پیشینه تاریخی حرم مطهر امام رضا علیه السلام

دارالاماره و یا باغ حمید بن قحطبه طایی، در دهكده سناباد دژ نظامی بوده، كه تاریخ پیدایش آن به قبل از اسلام می رسد. این محل بر سر سه راهی سناباد و نیشابور و سرخس و طوس و رادكان واقع بوده و در واقع به عنوان راهداری، تأمین كننده امنیت راه های آن منطقه و محل استقرار مرزبانان بوده است، با مرگ هارون و دفن وی در این محل، دارالاماره به بقعه هارونیه شهرت یافت.
پس از گذشت نزدیك دو سال از ورود امام به ایران، و استقرار در مرو، مأمون كه از واگذاری ولایتعهدی به امام به انگیزه آرام كردن اوضاع و شورش ها و التهاب های جامعه نتیجه ای نمی بیند. نهایتا تصمیم هولناك و جنایت بار خویش را عملی ساخته، و در طوس امام را به شهادت می رساند.
پس از این اقدام زشت، برای دور داشتن خود از هر اتهام، از سر تزویر در سوگ امام گریبان چاك داد، پیشاپیش جنازه حضرت با شیون و گریه به عزاداری می پردازد و برای تبرئه كامل خود، فرمان می دهد تا امام در بقعه هارونیه نزدیك قبر پدرش دفن شود.
اصل بنای داخلی تالار دارالاماره، معبد (آتشكده) بوده، كه پس از دفن هارون به دستور مأمون تخریب و به سبك معماری خراسان، چهار دیوار ساده با ارتفاعی نسبتاً كوتاه كه با گنبدی با خیز كم پوشش یافته بود، بنا گردید. با پنهان شدن دُرّ جسد امام، بقعه هارونیه به مشهدالرضا تغییر نام یافت و مشهور گردید.
اولین سنگ مضجع منوّر امام علیه السلام، كه هم اكنون در موزه مركزی آستان قدس رضوی نگهداری می شود، سنگ مرمری است، با ابعاد چهل سانت طول و سی سانت عرض و قطر شش سانتیمتر؛ روی سنگ عباراتی مشتمل بر آیه قرآن و اسامی پیشوایان معصوم، به خط كوفی نوشته شده، كه از لحاظ قدمت و نوع خط، حائز اهمیت بسیار است. این سنگ از اوایل قرن ششم، بر مرقد منور نصب شده است؛ تاریخ حك شده بر سنگ، سال ۵۱۶ هجری قمری را نشان می دهد
به مرور زمان سنگ مرقد، ارتفاع و حجم یافته، در مرحله بعد مكعبی به شكل صندوق با حجم و ارتفاع بیشتری ساخته و بر فراز مرقد شریف قرار می گیرد، و در مرحله بعد ضریح شكل یافته و در حالیكه هم سنگ مرقد و هم صندوق را در خود جای می دهد، بر مدفن منور امام قرار می گیرد.
به نظر می رسد، علت عمده این تحول ونهایتا ساخت ضریح، دوچیز بوده است:
ادای احترام، و تعظیم و توقیر امام. ۱-
۲- رشد فزاینده زائران و نیاز و احساس تمایل آنان برای اظهار ارادت و توسل به امام، كه با دست یازیدن به ضریح مطهر، صورت خارجی پیدا می كند.
به درستی نمی توان مشخص نمود كه از چه دورانی بر مرقد تابناك امام صندوق نصب شده، پاره ای از مورخان بر این عقیده اند كه از زمان دفن حضرت صندوقی بر مضجع نصب می شود. اما نمی توان چنین نظری را به جزم پذیرفت و بر صحت آن اطمینان یافت. آنچه مسلم است، از سنه ۵۰۰ هجری قمری مرقد امام صاحب صندوق بوده و تاكنون سه صندوق ساخته و بر فراز مرقد امام علیه السلام نصب می شود.
اولین صندوق مرقد منور امام مربوط به سال ۵۰۰ هجری قمری است که صندوقی بوده چوبی با روكشی از نقره؛ انوشیروان زردشتی اصفهانی بانی صندوق بوده است.
ابن بطوطه گردشگر معروف جهان اسلام كه درسال ۷۳۴ از طوس دیدار داشته و توفیق زیارت حرم امام(ع) را یافته اینچنین حرم مطهر و صندوق آن را در كتاب تحفه النظار خود توصیف نموده است:
«... بر روی مرقد حضرت رضا علیه السلام صندوقی چوبی نصب شده و بر روی صندوق صفحات نقره كوبیده اند و قندیل های نقره بالای مرقد آویخته و آستانه در نیز نقره است و بر در مزبور پرده ای از پارچه زربفت مشاهده می شود و انواع فرش ها در قبه گسترانیده اند.»
از این سخن ابن بطوطه می توان دریافت كه حرم مطهر در آن زمان مورد توجه تام مردمان بوده به گونه ای كه از هر طرف به زیارت آن حضرت شتافته و هر یك به فراخور وسع و توانایی خود به عمران و آبادی آن كوشیده اند.
دومین صندوق به سال ۱۰۲۲ در زمان شاه عباس صفوی و به دستور وی، که این صندوق چوبی با روكش ضخیمی از طلا ساخته، به جای صندوق اول نصب می شود. این صندوق دارای كتیبه هایی بوده كه به خط علی رضا عباسی خطاط شهیر عصر صفوی نوشته شده و پس از طلا كاری بر اطراف صندوق الصاق می شود.
از جمله كتیبه های صندوق كه در سمت عقب آن قرار داشته این جمله است، «كلب آستان شاه ولایت عباس الحسینی الموسوی الصفوی تقدیم نمود. (سنه ۱۰۲۲ هجری قمری)»
این صندوق تا سال ۱۳۱۱ بر مرقد منور نصب بوده و سپس به دلیل فرسودگی برچیده؛ ورقهای طلا از چوب ها جدا و به خزانه آستان قدس رضوی انتقال می یابد و كتیبه های مطلای آن در موزه آستان قدس قرار می گیرد كه همچنان در معرض تماشای بینندگان قرار دارد.
سومین صندوق صندوقی بوده سنگی، از مرمر سبز لیموئی، این صندوق توسط مرحوم حاج حسین زنجانی حجار باشی خادم كشیك سوم آستان مقدس ساخته و نصب می شود. سنگ های این صندوق دارای شفافیت خاص بوده، به طوری كه نور از آن عبور می كرد و از این روی در گذشته میان این صندوق چراغی جای داشته كه با درخشش آن ضریح مطهر در هاله ای از شكوه و روحانیت قرار می گرفت.گفتنی است در عملیات نصب و جایگزینی اخیر ضریح مطهر جدید ( كه پنجمین ضریح است) این سنگ مضجع برداشته شده و به موزه آستان قدس رضوی انتقال یافت و به جای آن سنگ یكپارچه ای نصب گردید.

منبع:سایت آستان قدس رضوی

منبع : تبیان