سپید، سیاه،خاکستری

سینمای ایران در سه چهار سال گذشته، وابستگی شدیدی به ستاره هایش پیدا کرده است. در حالی که تا نیمه اول هشتاد، نام کارگردان های محبوب و سرشناس تعیین کننده تعداد مخاطبان یک فیلم بود، در سال های اخیر با رواج بازیگرسالاری و ستاره سازی کاذب، این بازیگران هستند که سرنوشت اقتصادی یک فیلم را رقم می زنند. اگر چه سینمای ما در چند سال گذشته، کم و بیش از حضور ستاره های قدیمی بهره برده است اما در زمینه معرفی ستاره های جدید، نیز روند چشم گیری داشته است. کارگردانان بازیگرساز همچون بهرام بیضایی، داریوش مهرجویی، مسعود کیمیایی، رسول صدرعاملی و ابراهیم حاتمی کیا در سینمای پس از انقلاب، با سپردن نقش ها به جوانان تازه کار، ستاره های زیادی را به سینمای ایران معرفی کردند. اما در چند سال گذشته این روند متوقف شد. به دلیل آن که مسئولان سینمایی تا می توانسته‌اند در کوره ستاره سازی دمیده اند و حمایت های خودشان را، در بخش تولید و اکران متوجه فیلم های پرستاره کرده اند. حالا وضع به گونه ای است که بیشتر کارگردان ها که بیش از حد به ستاره های کاغذی دل خوش کرده اند، دیگر به بازیگرسازی فکر نمی کنند. آن ها ترجیح می دهند به سراغ بازیگرانی بروند که امتحان شان را در گیشه پس داده اند.
در چند سال گذشته «واروژ کریم مسیحی» برای فیلم «تردید»، ابراهیم حاتمی کیا برای «دعوت»، سیروس الوند برای «زن دوم»، پریسا بخت آور برای «دایره زنگی»، سامان مقدم برای «صدسال به این سال ها»، مسعود ده نمکی برای «اخراجی ها» و مانی حقیقی برای «کنعان»، تعداد قابل توجهی از سرشناس ترین چهره های سینمایی را جلوی دوربین خود بردند، تا پیروز رقابت فیلم های پرستاره باشند.
● بازیگر سالاری بیداد می کند
تهمینه میلانی در جلسه مطبوعاتی فیلم «سوپراستار» در جشنواره فیلم فجر بیست و هفتم، به این نکته اشاره کرد که می خواسته نگرانی اش را، از علاقه مفرط و کورکورانه نوجوانان به ستاره های سینما نشان دهد.او با این فیلم اعتراضش را هم نسبت به شرایط اجتماعی نشان داد و هم نسبت به سینمای بی برنامه ای که ستاره ها، آن را به تسخیر خود در آورده اند. در این فیلم با یک ستاره سینما مواجهیم که قواعد حرفه ای کار را نمی پذیرد و با دخالت های بی موردش در روند ساخت فیلم، ایجاد دردسر می کند. «کوروش زند» فیلم میلانی نمونه کاملی از یک انسان منحرف و عیاش است که در قالب یک ستاره سینما، با رفتارهای ناهنجارش مسئله ساز می شود.یکی از کلیدی ترین سکانس های فیلم جایی است که کارگردان داستان «سوپراستار»، از کوروش می خواهد که دیالوگی را بیان کند. اما او فقط به این خاطر که تصور می کند آن دیالوگ ابهت و اقتدار پوشالی اش را در دنیای واقعی می شکند، از بیان آن خودداری می کند. این سکانس به تنهایی میزان نگرانی خانم کارگردان را نشان می دهد. او در زمانه ای که بازیگر سالاری بیداد می کند، زنگ خطر را به صدا درمی آورد و نسبت به قابل کنترل نبودن برخی بازیگران سوپراستار، هشدار می دهد.
