بررسی علم اقتصاد از جنبه های نظری و کاربردی

بیش از شش دهه از آغاز آموزش رسمی علم اقتصاد در دانشگاههای کشور می گذرد، طی این مدت هزاران نفر در نظام آموزشی و پژوهشی و انتشار یافته های این رشته علمی مشغول به کار بوده اند و حجم بسیار بالایی از منابع انسانی و فیزیکی جامعه در این نظام به کار گرفته شده است.
طی دو دهه اخیر نیز گسترش کمّی فعالیتهای آموزشی و پژوهشی علم اقتصاد، علاوه بر دانشگاههای دولتی، توسط دانشگاههای غیردولتی، سازمانهای اجرایی و موسسات پژوهشی مستقل، روند چشمگیری داشته است.
ازسوی دیگر، معضلات و نابسامانی های عملی و اجرایی در سطح کشور موجب شده است تا نظام آموزشی - پژوهشی علم اقتصاد در تناسب با مسائل اساسی اقتصاد کشور به طور جدی مورد بحث قرار گیرد.
امروز شتاب و پیچیدگی تغییرات و تحولات علمی، فنی و اقتصادی در سطوح جهانی، منطقه ای و ملی به گونه ای است که ضرورت تحول در ساختار و کارکرد نظام آموزشی به منظور انطباق با این تغییرات و حداقل تنـــاسب با نیازهای جدید را ایجاب می نماید.
در همین راستا، به منظور شناسایی و معرفی دستاوردهای جدید علم اقتصاد و شناسایی تحولات موردنیاز در نظام آموزشی و پژوهشی این علم متناسب با تحولات علمی و فنی جهانی و نیازهای ملی و نیز شناسایی روند مسلط در نظام آموزشی و پژوهشی علم اقتصاد در کشورمان، دومین همایش، «آموزش و پژوهش علم اقتصاد در ایران»، با همکاری مشترک دانشکده اقتصاد دانشگاه تهران و دانشکده اقتصاد دانشگاه علامه طباطبایی در دانشگاه تهران برگزار شد. در این همایش پژوهشگران، اساتید و دست اندرکاران آموزشی و پژوهشی علم اقتصاد، اهداف، راهبردها، معیارهای علمی، سیاستهای اجرایی و نیز چگونگی ایجاد تحول در این علم را موردبررسی و مطالعه قرار دادند.
آقای دکتر احمد مجتهد، عضو هیأت علمی دانشکده اقتصاد دانشگاه علامه طباطبایی با ارائه مقاله خود با عنوان تکامل رشته اقتصاد در ایران، یکی از سخنرانان در این همایش بود. وی درباره رشته اقتصاد به عنوان یک رشته مستقل در دنیا، چنین گفت: استقلال رشته اقتصاد در دنیا قدمتی ۲۰۰ ساله دارد اما در ایران در مقایسه با جهان از سابقه ای نسبتاً کوتاه برخوردار است. رشته اقتصاد به عنوان یکی از رشته های فرعی حقوقی و در قالب اقتصاد سیاسی شروع شد و با تاسیس اولین دانشکده اقتصاد در دانشگاه ملی ایران در سال ۱۳۳۸ به مرحله تازه ای رسید. هر چند آن زمان، دروس اقتصادی در برخی رشته های دیگر ازجمله بازرگانی تدریس می شد، ولی باید شروع رشته اقتصاد به صورت مستقل را آغاز توجه به اهمیت این رشته در ایران دانست.
دکتر مجتهد ادامه داد، بعداز پیروزی انقلاب اسلامی و توجه به تحولات سیاسی کشور، حرکتــــی درجهت یکسان سازی رشته های مختلف اقتصادی شروع شد که تحول برنامه های اقتصاد، منعکس کننده تحولات سیاسی - اقتصادی کشور بوده است و تـوجه بـــــه جنبه های مختلف آن برای دست اندرکاران دانشگاهها در امر آموزش و پژوهش اقتصــاد می تواند درجهت بهبود برنامه های آموزش اقتصاد موثر و کارساز باشد.
● تحولات جدید در علم اقتصاد
آقای دکتر مسعود نیلی، اقتصاددان و استاد دانشگاه نیز ضمن بحث در این سمینار دیدگاههای خود را این گونه بیان کرد: از دو دهه گذشته که بحث پیرامون علم اقتصاد آغاز شده است می توان گفت نوعی انقلاب در این علم پدید آمده است طوری که تحولات زیادی را در متدلوژی و نظریات، مشاهده کرده است.
دکتر نیلی افزود: علم اقتصاد یکی از علوم برتر دنیاست اما متاسفانه این علم در کشور ما از سطحی که در دنیا برخوردار است، برخوردار نیست.
وی ادامه داد، شیوه برخورد اقتصادی درمورد هر کالا در هر کشور بستگی به بازار آن کشور دارد و باید دید مصرف کننده هر محصولی که برای آن بازار تشکیل می شود کیست. پس درمورد کشورمان نیز می توان پرسید، مصرف کننده علم اقتصاد در کشور ما کیست؟ اصلی ترین مشتریان علم اقتصاد دولتها، حکومتها و سیاستگذاران هستند. سه عامل باعث شده است که علم اقتصاد از بالندگی لازم برخوردار نباشد و در حاشیه قرار گیرد. این عوامل عبارتند از:
۱ ) مباحث مربوط به چالشهای نظری درمورد علم اقتصاد که آیا اقتصاد علم است یا خیر؟ و آیا مواد آموزشی آن با مسائل ارزشی ما سازگاری دارد؟ و بالاخره اینکه آموزه های غربی تا چه اندازه می تواند در کشور کارآیی لازم را داشته باشد.
