نقش ماهی در تغذیه و تنوع قاره‌ای، منطقه‌ای، کشوری، ساحلی و غیرساحلی

در سال ۲۰۰۲ متوسط مصرف سرانه آبزیان اعم از ماهی, سخت‌پوستان و نرم‌تنان در جهان ۲/۱۶ كیلوگرم بوده است. این رقم ۲۱ درصد بیشتر از ۱/۱۳ كیلوگرم سال ۱۹۹۲ می‌باشد.این رشد عمدتاً مربوط به چین می‌باشد كه سهم آن در تولید جهانی از ۱۶ درصد در سال ۱۹۹۲ به ۳۳ درصد در سال ۲۰۰۲ رسیده است. اگر چین را حذف كنیم عرضه سرانه به ۲/۱۳ كیلوگرم تقریباً مشابه سال ۱۹۹۲ خواهد بود.بدنبال اوج عرضه سرانه جهان بدون چین (۶/۱۴ كیلوگرم) در سال ۱۹۸۷ روندی كاهنده از اواخر دهه ۱۹۸۰ تا اوائل دهه ۱۹۹۰ ایجاد شد اما از آن پس تثبیت گردید (نمودار ۲). روند كاهشی عمدتاً بعلت افزایش جمعیت بوده است كه از عرضه ماهی در طی سالهای ۲۰۰۲ ـ ۱۹۸۷ پیش افتاده است (نرخ افزایش جمعیت ۳/۱ درصدی سالانه در مقایسه با افزایش تولید ۶/۰ درصدی آبزیان). نرخ افزایش جمعیت در سال ۱۹۸۷ در چین ۱/۱ درصد بوده است. اما افزایش عرضه ماهی ۹/۸ درصد بود. در سال ۲۰۰۲ عرضه سرانه ماهی در چین به ۷/۲۷ كیلوگرم رسید.ماهی تأمین كننده انواع ارزشمندی از ریز مغزیها, مواد معدنی, اسیدهای چرب و پروتئین ضورری و موردنیاز در سیستم تغذیه بسیاری از كشورها می‌باشد. بررسیها نشان می‌دهد كه میزان كالری تأمین شده روزانه توسط ماهی بصورت سرانه تا ۱۸۰ كیلو كالری می‌رسد كه این میزان در برخی از كشورها كه مواد پروتئینی جایگزین كننده‌ای ندارند, و نیز در كشورهائیكه ماهی را ترجیح می‌دهند (بعنوان مثال ایسلند, ژاپن و برخی از كشورهای جزیره‌ای كوچك) بیش از این مقدار است.
لیكن متوسط سرانه ۲۰ تا ۳۰ كیلو كالری در روز می‌باشد. پروتئین تشكل دهنده اجزای مهم و حیاتی غذا در بسیاری از كشورهای پرجمعیت جهان می‌باشد. جائیكه میزان پروتئین مصرفی ممكن است خیلی پایین باشد. و نیز دارای جایگاه ویژه‌ای در جیره غذایی بسیاری از كشورهاست. به عنوان مثال سهم ماهی در بعضی از كشورهای جزیره‌ای كوچك و نیز در بنگلادش,‌كامبوج, كنگو, گامبیا, غنا, گینه, اندونزی, ژاپن, سیرالئون و سریلانكا به بیش از ۵۰ درصد پروتئین حیوانی می‌رسد. بطور كلی ماهی غذای بیش از ۶/۲ میلیارد نفر را با حداقل متوسط ۲۰ درصد پروتئین حیوانی بصورت سرانه تأمین می‌نماید.سهم پروتئین ماهی در كل عرضه پروتئین حیوانی جهان از ۹/۱۴ درصد در سال ۱۹۹۲ به اوج خود در سال ۱۹۹۶ به ۱۶ درصد و سپس در سال ۲۰۰۱ به ۹/۱۵ كاهش یافت.نمودار ۲۳ سهم گروههای عمده مواد غذایی را نسبت به كل پروتئین عرضه شده ارائه می‌:ند.در كشورهای صنعتی مصرف ماهی از ۲۴ میلیون تن (وزن زنده) در سال ۱۹۹۲ به ۲۶ میلیون تن در سال ۲۰۰۱ رسید.
