نور خورشید برای پیشگیری از پوکی استخوان کافی نیست

همیشه در كتاب های درسی خوانده بودیم كه ویتامین D از طریق نور مستقیم آفتاب تامین می شود ، به خاطر همین مادران امروزی در شهرها بیش از حد نگران كودكان خود هستند ، غافل از اینكه كودكان روستایی هم با وجود تابش های مستقیم آفتاب روی پوست خود از كمبود ویتامین D رنج می برند. ویتامین D در اصل هورمونی است كه باعث نشستن كلسیم در استخوان ها می شود. علاوه بر این نقش هورمونی آن در جلوگیری از بسیاری از سرطان ها بتازگی به اثبات رسیده. پای صحبت دكتر آرش حسین نژاد ، از محققان موفق مركز تحقیقات غدد دانشگاه علوم پزشكی تهران نشسته ایم.سالها تصور حاكم بر ذهن متخصصان ایران این بود كه در كشور آفتابخیز ایران تولید بیشترین میزان ویتامین D در بدن از این طریق ممكن خواهد بود. همه تصور می كردند كشورهای آفتابخیز نیازی به جذب ویتامین D به صورت خاص ندارند و متخصصان با تكیه بر این اعتقاد این مسئله را مورد اغماض عمیقی قرار دادند.
اما اولین جرقه ها در سال ۱۳۷۹ ذهن محققان را به خود مشغول داشت. متخصصان غدد به جنب و جوش افتادند تا طرح جامع پیشگیری و درمان استئوپروز را در ایران آغاز كنند. برنامه های این پروژه در ۴ استان شروع شد و شهرهایی مثل شیراز ، تبریز ، بوشهر و تهران را درگیر كرد.
دكتر حسین نژاد می گوید: «نمونه ها یا خوشه هایی از هرشهر با حدود ۱۲۰۰ نفر انتخاب شدند كه سنین حدود ۲۰ تا ۷۵ سال داشتند. در این افراد میزان ویتامین D ، كلسیم و فسفر در استخوان ها اندازه گیری و آزمایش های تكمیلی دیگری هم برای تعیین میزان تراكم استخوانشان در نظر گرفته شد. نتایج این آزمایش ها چیزی نبود جز اثبات كمبود ویتامین D و درصد بالای پوكی استخوان در یك طیف جمعیتی و آنچنان دور از انتظار بود كه محققان را به فكر انداخت تا یك تحقیق اساسی پیرامون این مسئله طرح كنند.»
نتایج نشان می داد كه از هر دو مرد بالای ۵۰ سال یك نفر دچار پوكی استخوان بود و در مورد زنان این آمار به ۷۰ درصد رسید ، یعنی از هر ۳ زن بالای ۵۰ سال ، ۲ نفر درصدی از پوكی استخوان را نشان می دادند.
بعد از كار روی عوامل مرتبط با این بیماری ، مهمترین آنها كمبود كلسیم و ویتامین D تشخیص داده شد. در تهران ۸۰ درصد كل افراد كمبود ویتامین D داشتند و در بهترین شهرها این رقم حدود ۴۰ تا ۵۰درصد بود.
ویتامین D معضل جهانی
بعد از انجام این بررسی در كشورهای مختلف ، متخصصان به این باور رسیدند كه این معضل تنها مربوط به كشور ما نیست و حتی در كشورهای آفتابخیز دیگر مثل تركیه ، عربستان ، كویت و كشورهای اطراف هم این مشكل وجود داشته است و عموما كشورهای حوزه دریای مدیترانه درگیر این مشكل بودند. این مسئله در خانم های مسن تر و در سنین باروری مشكلی برجسته تر به نظر می رسید. بررسی انجام شده در اروپا ، آمریكای شمالی ، استرالیا و ... تایید كرد كه مردم در این كشورها هم دچار كمبود ویتامین D و بیماری های ناشی از آن هستند. بنابراین اپیدمی كمبود ویتامین D به عنوان یك معضل جهانی در سالهای ۲۰۰۳ و ۲۰۰۴ در مجامع بین المللی و منابع معتبر علمی مطرح شد.
دكتر حسین نژاد می گوید: «خیلی ها معتقد بودند كه آفتاب، اثربخشی دقیقی كه مورد انتظار بوده ، نداشته است. شاید به علت آلودگی هوا ، از برخورد اشعه مفید خورشید به بدن جلوگیری می شود یا گفته می شد شاید در سنین بالاتر ، سنتز پوستی كه باید انجام می شده ، كافی نبوده یا شاید آفتاب گرفتن از پشت شیشه، اثربخشی مفید نهایی را دربر نداشته است.
