نگاهی به وضع موجود آب در جهان

كل آب موجود در كره زمین ۱۳۸۶ میلیون كیلومتر مكعب است، كه در سه لایه : اتمسفر (بالای زمین ) ، بیوسفر یا زیست كره (روی زمین) ، لیتوسفر یا سنگ كره (زیرزمین) ، دیده می شود.
اتمسفر: در لایه بالایی یا اتمسفر، ابرها، جلوه وجود آب هستند. این آب ناشی از حركت رطوبت ، تراكم و تبرید است . آب به صورت رطوبت حتی در هوای صاف و بدون ابر هم وجود دارد كه به علت تبخیر از لایه سطحی اقیانوس ها سطح خاك و تبخیر تعریق گیاهان بدست می آید.۹۰% از تبخیر جهان تنها از سطح اقیانوس ها صورت می گیرد جنگلهای جهان حدود ۸% از رطوبت را به وجود آورده و بقیه از سایر سطوح حاصل می شود. این چرخه ، مداوم ادامه دارد و حجم آن ثابت است .آبهای موجود در اتمسفر را معادل ۱۲ هزار و ۹۰۰ كیلومترمكعب تخمین زده اند كه معادل یك هزارم كل آب موجود در جهان است. این مقدار آب اگر به یك باره فرو ریزد می تواند كل سطح كره زمین، كه حدود ۵۱۶ میلیارد كیلومتر مربع است را در یك لایه به ارتفاع ۵/۲ سانتیمتری، بپوشاند.
روی كره یا آب های سطحی:
آبهای سطحی دنیا حدود یازده میلیون و ۶۳۰ هزار كیلومتر مكعب است . حجم آبهای شیرین كره زمین معادل ۳۵۰۳۰ هزار كیلومتر مكعب بوده كه ۲ هزار و ۱۲۰ كیلومتر آن در رودخانه ها جاری و ۱۰۲ هزار كیلومتر مكعب آن در دریاچه ها و باتلاق های محصور در خشكی ها هستند. ۲ درصد از این آب ها تنها در یك دریاچه به نام بایكال و ۲۰ درصد در دریاچه های ۳گانه آمریكا، هورون، میشیگان ، سوپریور و بقیه در دریاچه های پراكنده جهان در فنلاند، روسیه، سوئد، آلمان، سوئیس ، آفریقا و ... پراكنده اند. سهم ایران برای دریاچه های بختگان با وسعت با وسعت ۶۱۰ كیلومتر مربع فقط معادل ۹۱۵% كیلومتر مكعب ، برای دریاچه های گهر ۶ هزارم كیلومترمكعب، دریاچه تار ۷ هزارم كیلومترمكعب و دریاچه ارومیه ۵۰ كیلومترمكعب است. ملاحظه می شود كه چه حجم ناچیزی از آبهای دریاچه ای جهان، در كشور ایران وجود دارد.آبهای سطحی كه قسمتی از آبهای تجدیدشونده هستند در رودخانه های بزرگ، كوچك، دره ها و درز و شكاف كوهها وجود دارد.از میزان آب تجدیدشونده قابل استحصال در سطح جهان سالانه حدود ۵۵ درصد برای منظورهای مصرفی و غیرمصرفی استفاده می شود و بر طبق بررسی های انجام شده ظرف ۳۰ سال آینده این رقم تا حداكثر ۶۵ درصد منابع آب تجدیدشونده قابل افزایش است .همانطور كه ذكر شد حجم آب اقیانوسها معادل ۱۳۳۸ میلیون كیلومتر مكعب یا ۵/۹۷% از كل آب جهان است . آب اقیانوسها در حوالی مصب رودخانه های بزرگ شیرین تر بوده و كیفیت آب و درجه شوری آن در نواحی دورتر بدتر می شود. به عنوان نمونه شعاع تأثیر جریان های ورودی از رودخانه آمازون تا ۳۰۰ كیلومتری مصب آن كاملا مشخص بوده و به وضوح دیده می شود.علاوه بر این ، در داخل اقیانوسها، جریانهای قوی رودخانه ای وجود دارد كه می توان آنها را رودخانه های جاری در اقیانوس نامید. این جریانات كه میلیاردها مترمكعب آب در اقیانوس جابجا می كند، در چرخه هیدرولوژی و تغییر كیفیت آب در اقیانوسها بسیار مؤثرند. بزرگترین آن جریان عظیم كوروشیو در سواحل ژاپن ، است كه روزانه مساحتی در حدود ۴۰ تا ۱۲۱ كیلومتر را طی می كند. سرعت این جریان معادل ۸/۴ تا ۴/۱ كیلومتر در ساعت یا معادل حداكثر ۳۳/۱ متر در ثانیه است . قابل توجه است كه سرعت سیلاب در جریانهای رودخانه ای ، حدود ۲ تا ۵/۲ متر در ثانیه است.
