارد وقتی این حس در جامعه عمومی شد یک اتحاد اخلاقی و انسجام استواری در میان اقشار گوناگون برقرار می‏شود و اصل تعاون و هم بستگی رعایت می‏گردد و در نتیجه در این اجتماع کمتر کسی وجود دارد که با فقر و بینوایی روبرو باشد بدین طریق روزه یک مساوات برقرار می‏سازد، ثروتمند درد گرسنه را می‏فهمد و فقیر متوجه می‏شود افراد غنی بر اثر روزه‏داری سختی‏های او را لمس کرده‏اند، این یک حرکت اقتصادی صرف نیست بلکه از چنین رهگذری مهربانی، عطوفت و شفقت در جامعه احیا می‏گردد و روابط افراد با یک مودّت و نوع دوستی توأم می‏گردد.
در این جامعه فساد و تجاوز به حقوق دیگران کمتر مشاهده می‏شود و به دلیل توسعه و پیشرفت استقلال به سوی سلامتی و امنیت روانی و اخلاقی گام برمی‏دارد.
▪ روزه و سلامتی اندام‏های انسان
امروزه پزشکان عقیده دارند عامل بسیاری از بیماری‏ها زیاده روی در خوردن غذاهای گوناگون است چون مواد اضافی جذب بدن نمی‏گردند و به صورت چربی‏های مزاحم یا مواد رسوب کننده در اعضای انسان یا خون باقی می‏مانند و بهترین راه دفع این مواد زاید امساک و روزه داری است دکتر الکسی سوفرین گفته است روزه داری می‏تواند بیماری هایی چون التهاب روده‏ها، دمل‏ها، روماتیسم، نقرس، بیماری‏های پوستی، عوارض کلیوی و کبدی را بر طرف کند.
در ماه مبارک رمضان فضولات و مواد مزاحمی که اطراف بافت‏های بدن را اشغال کرده‏اند پاک‏سازی و تصفیه می‏شوند یکی از خطرناک‏ترین این‏ها انباشته شدن چربی در اطراف کبد و جدار رگ‏هاست این چربی‏ها می‏تواند جانشین سلول‏های کبد شوند و باعث تورّم این عضو حیاتی گردند، استمرار این وضع تشمّع کبدی را بوجود می‏آورد که بر اثر آن این بزرگ‏ترین غده بدن چروکیده و جمع می‏شود که یک فاجعه است و منجر به بیماری کشنده سیروز کبدی می‏گردد.(۲۶)
این چربی‏ها بر اثر رسوب در رگ‏ها باعث سختی جدار آن‏ها شده و موجب تنگ شدن آن می‏گردد و بیماری تصلب شرایین یا آرتواسکلروز پدید می‏آورد و این وضع اگر در رگ‏های تغذیه کننده قلب روی دهد موجب سکته قلبی می‏شود، در روزه داری سطح کلسترول بد خون پایین آمده و تا حد زیادی از تخریب عروق جلوگیری می‏شود. علاوه بر آن روزه بافت‏های بدن را جوان و با طراوت کرده و قدرت انسان را در برابر بیماری‏ها تقویت می‏کند.(۲۷)
در روزه‏داری به دلیل کم شدن فعالیت‏های بدن و امساک از خوردن و آشامیدن مواد زاید و سمی که در اثر متابولیسم (سوخت و ساز) ایجاد شده‏اند، از بدن دفع می‏گردند، البته آنان که می‏کوشند در سحر غذای بیشتری بخورند و جبران غذای ظهر را بکنند با این عمل باعث افزایش و زن خود شده و اجازه نمی‏دهند اندام‏هایشان استراحت لازم را بکند، در افطار هم باید غذای مختصری خورد و خوراک اصلی یعنی شام را یک ساعت بعد از آن تناول کرد، این عمل سبب می‏گردد به معده فشاری وارد نیاید و از اختلال‏های گوارشی می‏کاهد.
روزه در تقویت حافظه دخالت دارد و این فایده علتی فیزیولوژیک دارد زیرا سلول‏های مغزی بعد از چند ساعت بی غذایی، خوراکی سالم دریافت می‏دارند و اکسیژن و قند مورد نیاز را از رگ‏های پاک‏تری می‏گیرند.