در مجموع آفتاب گرفتن در بهترین شرایط هم میزان اشعه مطلوب را هرگز به بدن ما نخواهد رسانید. از همه مهمتر در رژیم غذایی اكثر نقاط ایران چیزی حدود ۱۵ درصد ویتامین D تامین می شود ، یعنی چیزی حدود یك ششم میزان واقعی آن. اگر تخم مرغ را به عنوان یك غذای سرشار از ویتامین D در نظر بگیریم ، ۲۵ واحد ویتامین D دارد و به طور متوسط روزانه با مصرف ۸ عدد تخم مرغ ، ویتامین D موردنیاز بدن تامین می شود. طبق بررسی ها ، محققان در همه جوامع به نوعی نقص در رژیم غذایی رسیدند.
غنی سازی آخرین راهكار
در بسیاری از كشورها طبق بررسی ها ، رفع كمبود ویتامین D را از طریق غنی سازی مواد غذایی انجام داده اند. به عنوان مثال در آمریكای شمالی ۸۰ سال از برنامه های غنی سازی اجباری شیر می گذرد و مشكل از این طریق رفع شده. در كشورهای اسكاندیناوی ، سوئد ، نروژ ، دانمارك و ... هم این غنی سازی انجام شده است ، اما در كشورهای جنوب اروپا مثل اسپانیا ، ایتالیا و ... غنی سازی اجباری نبوده ، اما محصولات غنی شده در این كشورها وجود دارد. به عنوان مثال فرانسه ۶ محصول غنی شده با ویتامین D دارد. مطالعه جدیدی كه در فاصله سالهای ۲۰۰۴-۲۰۰۳ در ۱۱ كشور اروپایی انجام شده، نشان داد كه این مسئله در اروپای شمالی همیشه بغرنج تر از اروپای جنوبی بوده است و دلیل اصلی آن تابش محدود آفتاب در اروپای شمالی است . اما بعد از اجرای برنامه های غنی سازی ، منحنی ها برعكس شد ، یعنی در جنوب اروپا درصد بیشتری از افراد دچار كمبود ویتامین D بودند و آفتاب نتوانست این كمبودها را برطرف كند.
دكتر حسین نژاد می گوید: «این دقیقا اتفاقی بود كه در كشور ما هم رخ داد. ما سالهای سال تكنولوژی غنی سازی مواد غذایی را نادیده گرفتیم ، به امید اینكه نور خورشید می تواند ویتامین D بدن را تامین كند ، اما مستقیما با موارد بیماری به شكل گسترده مواجه شدیم. این در حالی بود كه كسی گمان نمی كرد در كل آسیا چنین مشكلی قابل رویت باشد...»
توجه به پوكی استخوان علت های بسیاری دارد. در حالی كه امید به زندگی از ۶۰ سال به ۷۰ تا ۸۰ سال رسیده و جمعیت مسن جهان رو به افزایش است، پوكی استخوان هم در سنین بالاتر ، بیشتر دیده می شود كه به عنوان یك زنگ خطر برای ما مطرح است ، در حالی كه ۵۰ درصد جمعیت ما در سالهای اخیر ، جمعیت جوان كشور هستند ، ولی در ۱۰ تا ۲۰ سال آتی ، جمعیت جوان پا به سنخواهند گذاشت و با توجه به مهار رشد جمعیت، درصد بیشتری از جمعیت كشور را سالمندان تشكیل خواهند داد كه مطمئنا پوكی استخوان یكی از عمده مشكلات آنها خواهد بود.
این درحالی است كه سازمان بهداشت جهانی اعلام كرده است كه در سالهای آینده بین ۵۰ تا ۷۵ درصد شكستگی های لگن در اثر پوكی استخوان، در آسیا اتفاق می افتد. دكتر حسین نژاد می گوید: «برای حل این مشكل باید از امروز به فكر بود، چون تا امروز كه این معضل در جامعه ما برای ۱۰ درصد جمعیت كه سالمندان بودند مشكل ایجاد می كرد، قرار است به لایه های بیشتری از جمعیت سرایت كند و چون برنامه های دقیقی برای پیشگیری از بروز آن برای جمعیت جوان تدوین شد، این مسئله به شكل جدید تری رخ می نمود.»
این مشكل از جهت دیگری هم مهم جلوه می كند، در سالهای گذشته ویتامین D را فقط به عنوان یك نوع ویتامین می شناختند كه در متابولیسم استخوانی اثر دارد و در نهایت درسالهای پیری باعث پوكی استخوان خواهد شد، اما اخیرا نقش هورمونی ویتامین D در بدن شناخته شد، این هورمون در تمام بدن گیرنده دارد، از جمله پوست، مغز، خون و تقریبا هر نقطه ای كه فكر كنیم. طبق بررسی های انجام شده، ویتامین D با سرطان های مختلف در ارتباط است بخصوص سرطان های پستان در خانم ها و پروستات در مردان و ثابت شده كه در جوامع با كمبود ویتامین D این سرطان ها هم شایع تر است. دكتر حسین نژاد می گوید: «آمار بسیاری از این سرطان ها، در سالهای اخیر بالاتر رفته است، از جمله سرطان دستگاه گوارش، سرطان های پستان و پروستات و این نشان می دهد كه می توان با برنامه های پیشگیری در مورد كمبود ویتامین D (غنی سازی مواد غذایی) از این بیماری خطرناك كه در سنین جوانی و میانسالی، فرد را تحت تاثیر قرار می دهد، جلوگیری كرد.»