● اعتراض بیضایی به سیستم ستاره سازی
«وقتی همه خوابیم» دیگر فیلمی بود که مشکلات سینمای ایران را، در بخش بازیگری و تهیه کنندگی دست مایه کار قرار داده است. نگاه «بهرام بیضایی» در این فیلم نسبت به موضوع محوری اش آن قدر معترضانه بود که برخی او را به تندروی متهم کردند. وی از تهیه کنندگانی سخن می گفت که نقش فروشی می کردند و در ازای پرداخت سرمایه، بازیگرهای مورد علاقه خودشان را، به پروژه تحمیل می کردند.گلایه بیضایی از عواملی بود که جای کارگردان را تنگ می کردند و اجازه نمی دادند فیلم ساز با آرامش خاطر به دغدغه های فرهنگی و اجتماعی اش فکر کند.به گفته بیضایی فیلم «وقتی همه خوابیم» در واکنش به نصفه کاره ماندن فیلم قبلی یعنی «لبه پرتگاه» ساخته شد؛ وی احتمالا قصد داشته است ماجرای ورود آقای سوپراستار (محمدرضا گلزار) به فیلم قبلی خود را به نقد بکشد و در این فیلم به صورت مستقیم ستاره سازی را زیر سوال ببرد.این که دو کارگردان سرشناس هر دو در یک سال درباره معضلات پشت پرده سینمای ایران فیلم می سازند، نشانه چیست؟
آیا جز این است که آن ها در فیلم های قبلی شان به شدت با این مسئله درگیر بوده اند و مشکلات دست و پاگیر آن را از نزدیک لمس کرده اند؟
● ستاره می شود؛ ستاره است؛ ستاره بود
پیش از این فریدون جیرانی نیز در جشنواره بیست و چهارم، با ساخت سه گانه انتقادی «ستاره ها» تصویری تلخ و گزنده از عوامل پشت صحنه سینما ارائه داد.«ستاره می شود» به زندگی دختری (اندیشه فولادوند) می پردازد که قصد دارد پله های ترقی و ستاره شدن را، یک شبه طی کند. در این فیلم به شرایط نابرابر پشت صحنه سینما، برای تازه واردها و نابازیگران و روابط نادرست حاکم بر سیستم ستاره سازی پرداخته می شود.فیلم های «ستاره است» و «ستاره بود» نیز حال و هوای تقریبا مشابهی با فیلم های قبلی دارد. جیرانی در این دو فیلم در پی نشان دادن این نکته است که ستاره ها نه در زمان اوج و نه در زمان کناره گیری، روزگار خوشی ندارند.یعنی ممکن است سیستم ستاره سازی بتواند گره کوری را از سینما باز کند؛ اما حتی در این شرایط نیز نمی توان به بهبود شرایط زندگی خصوصی ستاره ها امید بست.
● «عروس» خط شکن بود
برای آن که نشانی نخستین ستاره های آسمان سینمای ایران را در سینمای پس از انقلاب پیدا کنیم، باید کمی به عقب بازگردیم. بهروز افخمی در سال ۷۰با فیلم «عروس» و با تکیه بر جذابیت های ظاهری دو بازیگر اصلی اش (نیکی کریمی و ابوالفضل پورعرب)، نقطه پایانی بر محدودیت های ستاره سازی گذاشت و دو بازیگر پول ساز و محبوب را به سینمای ایران معرفی کرد. اگر بخواهیم فهرستی از ستاره های ایرانی در دهه ۶۰ و اوایل دهه ۷۰ تهیه کنیم، بازیگرانی چون امین تارخ، مهدی هاشمی، اکبر عبدی، فاطمه معتمدآریا، رضا کیانیان، بیژن امکانیان، جمشید هاشم پور و زنده یاد خسرو شکیبایی، در راس این فهرست قرار می گیرند. به تدریج با افزایش جمعیت جوان کشور، سینمای ما هم جوان پسندانه تر شد و موجی از بازیگران تازه کار، وارد سینمای ایران شدند. بازیگرانی که بر خلاف پیشینیان شان تجربه نمایشی چندانی نداشتند و به صرف داشتن چشم های رنگی، می توانستند نقش های محوری فیلم ها را یکی پس ازدیگری از آن خود کنند.
● سال گذشته فیلم های کم بازیگر قربانی شدند
نگاهی گذرا به جدول فروش فیلم های سال گذشته نشان می دهد که فیلم های دارای بازیگران سرشناس، از ماراتن گیشه جان سالم به در برده اند و فیلم های کم بازیگر قربانی شده اند. فیلم هایی چون «خاک سرد»، «روز بر می آید»، «سهم گم شده»، «پرچم های قلعه کاوه»، «پابرهنه در بهشت» و...، با وجود ارزش های ساختاری و محتوایی به دلیل بهره نگرفتن از ستارگان پول ساز نتوانستند موفقیتی در گیشه کسب کنند. این روند، بی گمان به مهجور ماندن بخشی از فیلم های ارزشمند منجر می شود. فیلم هایی که دیگر عناصرشان قابلیت های خوبی برای جذب مخاطب دارد اما در حوزه بازیگران سوپراستار، حرفی برای گفتن ندارد.
