بازنمایی لحظه گسست

مجموعه داستان کافه پری دریایی شامل هشت داستان است. داستان های این مجموعه را می توان در ادامه کتاب اول نویسنده «مادموازل کتی» به داستان های پرشماری منتسب دانست که در سال های ابتدایی دهه هشتاد به جریان غالب داستان کوتاه فارسی بدل شد اما به نظر می رسد در دو سه سال اخیر اقبال خود را از دست داده است.
این جریان متاثر از داستان کوتاه امریکایی است اما تنها برخی از مولفه های این گونه داستانی در داستان نویسی فارسی مورد توجه قرار گرفت؛ همان مولفه هایی که در واژگان نقد داستان در ایران عموماً حضور داشته اند مثل برش کوتاهی از زندگی، ایجاز، نشان دادن، مینی مالیسم و... ابزارهای روایی این گونه داستانی قاعدتاً بیشترین کارایی را در بازنمایی سوژه هایی دارند که در فضایی مشخص و محدود روی دهد.
همچنین شاید متاثر از شیوه های روایی بصری در اینجا هم داستان با تکیه بر عینیت گرایی محض روایت می شود. در واقع ذهنیت جز در عینی ترین نمود خود یعنی افکار و درونیات شخصیت ها نمود نمی یابد که این یکی هم البته در بسیاری از داستان های این جریان ادبی غایب است. مدعای زیبا یی شناختی متن در این گونه داستانی این است که روایت به مثابه گزارشی صادقانه عمل می کند. هر وضعیت داستانی به گزارش رفتارهای لازم خلاصه می شود نه چیزی بیشتر. از این طریق امکان دخالت راوی/ نویسنده (احتمالاً هر عنصر اقتدارگرا) در متن به کمترین میزان ممکن می رسد. در بسیاری از موارد پیوند آشکاری میان جهان مضمونی داستان و ساختار آن وجود دارد. در واقع با تکیه بر مفهوم ساختار معنادار لوسین گلدمن می توان ارتباط بین اصلی ترین ویژگی های ساختار یک داستان و ارتباط آن با منافع و آگاهی طبقاتی را پدیدار کرد. از این رو تاکید بر بی طرفی روایت و خلق معنا در ذهن مخاطب شاید چیزی جز ترفندی روایی نباشد. در اینجا نمونه یی از داستان این مجموعه را از این حیث بررسی می کنیم.
داستان «کافه پری دریایی» شرح ماجرای حمله مردم به کافه یی در یک شهر کوچک بندری است. راوی پسر نوجوانی است که همراه دوستش شاهد ماجراست. او شخصیت های حاضر در غائله را به دقت معرفی می کند تا نیروهای حاضر در یک موقعیت اجتماعی را آشکار سازد. دار و دسته لمپن ها آماده حمله به کافه هستند. طیف دیگری که پدر راوی هم جزء آنهاست و طبیعتاً باید مخالف این حمله باشند سکوت کرده اند. راوی کم سن و سال ظاهراً این امکان را در اختیار نویسنده قرار داده است که پای خود را از ماجرا بیرون بکشد و با لحنی پرسشگرانه به گزارش دقیق صحنه بپردازد. موضع این راوی نوجوان چنان که گفتیم با ارائه گزارش بی واسطه یعنی یکی از شاخصه های اصلی این گونه داستانی شبیه است. در واقع نویسنده کوشیده است در یک بزنگاه هیجانی اجتماعی مثل انقلاب اصلی ترین گرایش ها و لایه ها را در تقابل با هم نشان دهد آن هم از دید راوی صادق. اما حتی این راوی هم نمی تواند رفتار عجولانه احساسی و بی منطق لمپن ها را بپذیرد.
«چوب و چماق شان را در هوا تکان می دادند و جلو می آمدند. » این اولین تصویری است که در داستان از لمپن ها ارائه می شود. در حالی که پدر راوی با چند تایی از همکارانش دم در دکه بسته روزنامه فروشی ایستاده اند به حرف زدن و اوقاتشان تلخ است.
کافه پری دریایی ظاهراً به دلیل آوازه زنی که در آن کار می کند در فانتزی های فکری پسران نوجوان شهر حضور دارد. آنها هم در آرزوی ورود به این مکان هستند. اما در مطالعه دقیق تر درمی یابیم که متن در واقع امکان ویژه یی در اختیار یک شخصیت حاشیه یی قرار داده تا در چند نقطه عطف داستان صدای خود را به گوش مخاطب برساند. این شخصیت حاج یدالله است. این شخصیت در دو موقعیت مختلف نسبت به خشونت طلبی لمپن ها اعتراض می کند. همدلی نویسنده با این شخصیت آشکار است. از این طریق می توان کارکرد ایدئولوژیک این داستان را مشخص کرد.
کافه پری دریایی بیانگر خواست عمومی طبقه متوسط است در به تعویق انداختن بروز گسست های اجتماعی تا سرحد ممکن. به این معنا که سازشکاری طبقه در تقلیل خواسته های خود با حاج یدالله نمود می یابد.
و حتی در یادآوری و روایت دگرگونی اجتماعی آن را به نوعی با مضمونی رمانتیک (فانتزی دزدیدن پری دریایی) هم ارز کند. هرچند نقد کارگاهی عموماً در چارچوب جریان ادبی عمل می کند و بنابراین از پیوند ساختار آثار ادبی با کلان ساختارهای اجتماعی و سیاسی غافل می ماند اما در اقبال یا عدم اقبال یک گونه ادبی و هنری نمی توان به تاثیر این پدیده ها بی اعتنا ماند.

امیرحسین خورشیدفر

منبع : روزنامه اعتماد