ماه رمضان با برنامه منظمی که برای ساعت غذا خوردن فرد پیش بینی می‏شود، فرصت خوبی برای دستگاه گوارش است تا با این نظم جدید بتواند دوران استراحت و بازسازی را پشت سر بگذارد و چنان چه روزه داران در میان افطار و سحری در خوردن افراط نکنند در پایان ماه رمضان بخشی از وزن اضافی خود را از دست می‏دهند و بدن در ماه‏های آینده با نشاط افزون‏تری به زندگی ادامه می‏دهد و معمولاً بیماری های کمی مانع روزه گرفتن می‏شود. مصرف انواع شیرینی چون زولبیا و بامیه در ایام ماه رمضان برای سلامتی مضر است و روزه داران باید برای تأمین مواد قندی و انرژی از خرما استفاده کنند. مصرف غذاهای چرب و شیرین موجب می‏شود که آدمی نتواند از مزایای بسیار این ماه بهره کافی ببرند.(۲۸) برخی افراد تصور می‏کنند چون در طول روز به دلیل روزه داری مدتی معده را خالی نگاه داشته‏اند، در وعده افطار می‏بایستی پرخوری کرده و جبران این گرسنگی را بنمایند در نتیجه آن چنان پرخوری می‏کنند که دچار اضافه وزن و چاقی و عوارض ناشی از آن می‏شوند.
دکتر الکسیس کال می‏نویسد: در روزه داری ابتدا گرسنگی و گاهی نوعی تحریک عصبی و بعد ضعفی احساس می‏گردد ولی کیفیت‏های پوشیده‏ای که مفیدند و اهمیت زیادی دارند به فعالیت می‏افتند.قند کبد در خون می‏ریزد و چربی‏هایی در زیر پوست ذخیره شده‏اند و پروتئین‏های عضلات و غدد و سلول‏های کبدی آزاد می‏شوند و به مصرف تغذیه بافت‏ها می‏رسند و سرانجام تمام اعضاء مواد خاص خود را برای نگهداری تعادل محیط داخلی و قلب قربانی می‏کنند و به این ترتیب روزه تمام بافت‏های بدن را می‏شوید و آن‏ها را عوض می‏کند. دکتر مارتین آلمانی گفته است سموم حاصل از سوخت و ساز مواد غذایی که از مغز می‏گذرند ناراحتی‏های بدنی و روانی به بار می‏آورند و دکتر گوئل فرانسوی اکثریت بیماری‏ها را بر اثر تخمیر غذاها در روده‏ها دانسته است که این عوارض با امساک از خوردن و آشامیدن جبران می‏شوند. دکترژان فرموزان روزه را شستشو دهنده احشای بدن نامیده است و به همین دلیل در اواخر ماه رمضان، روزه دار یک احساس سبکی و آرامش می‏کند.(۲۹)

نویسنده: غلامرضا گلی زواره
پی‏نوشت‏ها:
۳۳. تفسیر ادبی و عرفانی قرآن مجید، خواجه عبداللّه انصاری، ذیل تفسیر آیات ۱۸۵ و ۱۸۷ سوره بقره.
۳۴. قاموس کتاب مقدس، ص ۴۲۷.
۳۵. نک: تورات، فصل نهم، ش ۹.
۳۶. انجیل متی، باب چهارم، ش اول و دوم.
۳۷. قاموس کتاب مقدس، ص ۴۲۸.
۳۸. سوره بقره، آیه ۱۸۵.
۳۹. دائرة‏المعارف تشیع، ج ۸، ص ۳۷۲.
۴۰. سوره بقره، آیات ۱۸۳ تا ۱۸۷ و نیز آیه ۱۹۶، سوره نساء، آیه ۹۲ ، مادله، آیه ۴، مائده، آیه ۹۵، احزاب، آیه ۳۵، مریم، آیه ۲۶ (بنگرید به المعجم المفهرس لالفاظ القرآن الکریم، وضعه فواد عبدالباقی، ص ۴۱۷).
۴۱. قاموس قرآن، سید علی اکبر قرشی، ج ۴، ص ۱۶۵، فرهنگ اصطلاحات قرآنی، یوسف حریری.
۴۲. از جمله بنگرید به تحریر الوسیله، ج ۱، ص ۲۷۸، من لایحضره الفقیه، ج ۲، ص ۱۳۲.
۴۳. چنان که در آیه ۴۱ آل عمران و آیه دهم سوره مریم آمده است.
۴۴. سوره مریم،آیه ۲۶.
۴۵. نک:وسایل الشیعه فی تحصیل مسایل الشریعه، شیخ حرّ عاملی، کتاب الصوم.
۴۶. جامع العادات، مولی مهدی نراقی، فصل ۱۰۹(درجات روزه)، ص ۴۷۶ـ۴۷۵؛مصباح الشریعه، باب بیستم و مستدرک الوسایل، ج اول، ص۵۹۰ ـ ۵۸۹.