▪ مهرداد فرید: در سینمای ایران ۹۰ درصد جذابیت، به استفاده از ستاره ها برمی گردد
فیلم «همخانه» یکی از فیلم هایی بود که بر خلاف جذابیت های محتوایی اش، در گیشه با شکست مواجه شد. مهرداد فرید کارگردان این فیلم در پاسخ به این سوال خراسان که فروش پایین فیلمش یعنی «همخانه»، تا چه اندازه به بهره نگرفتن از ستاره ها مربوط می شد، می گوید: استقبالی که از فیلم «همخانه» شد، کمتر از انتظار من بود. جذابیت در سینمای ایران موضوعی است که نود درصدش، از خود فیلم نمی آید و به نوع بسته بندی فیلم برمی گردد. بخشی از صنعت بسته بندی فیلم، ستاره های آن هستند. وقتی شما در فیلمی از ستاره سینما استفاده نکنید، از آن بسته بندی شکیل و شیک بهره مند نمی شوید. تجربه ثابت کرده است که فیلم بد با حضور ستاره های سینما، مورد استقبال عامه مردم قرار می گیرد. اما از فیلم خوب بدون بازی ستاره های سینما، استقبال چشم گیری نمی شود.
● بیشتر فیلم هایی که ستاره ها در آن بازی می کنند، ارزش هنری ندارد
از او می پرسم یعنی شما با ستاره سازی مخالف هستید؟ او پاسخ می دهد: نه، من مخالف ستاره سازی نیستم. اتفاقا برای آن که چرخ اقتصاد سینمای ایران بچرخد، وجود ستاره ها لازم است. اما من ستاره ها را، جزو وجه هنری سینما نمی دانم.اگر فیلمی ستاره داشته باشد، به این معنا نیست که فیلم فرهنگی و هنری است. البته به این معنا هم نیست که هر فیلمی ستاره داشته باشد، وجه هنری ندارد. ضمن احترام به همه ستاره های سینمای ایران، معتقدم بخش عمده ای از فیلم هایی که ستاره ها در آن حضور دارند، از ارزش هنری بهره مند نیست.
● در حال حاضر سن بیشتر ستاره ها، بیشتر از ۳۰سال است
«مهرداد فرید» در پاسخ به این سوال خراسان که چرا از بازیگران ستاره در فیلم «همخانه» بهره نبردید، به نکته جالبی اشاره می کند و می گوید: متاسفانه کسانی که ستاره سینما به شمار می آیند، بیشترشان در دوره سنی ۲۵تا۳۰ سال قرار ندارند و از این دوره گذر کرده اند. من می توانستم «امین حیایی» را برای این کار دعوت کنم، در حالی که همه مردم می دانند، سن وی از مرز ۳۵ سال گذشته است و دیگر نمی تواند ایفاگر نقش یک دانشجو باشد.
در نتیجه با توجه به تعداد اندک بازیگرانی که در دوره سنی دانشجویی بودند، از کسانی که مردم آن ها را کمتر می شناختند، دعوت به کار کردم.از طرفی من در آن مقطع، نمی توانستم از پس هزینه دستمزد ستاره ها بربیایم. چون سینمای ما ریسک بالایی در بازگشت سرمایه دارد و باید بودجه کمی برای آن صرف کرد.
● زوایای سپید و سیاه ستاره بودن از زبان بازیگران
این گفته های ستاره های سینمای ایران و جهان را مرور کنید، تا دریابید که بیشتر آن ها خودشان هم دل خوشی از ستاره شدن ندارند.