با افزایش مصرف سرانه از ۲۸ كیلوگرم به ۶/۲۸ كیلوگرم, سهم ماهی در كل پروتئین مصرفی از ۸ درصد در سال ۱۹۹۲ به ۷/۷ درصد در سال ۲۰۰۱ رسید.در این كشورها سهم ماهی در كل پروتئین مصرفی بطور ثابتی از ۵/۶ به ۵/۸ درصد تا سال ۱۹۸۹ كاهش داشت. و سهم آن به میزان‌های اواسط دهه ۱۹۸۰ برگشت. از اوائل دهه ۱۹۹۰ مصرف پروتئین ماهی در سطح ثابت سرانه روزانه ۳/۸ ـ ۱/۸ گرم باقی ماند. در حالیكه مصرف سایر انواع پروتئین حیوانی افزایش یافت.در سال ۱۹۹۲ متوسط سرانه عرضه ماهی در كشورهای كم درآمد ۵/۹ كیلوگرم بوده است. (فقط حدود میزان ماهی عرضه شده در كشورهای ثروتمند). این فاصله بتدریج كاهش یافته و در سال ۲۰۰۱ متوسط مصرف سرانه به ۱۴ كیلوگرم یعنی بیش از نصف كشورهای ثروتمند رسیده است. هر چند اگر چین از مجموعه جهانی حذف كنیم عرضه سرانه ماهی در دیگر كشورهای هم درآمد هنوز هم در سطح پائینی خواهد بود.
در سال ۲۰۰۱ حدود ۵/۸ كیلوگرم با رشد سالانه‌ای كمتر از ۱ درصد از سال ۱۹۹۲ بوده است. مصرف نسبتاً كم ماهی توسط كشورهای كم درآمد ثابت نماند و سهم ماهی در كل پروتئین حیوانی مصرفی در سال ۲۰۰۱ به بیش از ۲۰ درصد رسید. و با توجه به سهم ثبت نشده قابل توجهی از صید خرد, ماهی حرفی بیش از مقداریست كه در آمارهای رسمی آورده شده است. اگر چه سهم پروتئین ماهی در پروتئین حیوانی در طی سه دهه گذشته بدلیل رشد سریع مصرف سایر پروتئین‌های حیوانی تغییر چندانی نداشته است.نقش ماهی درتغذیه تفاوتهای چشمگیری در قاره‌ها, مناطق و كشورهای مختلف و نیز سطح درآمدی دارد .
به عنوان مثال در سال ۲۰۰۱ حدود ۱۰۰ میلیون تن ماهی برای مصرف وجود داشته است, اما فقط ۳/۶ میلیون تن آن در آفریقا مصرف شده (سرانه ۸/۷ كیلوگرم) آن در آسیا مصرف شده كه ۸/۳۴ میلیون تن آن در خارج از چین (۶/۲۵ كیلوگرم). مصرف سرانه در اقیانوسیه ۲۳ كیلوگرم, در آمریكای شمالی ۶/۲۱كیلوگرم, در اروپا ۸/۱۹ كیلوگرم در آمریكای مركزی و منطقه كارائیب ۳/۹ كیلوگرم و در آمریكای جنوبی ۷/۸ كیلوگرم بوده است.در سال ۲۰۰۲ حدود ۵/۶۰ درصد از عرضه ماهی مصرفی جهان از بخش صید و مابقی از طریق آبزی‌پروری تأمین شده است . سهم آبهای داخل و صید دریایی به عرضه سرانه ماهی در دهه گذشته خصوصاً از سال ۱۹۹۷ كمی كاهش داشته است. با كاهش از حدود ۸/۱۰ كیلوگرم در سال ۱۹۹۷ به ۸/۹ كیلوگرم در سال ۲۰۰۲, عرضه سرانه ماهی در جهان از طریق صید بدون در نظر گرفتن چین از ۵/۱۱ كیلوگرم در سال ۱۹۹۷ به پائین خواهد بود در سال ۲۰۰۱ حدود ۵/۸ كیلوگرم با رشد سالانه‌ای كمتر از ۱ درصد از سال ۱۹۹۲ بوده است. مصرف نسبتاً كم ماهی توسط كشورهای كم درآمد, ثابت نماند و سهم ماهی در كل پروتئین حیوانی مصرفی در سال ۲۰۰۱ به بیش از ۲۰ درصد رسید. و با توجه به سهم ثبت شده بخش قابل توجهی از صید خرد بیش از مقداری كه در آمارهای رسمی آورده شده است. اگر چه سهم پروتئین ماهی در پروتئین حیوانی در دهی سی دهه گذشته بدلیل رشد سریع مصرف سایر پروتئین‌های حیوانی تغییر نداشته است.نقش ماهی در تغذیه, تفاوتهای قابل توجهی در قاره‌ها , مناطق و كشورهای مختلف و نیز درآمدی دارد. به عنوان مثال در سال ۲۰۰۱ ۱۰۰ میلیون تن ماهی برای مصرف وجود داشته است. اما فقط ۳/۶ میلیون تن آن در آفریقا مصرف شده (سرانه ۱/۱۴ كیلوگرم) و ۳/۳۲ میلیون تن به تنهایی در چین مصرف شده است (سرانه ۶/۲۵ كیلوگرم ) در آمریكای مركزی و منطقه كارائیب ۳/۹ كیلوگرم و در آمریكای جنوبی ۷/۸ كیلوگرم بوده است.در سال ۲۰۰۲, ۵/۶۰ درصد عرضه ماهی مصرفی جهانی از بخش صید بوده است. باقیمانده از طریق آبزی‌پروری تأمین شده است (شكل ۲۶). سهم آبهای داخلی و صید دریایی به عرضه سرانه ماهی در دهه گذشته خصوصاً از سال ۱۹۹۷ كمی كاهش داشته است. با كاهش از حدود ۸/۱۰ كیلوگرم در سال ۱۹۹۷ به ۸/۹ كیلوگرم در سال ۲۰۰۲, عرضه سرانه ماهی در جهان از طریق صید بدون چین از ۵/۱۱ كیلوگرم در ۱۹۹۷ به ۸/۱۰ كیلوگرم در سال ۲۰۰۲ رسید. از طرفی متوسط سهم آبزی پروری در عرضه سرانه ماهی از ۱۳ درصد در سال ۱۹۹۲ به ۴/۱۸ در سال ۲۰۰۲ (متوسط رشد سالانه ۵/۳ درصد) رسید.۸/۱۰ كیلوگرم در سال ۲۰۰۲ رسیده است. از طرفی متوسط سهم آبزی‌پروری در عرضه سرانه ماهی از ۱۳ درصد در سال ۱۹۹۲ به ۴/۱۸ درصد در سال ۲۰۰۲ رسید, كه نشاندهنده افزایشی سرانه معادل ۷/۱ كیلوگرم در سال ۱۹۹۲ به ۴/۲ كیلوگرم در سال ۲۰۰۲ (متوسط ر شد سالانه ۵/۳ درصد) می‌باشد.
ارقام مربوط به چین افزایشی از ۵/۵۵ درصد در سال ۱۹۹۲ به ۸/۷۹ در سال ۲۰۰۲ را نشان می‌دهد. عرضه سرانه از بخش آبزی‌پروری در چین از ۱/۷ كیلوگرم در سال ۱۹۹۲ به ۸/۲۱ كیلوگرم در سال ۲۰۰۲ رسید كه نشاندهنده متوسط رشد ۹/۱۱ درصدیست.توزیع مصرف ماهی در جهان بصورت نابرابری صورت می‌پذیرد. تفاوتهای مشخصی بین كشورها وجود دارد. مصرف سرانه از كمتر از ۱كیلوگرم تا ۱۰۰ كیلوگرم متغیر است.تأئید تفاوتهای جغرافیایی هم در داخل كشورها كاملاً مصرف ماهی تحت تأثیر عوامل زیادی چون فراوانی, درآمد, قیمت‌ها, سنت و ذائقه میزان جمعیت و نحوه زندگی قرار دارد.