۴۷. بحار الانوار، ج۹۶، ص۲۵۵.
۴۸. همان، ص۲۵۵.
۴۹. همان.
۵۰. همان، ج۴۰، ص۵۴.
۵۱. همان، ج۹۶، ص ۳۴۰ـ۳۴۲.
۵۲. متن کامل این خطبه در بحارالانوار، ج۹۶ و اقبال الاعمال سید بن طاووس آمده است.
۵۳. نهج البلاغه، خطبه۱۱۰.
۵۴. همان، خطبه ۱۹۲.
۵۵. همان، حکمت ۱۳۶.
۵۶. همان، حکمت ۲۵۲.
۵۷. مفاتیح الجنان، بخش اعمال ماه رمضان.
۵۸. صحیفه سجّادیّه، دعای ۴۴، با استفاده از ترجمه حکیم میرزا مهدی الهی قمشه‏ای.
۵۹. وسایل الشیعه، کتاب الصوم، ج ۷، ص ۱۱۷ـ۱۱۹.
۶۰. تهذیب الاحکام، ج ۲، ص۱۱۰، حدیث ۱۴، بحارالانوار، ج ۱۰۰، ص ۱۱۵، حدیث۲۳.
۶۱. خصال، شیخ صدوق، ص ۴۴۵، حدیث ۴۲؛ وسایل الشیعه، ج ۷، ص ۱۷۶.
۶۲. علل الشرایع، شیخ صدوق، جلد سوم، باب ۱۱۰
۶۳. روزه از نظر دین و طب، ص ۲۵ـ ۲۳.
۶۴. عیون اخبار الرضا(ع)، شیخ صدوق، ص۳۵۳ـ۳۵۲.
۳۰. وسایل الشیعه، کتاب الصوم، ج ۷۰، ص ۱۱۸.
۳۱. همان.
۳۲. همان.
۳۳. غررالحکم و درر الکلم، ص ۲۰۳.
۳۴. وسایل الشیعه، ج ۷۰، کتاب الصوم.
۳۵. تذکرة الصوم، مهدی بن محمد باقر الطهرانی، ص ۱۲.
۳۶. اشاره به آیه ۴۵ از سوره بقره نک: کافی، کلینی، ج ۴، ص ۶۶.
۳۷. کافی، ج ۴، ص ۶۳.
۳۸. غررالحکم، ص ۹۰.
۳۹. همان، ص ۹۱.
۴۰. پژوهش درباره مقاومت روزه داران، کیهان، ۴ آذر ۱۳۸۰، ش ۱۷۲۴۴.
۴۱. این ات نقش عبادات، شهید آیت اللّه سید محمد باقر صدر، بازنویس آیت اللّه محمد علی تسخیری، ترجمه محمد محمدی اشتهاردی، ص ۴۱ ـ ۳۹.
۴۲. وسایل الشیعه، ج ۷، ص ۲۸۹.
۴۳. همان، ص۲۹۰.
۴۴. همان، ص ۲۹۱.
۴۵. همان، ص ۲۹۵.
۴۶. روزه از نظر دین و طب، نشریه انجمن تبلیغات اسلامی، ص ۹۶ ـ ۹۵.
۴۷. نهج البلاغه، نامه ۴۷.
۴۸. سوره احزاب، آیه ۷۱.
۴۹. جامع السعادات، ج ۲، ص ۱۴ ـ ۱۳.
۵۰. معراج السعادة، ملااحمد نراقی، ص ۲۳۵ ـ ۲۳۴.
۵۱. کافی، ج ۴، ص ۶۴، وسایل الشیعه، ج ۷، ص ۳.
۵۲. وافی، ج ۲، کتاب الصیام، ص ۶.
۵۳. همان، ص ۸.
۵۴. این است نقش عبادت، ص ۳۷.
۵۵. عملکرد اعضای بدن، جی. دی. راتکلیف، ترجمه و تألیف سیاوش سرتپی و افشین شیبانی ۳،ص ۱۱.
۵۶. روشنگری در پزشکی کهنه و نو، دکتر عباس ادیب، فصل دهم و چهاردم.
۵۷. اظهارات دکتر ایرج فاضل و دکتر سید علی کشاورز، روزنامه اطلاعات، ش ۲۲۶۲۳.
۵۸. اولین دانشگاه و آخرین پیامبر، شهید دکتر سیدرضا پاک نژاد، ج سوم، ص ۱۰۰ ـ ۹۸.

منبع : خبرگزاری فارس