● مخالف حضور «ستاره های سینمایی» هستم
▪محمدرضا فروتن: ستاره سینما بودن را دوست ندارم و عاشق بازیگر بودن هستم. در طول کار حرفه ای ام سعی کرده ام خودم را به سبک سینمای مستند نزدیک کنم و در این سبک، من کاملا مخالف حضور «ستاره های سینمایی» هستم. (نشست مطبوعاتی فیلم «به آهستگی» در جشنواره خیخون اسپانیا)
● مدیون ستارگان سینما هستیم
▪ رضا کیانیان: بازیگرانی که در سینما، تک نقش و ستاره هستند می توانند به گردش سرمایه در سینما کمک کنند و ما از این جهت، مدیون ستارگان سینما هستیم. آن ها به دلیل ظاهر زیبا و خوبی که دارند گیشه را می چرخانند و در صنعت سینما نقش تعیین کننده ای دارند. من معتقدم تجارت سینما روی دوش تک نقش های سینماست و من ممنون آن ها هستم.(سخنرانی در کارگاه پژوهشی بازیگری در تالار وحدت)
● ستاره شدن یک راز بزرگ است
▪ محمدرضا گلزار: ستاره یعنی یکی از آدم های همین جامعه که در کنار ما رشد کرده و در حال و هوای ما نفس کشیده است ولی به دلایل مختلف، مردم آن ها را بیشتر از بقیه دوست دارند. هیچ کس هیچ وقت نمی تواند بفهمد چرا کسی ستاره می شود. این یک راز بزرگ است که هنوز کسی از آن خبردار نشده و گرنه تا به حال هر روز یک نفر ستاره می شد.(وبلاگ هواداران گلزار)
● نمی دانم چی به علاوه چی منهای چی مساوی می شود با سوپراستار
▪ شهاب حسینی: تعریفی که از بیرون برای جنس هنرمند و ورزشکار صورت می گیرد، براساس الگوهایی است که من از آن ها خبر ندارم. نمی دانم چی به علاوه چی منهای چی مساوی می شود با سوپراستار. در بیشتر مصاحبه های اخیر به من گفته اند که شهاب حسینی! به تو می گویند بازیگر فرصت سوز. چون می توانستی سوپراستار باشی ولی حالا نیستی. اگر سوپراستار را به بازیگر پرفروش تعریف می کنند، من سوپراستار نیستم. (گفت وگو با نشریه رویش)
● دنبال ستاره شدن نیستم
▪ لیلا اوتادی: هیچ کس از این بدش نمی آید که مشهور باشد و مورد علاقه یک نفر تا هزاران نفر. من هم همین طور هستم اما این که دنبال این قضیه باشم نه، چون این مربوط به راهی است که من دنبالش نیستم. (گفت وگو با ماهنامه نسیم هراز)
● دغدغه های مهم تری داشتم
▪ بهاره رهنما: من سوپراستار نشدم، چون دغدغه های مهم تری در سینما داشتم.بعدها سعی کردم این حضور را در تلویزیون و تئاتر پررنگ تر کنم چون این دو مهم تر از سینما هستند. چرا که ارتباط بیشتری با مخاطب دارند.
● هنوز تا ستاره شدن فاصله دارم
▪ هنگامه قاضیانی: ستاره به نظر من کسی است که شخصیت هایی را، در سینما و تئاتر خلق کند که در ذهن ها بماند و تبدیل به یک قهرمان شود. در مورد خودم باید بگویم که هنوز تا ستاره شدن فاصله دارم.(گفت وگو با روزنامه خراسان)
● ستاره شدنم حاصل تلاش خودم بود نه تبلیغات
▪ بیژن امکانیان: من از معدود بازیگرانی بودم که پس از انقلاب در عرصه سینمای حرفه ای، این توفیق را داشتم که فیلم های پرمخاطب و پرفروشی داشته باشم. اگر این جایگاه را تحت هر عنوانی بشناسیم، ستاره، سوپراستار یا جوان اول فیلم، حقیقتا من به دنبال چنین عناوینی نبودم.