در طی چند سال گذشته, مصرف ماهی و فرآورده‌های آن تحت تأثیر بهبود وضعیت حمل و نقل, بازاریابی , پیشرفت در علوم تغذیه و تكنولوژی بوده كه خود منجر به بهبود كارایی, كاهش هزینه‌ها, انتخاب متنوع و محصولات سالم‌تر و بهتر گردیده است.حد و میزان این تغییرات در مناطق مختلف متفاوت بوده است. بطور كلی رشد خوبی در عرضه انواع ماهی و فرآورده‌های آن بصورت تازه و نیز تولید انواع آماده طبخ و آماده مصرف خصوصاً در كشورهای ثروتمند بوجود آمده است.تفاوت در نحوه مصرف ماهی برحسب گونه بعضاً بیشتر است. در شمال آمریكا و اروپا ماهیان كف‌زی ترجیح داده می‌شوند. در حالیكه سر پایان بطور وسیعی در كشورهای مدیترانه‌ای و آسیایی و به میزان كمتری در سایر مناطق مصرف می‌شوند.علیرغم رشد سریع سهم آبزی‌پروری در عرضه ماهی و نتیجتاً كاهش قیمت‌ها در بازار, سخت پوستان هنوز هم كالایی گران قیمت‌اند و مصرف آنها عموماً در طبقات پر درآمد صورت می‌گیرد. از سرانه مصرف ۳/۱۶ كیلوگرم ماهی در سال ۲۰۰۱, قسمت عمدهٔ آن را (۷۴ درصد) ماهیان استخوانی تشكیل می دهند.عرضه سخت پوستان به میزان ۲۵ درصد یا سرانه حدود ۴ كیلوگرم می‌باشد كه شامل سرانه ۵/۱ كیلوگرم میگو و لابستر , ۲ كیلوگرم صدفهای خوراكی و ۵/۰ كیلوگرم ماهیان مركب است.گونه‌های آب شیرین و مهاجر بیش از ۲۹ میلیون تن از كل عرضه را به خود اختصاص می‌دهند (سرانه‌ای حدود ۷/۴ كیلوگرم) سهم گونه‌های استخوانی دریایی بیش از ۴۵ میلیون تن است كه ۱۸ میلیون تن آن را كف زیان, ۱۹ میلیون تن آن را سطح زیان و ۹ میلیون تن آن شامل گونه‌های دریایی شناسایی نشده می‌باشند. مابقی در كل عرضه ماهی, سخت پوستان را شامل می‌گردد كه سهم میگو و لابستر ۲/۹ میلیون تن, نرمتنان (ماهیان مركب) ۳/۳ میلیون تن و صدفهای خوراكی ۷/۱۲ میلیون تن, می‌باشد.از نظر تاریخی تغییرات قابل توجهی در سهم انواع آبزیان در متوسط مصرف جهانی رخ نداده است.
گونه‌های كف‌زی در حد و میزان سرانه ۹/۲ كیلوگرم, و سطح زیان در حد ۳ كیلوگرم تثبیت شده‌اند. میگو و صدفهای خوراكی در این میان استثناء هستند. آنها افزایش قابل توجهی را بین سالهای ۱۹۶۱ تا ۲۰۰۱ از خود نشان داده‌اند. بطوریكه سرانه میگو به بیش از ۳ برابر افزایش یافت (از ۴/۰ كیلوگرم به ۵/۱ كیلوگرم) عمدتاً در شعبه افزایش تولید میگو از طریق آبزی‌پروری و افزایش صدفهای خوراكی از سرانه ۶/۰ كیلوگرم به ۱/۲ كیلوگرم.

منبع : پایگاه اطلاع رسانی شیلات ایران