«رشوه» تخریب گر نظم و عدالت

مسئله «رشوه» از مهم ترین آسیب های اجتماعی و شایع ترین بیماری های اداری در نظام های حکومتی و مدیریتی در طول تاریخ بوده و هست.
شیوع رشوه خواری در یک جامعه، علاوه بر این که امنیت اقتصادی، حقوقی و اخلاقی آن را از میان می برد، مانع بزرگی است برسر راه سازندگی و توسعه؛ چه اگر کارگزاران و مسئولان امر، به جای ابتکار، خلاقیت و ارائه برنامه های مفید، به رشوه خواری روی آورند، موتور تولید و توسعه از حرکت بازمی ایستد و جامعه به ورطه رکود اقتصادی و سقوط اخلاقی در می غلتد.
● اما «رشوه» دقیقا چیست؟ و به چه عملی اطلاق می شود؟
رشوه واژه ای عربی است که از ریشه «ر ش و» گرفته شده؛ جمع آن «رشاء» (با ضم یا کسر را) به معنای پاره و مزد می باشد. اما در معنای اصطلاحی، رشوه عبارت است از: «مالی که برای ابطال حق، احقاق باطل و یا برای تملق، به کسی داده شود.» در فرهنگ عمید نیز رشوه به این صورت تعریف شده است:
«چیزی است که به کسی داده می شود تا کاری برخلاف وظیفه خود انجام دهد، یا حق کسی را ضایع کند، و یا حکمی برخلاف حق و عدالت صادر کند.» به این ترتیب ملاحظه می شود که رکن اصلی رشوه را «قصد باطل» تشکیل می دهد و بنابراین می توان گفت هرچیزی که به قصد ابطال حق به دیگری داده شود، رشوه محسوب می شود.
این مسئله در برخی موارد، حتی هدیه، هبه و یا اقوال و اعمالی را نیز که به این قصد انجام شود، شامل می شود.
در آموزه های اسلامی، پدیده «ارتشاء» به شدت و یا صراحت مذمت شده و به عنوان گناهی بزرگ مورد نکوهش قرار گرفته است. در قرآن کریم، آیاتی وجود دارد که این مسئله را به روشنی بیان می کند. در آیه ١٨٨ از سوره بقره آمده است:
«ولا تأکلوا اموالکم بینکم بالباطل و تدلوا بهآ الی الحکام لتأکلوا فریقا من أموال الناس بالا ثم و أنتم تعلمون»
«اموالتان را میان خودتان به ناحق نخورید و آن ها را برای حاکمان نفرستید که اموال مردم را به ناحق بخورند درحالی که می دانید.»
در این آیه شریفه، کلمه «تدلوابها» که بنابر قول مفسرین، دلالت بر رشوه دارد، انسان را از این عمل نهی می کند.
همچنین در آیات ٦٢ و ٦٣ سوره مائده، خداوند می فرماید:
«و تری کثیرا منهم یسرعون فی الا ثم والعدوان وأکلهم السحت لبس ما کانوا یعملون. لاینههم الربنیون والاحبار عن قولهم الاثم وأکلهم السحت لبئس ماکانوا یصنعون.»
«بسیاری از آنان را می بینی که در گناه و تعدی و خوردن مال حرام بر یکدیگر پیشی می گیرند، چه زشت است کاری که انجام می دهند. چرا خداپرستان و دانشمندان آنان را از گفتار گناه و حرام خوارگی شان باز نمی دارند؟! و چه کار زشتی انجام می دادند.»
در مورد این آیه، بسیاری از مفسران قرآن بر این باورند که یکی از معانی لغت «سحت»،رشوه است که در برخی آیات دیگر نیز به کار رفته است.
حرمت رشوه در سنت پیامبر (ص) و روایات معصومین(ع) نیز مورد تاکید قرار گرفته است.
از رسول خدا (ص) نقل شده است که : «ما من قوم یظهر فیهم الربا الا اخذوا بالسنة، وما من قوم یظهر فیهم الرشا الا اخذوا بالرعب.»
«در میان هیچ قومی ربا شایع نمی شود، جز این که گرفتار قحطی می شوند و در میان هیچ قومی رشوه رایج نمی شود، جز این که مبتلای وحشت و اضطراب شوند» (مسند احمدبن حنبل، ج٤،ص٢٠٥)
روایت دیگری از آن بزرگوار نقل شده است که فرمود:
«ایاکم والرسوه فانها محض الکفرو لایشم صاحب الرشوه ریح الجنة»
«از رشوه بپرهیزید که کفر محض است و بوی بهشت به مشام عامل رشوه نمی رسد.»