طبیعی است چنین موقعیت هایی به خصوص در فیلم های «سناتور» و «گل های داوودی» حاصل تلاش و کوشش خودم بود. در آن دوران، تبلیغات، ماهواره و روزنامه های رنگارنگ نبود تا به چهره کردن بازیگر بپردازد و بازیگر،صرفا با فیلمش شناخته می شد. (گفت وگو با روزنامه همشهری)
● در ایران سوپراستار نداریم
▪ نیوشا ضیغمی: «سوپراستار» یعنی کسی که در همه جای دنیا همه او را می شناسند و برای او به سینما می روند. ما در ایران چنین چیزی نداریم. در مورد خودم هم باید بگویم که فعلا برای خود من هم این موضوع مجهول و گنگ است. باید ببینم عکس العمل مردم درمقابل دو فیلم «تلافی» و «قرنطینه» که من در این دو فیلم نقش اول را دارم، چیست. آیا برای نیوشا ضیغمی به سینما می روند یا نه؟ شاید بعد از پایان اکران این دو فیلم و پیشنهادهای کاری بعدی، بتوانم بهتر جواب این سوال را بدهم. (گفت وگو با روزنامه خراسان)
● سوپراستار یک طلوع دارد و یک غروب
▪ شقایق فراهانی: در یک مقطع خاص علاقه شدید مردم به یک انسان، آن فرد را تبدیل به سوپراستار می کند. البته این لقب بیشتر برای هنرمندان استفاده می شود و معمولا تاریخ نشان داده است که یک طلوع دارد و یک غروب. در مورد خودم هم باید بگویم سعی می کنم بعد از ۱۵-۱۰ سال کار بازیگری، بیشتر کار خوب انجام دهم. خیلی دغدغه ستاره شدن ندارم.فکر می کنم بیشتر بازیگران هم سن و سال من هم این گونه باشند. (گفت وگو با روزنامه خراسان)
● ستاره بودن ربطی به سن و سال و قیافه ندارد
*باران کوثری: اگر منظور از ستاره سینما همان «سوپراستار» هالیوود باشد به نظر من ستاره بودن ربطی به سن و سال و قیافه ندارد. ستاره ها بازیگران توانایی هستند که یک جور محبوبیت چشمگیری دارند. مثل «آل پاچینو»، «رابرت دنیرو»، «جولیا رابرتز» و...آن ها با آن چیزی که ما در سینمای ایران می گوییم، متفاوت اند. درباره خودم تا به حال به این موضوع فکر نکردم که ستاره سینما هستم یا نه. (گفت وگو با روزنامه خراسان)
● سوپراستار شدن شرایطی دارد که در حوصله من نیست
▪ یکتا ناصر: وقتی بازیگری جلوی دوربین کم ظاهر شود، متاسفانه یا خوشبختانه سطح توقع از وی بالا می رود. در رابطه با خودم به این نتیجه رسیده ام که نباید در هر فیلمی بازی کنم. کسانی که دوست دارند سوپراستار شوند، باید این روش را در پیش گیرند.سوپراستار شدن شرایط و تبعاتی دارد که درحوصله من نیست.خیلی به این چیزها فکر نمی کنم. ترجیح می دهم در فیلمی بازی کنم که برایم خوشحال کننده و لذت بخش باشد.
▪ راجر مور: هر وقت در کراچی هم بتوانند اسمت را درست هجی کنند، ستاره شده ای.(کتاب برخورد کوتاه نوشته تونی کراولی، نشر روزنه)
▪ فی داناوی: چه چیزی یک آدم را ستاره می کند؟جذبه. یک جور انرژی درونی، حسی و فیزیکی؛ از بعضی ها ساطع می شود و نمی شود کنترلش کرد.
▪ ایزابل آجانی: کل ماجرا خیلی مسخره است. امروز من یک ستاره ام و فردا؟
▪ بورلی دی آنجلو: ستاره شدن شروع یک پایان است. هیچ دلم نمی خواهد یک شخصیت سینمایی به من تحمیل شود.
▪ پل نیومن: دیگر ستاره ای وجود ندارد. اگر تعریفم درست باشد ستاره یعنی تضمینی برای فروش فیلم.
▪ جین هاکمن: اگر شروع کنم به ستاره شدن، دیگر تماسم را با آدم های عادی-که نقششان را خوب بازی می کنم-از دست می دهم.
▪ رابرت دنیرو: تا آنجایی که به بازیگری مربوط است، ستاره هالیوود شدن یعنی مرگ. دلم نمی خواهد مردم مرا درخیابان بشناسند. دلم نمی خواهد کارهایی کنم که ستاره های واقعی مجبورند بکنند. آن ها مدام در فیلم های پشت سر هم، خودشان را تکرار می کنند و همیشه همان می مانند.

احسان رحیم زاده

منبع : روزنامه خراسان