لیتوسفر یا سنگ كره:
در داخل لیتوسفر نیز بالغ بر ۲۳ میلیون و ۴۰۰ هزار كیلومتر مكعب آب وجود دارد كه تقریبا ۴۶% آن آب شیرین و ۵۴% آن آب شور است . به عبارت دیگر حدود ۱۰ میلیون و ۵۳۰ هزار كیلومتر مكعب آب زیرزمینی شیرین و ۱۲ میلیون و ۸۷۰ هزار كیلومتر مكعب آب شور، وجود دارد.
• آب های سطحی كه كمتر از ۱۰۰۰ میلیگرم در لیتر مواد حل شده داشته باشند آب شیرین نامیده می شوند. كل آبهای شیرین دنیا ۳% از كل آبهاست . بنابراین بنظر می رسد كه این مقدار آب شیرین نسبت به كل آب جهان در حد چند قطره بزرگ بیشتر نباشد!با همه این موارد، بارندگی و ابعاد فراگیر آب و همچنین توزیع منابع و مصارف آب در دنیا، یكنواخت نبوده و توزیع نامناسب مكانی و فصلی بارزی دارد. بعضی از كشورها آب تجدیدشونده بسیار بالایی دارند و بعضی دیگر از كمبود آب در رنج هستند. جزایر گرینلند در شمال غرب كانادا، ایالت آلاسكای آمریكا و گینه فرانسه به ترتیب با سرانه ای معادل ۸۵۷/۸۶۷/۱۰ مترمكعب ، ۱۶۸/۵۶۳/۱ مترمكعب و ۱۲۱/۸۱۲ مترمكعب بالاترین و كویت، نوار غزه، امارات و جزیره باهاماس و قطر به ترتیب با سرانه ای معادل ۱۰ مترمكعب، ۵۲ مترمكعب ، ۵۸ مترمكعب ، ۶۶ مترمكعب و ۹۴ مترمكعب كمترین آب تجدیدشونده را دارند.علاوه بر عوامل فوق این كمبود آب در اثر رشد جمعیت، افزایش مصارف بخش های مختلف به وجود آمده است. به عنوان مثال سرانه آب تجدیدشونده كشور ایران از ۴۰ سال قبل تاكنون از ۱۷ هزار مترمكعب در سال به ۱۹۹۰ مترمكعب كاهش یافته است . این مقوله تقریبا در تمامی سطح جهان دیده می شود. به طوری كه تنشهای اجتماعی بعدی جهان را در میزان دسترسی به آب كشورها پیش بینی می كنند.سازمانهای بین المللی و از جمله كمیسیون ملی توسعه پایدار به طور كلی و حسب گزارشهای ملل مختلف جهان را از نظر میزان منابع تجدیدشوند و تواناییهای آنها برای تجهیز منابع مالی به چهار دسته مشخص زیر تقسیم شده است:
- كشورهای با درآمد سرانه بالا و تنش آبی كم
- كشورهای با درآمد بالا و تنش آبی زیاد
- كشورهای با درآمد كم و تنش آبی كم
- كشورهای با درآمد كم و تنش آبی زیاد
به این ترتیب بعضی از كشورهای خاورمیانه و آفریقا كه در دسته چهارم طبقه بندی مذكور قرار دارند، اولین قربانیان بحران آب در جهان محسوب خواهند شد.