(سفینة البحار، باب الراء، ص٥٢٣) و یا این روایت که می فرماید:
«لعن الله الراشی و المرتشی و ما بینهما یمشی». «خداوند رشوه دهنده و رشوه گیرنده و واسطه بین آن دو را لعنت کند» (سفینة البحار، ج٣، ص٣٦٠)
در نهج البلاغه نیز از قول امیرمومنان علی (ع)، سخنانی در نکوهش و تحریم رشوه نقل شده است، از جمله این خطبه که به نقل از پیامبر اکرم (ص) فرمود:
«ویستحلون حرامه بالشبهات الکاذبة والاهواء الساهیة، فیستحلون الخمر بالنبیذ والسحت بالهدیه والربا بالبیع.»
«پس محرمات الهی را با شبهات دروغین و امیال انحرافی خود حلال می شمارند، پس شراب را به نام نبیذ می خورند، رشوه را به نام هدیه و ربا را به نام معامله حلال می پندارند.»
(نهج البلاغه، خطبه ١٥٦)
علی (ع) در بخشی از خطبه ١٣١ که مبین صفات و خصوصیات رهبر اسلامی است، می فرماید: «... ولاالمرتشی فی الحکم فیذهب بالحقوق، و یقف بهادون المقاطع...»
«... و رشوه خوار در قضاوت نمی تواند امام باشد، زیرا که برای داوری با رشوه گرفتن، حقوق مردم را پایمال و حق را به صاحب آن نمی رساند...»
همچنین در فرازی از نامه خود به مالک اشتر فرمود:
«هر والی، خواص و نزدیکانی دارد که بر مردم تعدی و بی انصافی می کنند و از طرف والی گرامی گرفته می شوند. ریشه این تعدی و بی انصافی را با قطع این چشم داشت ها و گرامی داشت ها، از ریشه و بن برکن.» (نهج البلاغه، عهدنامه مالک اشتر)
در همان عهدنامه، امیرمومنان به مالک اشتر توصیه می کند که ساحت قضاوت را از آلودگی های ارتشا دور نگه دارد:
«قاضی را مورد بررسی قرار بده، آن قدر پول در اختیارش بگذار که نیازش رفع شود و کمتر به مردم محتاج باشد، و آن قدر او را به خود نزدیک کن که دیگر نزدیکانت در او طمع تاثیر نداشته باشند، تا از خطر حسادت و سعایت در نزد تو در امان باشد.» (همان منبع)
روایات مذکور، تنها نمونه ای از احادیث بی شماری است که از جانب بزرگان دین بیان شده و غالب محدثان و فقها، بر صحت و اعتبار آن ها، اجماع نظر داشته اند.
به طور کلی، باتوجه به مجموعه آیات و روایاتی که در باب حرمت رشوه وجود دارد، می توان نتیجه گرفت که اولا در آموزه های اسلامی، رشوه، در زمره گناهان بزرگ تلقی شده و رشوه دهنده و رشوه گیرنده، مورد عتاب و سرزنش قرار گرفته اند.
ثانیا این معصیت نفرت انگیز، از دو جنبه قابل بررسی است: بعد فردی و بعد اجتماعی.
در بعد فردی، شخصی که مرتکب رشوه می شود (چه رشوه دهنده و چه رشوه گیرنده) طبق آیات و روایات، در هر دو جهان، مورد لعن و غضب خداوند قرار می گیرد، زیرا خوردن مال حرام در تربیت روحی و معنوی انسان، آثار سوئی دارد و موجب انحراف از مسیر انسانیت می شود. جنبه دیگر این گناه، که به مراتب اهمیت بیشتری دارد، بعد اجتماعی آن است، که به نظر می رسد توجه اصلی به مسئله رشوه، بیشتر از همین جنبه است.
زیرا ماهیت آن به گونه ای است که درست در راستای تخریب بنیادهای سالم اقتصادی و نظم اجتماعی قرار دارد و نتیجه ای که به بار می آورد، چیزی جز گسترش روابط فسادانگیز و ترویج روحیه فریبکاری، قانون گریزی و تملق در جامعه، نخواهد بود.
به این ترتیب ملاحظه می شود که دین مبین اسلام، که ارزش فراوانی برای «جامعه» قائل است، به شدت در برابر این بیماری مهلک اجتماعی ایستادگی کرده و در روایات اسلامی این عمل آن چنان تقبیح و تحریم شده، که کمتر گناهی با این شدت و حدت مورد نهی واقع شده است.

منبع : روزنامه خراسان