از طرفی، ویتامین D در رشد فیزیكی و بلوغ فكری موثر است، به این شكل كه ثابت شده در دختران در سنین مدرسه می تواند رشد فیزیكی و طول قد را تحت تاثیر قرار دهد.
طبق مطالعه ای كه در كشور چین انجام شد، كودكان در سنین مدرسه كه ویتامین D كافی دریافت كرده اند، از رشد قدی نسبتا مطلوبی برخوردار بوده اند.
مطالعه ای كه روی بیماران مبتلا به دیابت انجام شد، روشن كرد مادرانی كه در دوره بارداری ویتامین D كافی دریافت می كنند، در چهار سال اول زندگی نوزاد خود ویتامین D كافی به آنها می رسد ۵۰ درصد احتمال ابتلا به دیابت كمتری دارند، درواقع شیوع دیابت نوع اول در چنین شرایطی به نصف میزان خود می رسد.
از لبنیات در حد كافی استفاده كنیم
جالب اینكه با وجود تمام این اشكالات، ویتامین D از طریق مكمل ها یا غذاهای غنی سازی شده به راحتی قابل دسترسی است. به همین علت، طبق یك طراحی، مركز تحقیقات غدد دانشكده علوم پزشكی تهران بر آن شد تا تحقیقی روی تكنولوژی غنی سازی مواد غذایی در ایران انجام دهد. این تحقیق كه در سالهای ۸۰ تا ۸۳ صورت گرفت، به عنوان اولین محصول، لبنیات را انتخاب كرد كه سرشار از كلسیم است. هدف اصلی، افزودن كلسیم و ویتامین D به این مواد بود، در حالی كه مواد غذایی موجود، یك ششم نیاز ویتامین D و ۶۰ درصد كلسیم مورد نیاز بدن را برآورده می كرد.
دكتر حسین نژاد می گوید: «یكی از علت های این كمبود، عدم استفاده مطلوب از لبنیات است در حالی كه پزشكان استفاده از ۲ تا ۳ لیوان شیر در روز را توصیه می كنند، در اغلب موارد افراد، كمتر از این میزان مصرف می كنند. انتخاب لبنیات به این علت بود كه ما می بایست منابع سرشار از كلسیم داشته باشیم و آنها را از نظر ویتامین D غنی كنیم و در كنار آن ترویج فرهنگ مصرف لبنیات را داشته باشیم. بین سالهای ۸۰ تا ۸۳ تكنولوژی غنی سازی، روی خط تولید كارخانه ها قرار گرفت.»
افتتاح آزمایشگاه غذا و دارو در این مركز به عنوان اولین آزمایشگاهی كه كنترل و ارزیابی كیفی ویتامین D را در مواد غذایی به عهده دارد، از جمله اقدامات بعدی بود.
در مرحله بعد شیر غنی شده با ویتامین D، در گروه های ۲ تا ۹۸ سال مورد آزمایش قرار گرفت تا اثربخشی آن به طور قطعی مورد آزمایش قرار بگیرد. در این گروه ها مشخص شد كه یك دوره سه ماهه استفاده از شیر غنی شده نسبت به شیر ساده، می تواند كمبود ویتامین D را از ۶۰ درصد به ۱۰درصد برساند، یعنی تا ۶ برابر، وضعیت ویتامین D را در خون بهبود داده و به همین ترتیب فاكتورهای رشد استخوان را هم تحت تاثیر قرار بدهد.
غنی سازی برای هر نفر در یك روز فقط ۴ تومان هزینه برمی دارد. به این ترتیب، غنی سازی عملا هیچ نوع هزینه اضافه ای روی مواد غذایی ندارد. دكتر حسین نژاد می گوید: «پروژه های دیگری در همین زمینه در جریان است كه در مادران باردار كمبود ویتامین D را ارزیابی می كند و نشان می دهد كمبود ویتامین D در سنین باروری هم كاملا قابل تشخیص است. توصیه به استفاده از ویتامین D در چارچوب مشخص، می تواند جلوی عواقب خطرناك احتمالی را بگیرد، اما چون این ویتامین محلول درچربی است، مصرف بیش از حد آن هم می تواند مشكلاتی را دربرداشته باشد.»

منبع : روزنامه دنیای اقتصاد