علت كاهش سرانه ها افزایش جمعیت دنیاست كه در طول قرن بیستم از ۲ میلیارد نفر به حدود ۶ میلیارد نفر رسیده است و پیش بینی می شود تا سال ۲۰۲۵ به بیش از ۸ میلیارد نفر بالغ شود با نرخ رشد موالید سه نفر در ثانیه). افزایش جمعیت از یك طرف و كاهش سرانه مصرف آب شیرین از طرفی دیگر شرایطی را فراهم آورده است كه منابع آب شیرین از یك منبع تجدیدشونده به یك منبع نیمه تجدیدشونده و میرا تبدیل شود. در حالی كه ۷۳ درصد جمعیت دنیا در كشورهای آفریقایی و آسیایی متمركز است ، سهم این دو قاره از منابع آب تجدیدشونده دنیا تنها ۴۷ درصد می باشد و قاره آسیا كه ۶۰ درصد جمعیت دنیا در آن ساكن هستند، ۳۶ درصد از منابع آب تجدیدشونده جهان را دریافت می كند یا حوزه آبریز رودخانه آمازون كه ۱۴ درصد منابع آب تجدیدشونده دنیا را شامل می شود، فقط ۴/۰ درصد جمعیت جهان را در برمی گیرد. مطالعات نشان می دهد كه تا ۱۹۹۴ ، ۸۰% از مردم آسیا و اقیانوسیه و ۸۸ درصد از مردم آسیای غربی و ۸۰ درصد مردم آمریكای لاتین و حوزه دریای كارائیب و تنها ۴۶% مردم آفریقا به آب شرب سالم دسترسی داشته اند كه می توان گفت تقریبا معادل ۱/۱ میلیارد نفر از مردم جهان از دسترسی به آب سالم محرومند. در طی سالهای ۱۹۹۰ تا ۱۹۵۰ جمعیت و مصارف آب در سطح دنیا ۲ برابر شده است و سهم مصارف شرب و صنعت از ۲۰ درصد كل مصارف به بیش از ۳۰ درصد رسیده است . در سال ۱۹۵۰ تنها ۸۳ شهر با جمعیت بیش از یك میلیون نفر در سطح دنیا وجود داشت در حالی كه در سال ۱۹۹۵ این تعداد به ۲۸۰ شهر رسیده است . این امر باعث شده كه سالانه حدود ۲ میلیون هكتار از سطح اراضی آب به دلایل مختلف كاسته شده و پیش بینی می شود رشد خالص اراضی آبی در آینده احتمالا منفی شود.سطح آب زیرزمینی نیز در مناطق وسیعی از دنیا به طور مستمر در حال افت است . سطح زیركشت غلات به ازای هر نفر در سال از رقم ۲۴/۰ هكتار در سال ۱۹۵۰ به ۱۲/۰ هكتار در سال ۱۹۹۶ كاهش پیدا كرده است . اراضی آبی ۱۶ درصد اراضی زیر كشت دنیا را تشكیل می دهند، در حالی كه ۴۰ درصد مواد غذایی دنیا را تولید می كنند. این موارد پی آمد اجتماعی و اقتصادی گوناگونی را به دنبال دارد.بیماریهای ناشی از آب نیز ۸ درصد كل بیماری ها را در كشورهای در حال توسعه تشكیل می دهند كه نشان می دهد سالانه حدود ۲ میلیارد نفر در جهان به نوعی تحت تأثیر بیماری های ناشی از آب قرار می گیرند. گزارش ها نشان می دهد كه سالانه حدود ۴ میلیون نفر از كودكان جان خود را بدین لحاظ از دست می دهند. این در حالیست كه سهم سرانه تجدیدشونده و سهم سرانه مصرف، روزبه روز كمتر شده و در عوض میزان پس آب ها و آب های آلوده ، حجم منابع آب قابل دسترس، ذخیره سدها به علت رسوب گذاری ، عمر مفید شبكه های آب شرب شهری و فرسودگی شبكه های انتقال آب و غیره مشكلات جدید و جدیدتری را به وجود می آورند.
نویسنده : مهندس غلامعلی معماری
منبع : شبكه خبری آب

منبع : پایگاه اطلاع رسانی وزارت نیرو