۲ ) دولت، استفاده کننده اصلی متخصصان اقتصادی است که باتوجه به مشکلات دولت، عدم ایجاد انگیزه در کار مشکلات دیگری را در موضوع علم اقتصاد برای متخصصان پیش آورده است.
۳ ) عامل سوم مسئله تخصص در سیاستگذاران است که به عنوان شرط کافی درنظر گرفته نشده است.
دکتر نیلی پیرامون مشکلات موجود در عرصه آموزش اقتصاد افزود؛ متاسفانه هدف از آموزش علم اقتصاد در کشور ما به درستی مشخص نیست که آیا باید فردی را تربیت کنیم که بر تئوری ها مسلط باشد یا بر مسائل اجرایی اقتصاد؟
وی تاکید کرد که هنوز در سیستم آموزشی کشور ما بحثها و روشهای قدیمی وجود دارد طوری کـــــه شیوه استاد و شاگرد مشاهده می شود. ازطرفی دروس تدریس شده و عناوین آنها با اهداف جامعه سازگاری ندارد ومفاد و سرفصلها به روز نیستند. مهمتر اینکه به عناوین، گرایشها و تنوع آنها توجه نمی شود طوری که هنوز درس اقتصاد با دو گرایش بازرگانی و نظری تدریس می شود.
آقای سیدمحمد هاشم پوریزدان پرست، عضو هیأت علمی بخش اقتصاد دانشگاه شیراز یکی دیگر از سخنرانان در این همایش بود که با ارائه مقاله ای با عنوان کمبودها و مشکلات آموزش علم اقتصاد مرسوم در دانشگاههای ایران سخنان خود را چنین آغاز کرد: آموزش علم اقتصاد در ایران با کمبودها و مشکلات گوناگونی روبروست و شاید عمده ترین دلیل این موضوع ترجمــــه ای بودن محتوای آموزه های آن و تحت تاثیر مکتب لیبرالیسم اقتصادی بودن آن است.
وی به شرح برخی از این مشکلات پرداخت و آنها را اینگونه برشمرد؛
۱) بی توجهی به مسائل اقتصادی - سیاسی و بی عدالتی روزافزون در جهان، ثروتمند شدن کشورهایی که سلطه سیـاسی، نظامی، اقتصادی و علمی بر جهان دارند و فقیر شدن سایر کشورها.
۲ ) بیگانگی از مسائل داخلی کشور و عدم آموزش راههای بهبود معیشت و اقتصاد مردم کشور (بویژه در مقطع تحصیلات تکمیلی).
۳ ) عدم توجه به تربیت نیرو درجهت حل مشکلات اقتصــادی جامعه ایران یا به عبارتی بی توجهی به تربیت نیرو برای مدیریت اقتصادی کشور.
۴ ) بی توجهی به اعتقادات اسلامی و توجه شدید به مکتب لیبرالیسم که پایه اقتصاد نظری کنونی است و مبنای آن در دو نکته زیر است:
الف ) رفتار عقلایی (سودجویی حداکثر)
ب ) حرص بی نهایت انسان برای کسب ثروت
که این دو با تمام مبانی اخلاقی و رفتارهای اسلامی که در میان مردم رعایت می شود، تضاد دارد.
۵) تفاوت در به روز بودن اطلاعات اساتید دانشگاههای پایتخت با دانشگاههای سایر مناطق کشور
اقتصاد تجربی
آقای دکتر سعید مشیری، عضو هیأت علمی دانشکده اقتصاد دانشگاه علامه طباطبایی در بخش دیگری از این همایش سخنانی ایراد کرد. وی با ارائه مقاله خود تحت عنوان «اقتصاد تجربی» چنین گفت: اقتصاد تجربی یکی از شاخه های نسبتاً جدید اقتصاد است که اخیراً موردتوجه بیشتر اقتصاددانان قرار گرفته است.
وی افزود: اقتصاد تجربی درپی آن است تا روابط نظری اقتصادی را به صورت تجربه علمی تعریف نماید. به طورکلی دو هدف اساسی از بررسی اقتصاد به صورت تجربی وجود دارد. هدف اول، ارزیابی نظریه های اقتصادی به صورت تجربه علمی و بررسی این سوال که آیا می توان نظریه های اقتصادی را به صورت آزمایشگاهی طراحی و اجرا نمود؟ که در صورت مثبت بــودن پاسخ، باید دید که نتایج به دست آمده از تجربه علمی با نتایج پیش بینی شده نظریه های اقتصادی چقدر سازگاری دارد.
هدف دوم، استفاده ازتجربه های علمی در آموزش علم اقتصاد است. در این تجربه ها، دانشجویان دیگر شنونده محض نظریه های اقتصادی در کلاسهای درس نخواهندبود، بلکه خود به عنوان آزمایشگر و آزمایش شونده در فرایند تجربه های علمی به فراگیری مفاهیم و اصول اقتصادی خواهند پرداخت. دکتر مشیری در ادامه به دو مورد تجربه علمی در زمینه های قوانین عرضه و تقاضا و فرایند ایجاد پول در اقتصاد اشاره کرد.

محمدرضا عادلی مسبب کودهی
منبع : ماهنامه تدبیر
سایت اقتصادی