آیا امکان تحریف در دین اسلام وجود دارد؟

به گواهی تاریخ، در همه ادیان، دست جعل و تحریف باز بوده است، آیا همین مطلب اقلی بودن اسلام را ثابت نمی‌کند؟آیانباید گفت حداقل هدایت لازم، برای مردمان از خلال این موانع به سلامت عبور کرده و به دستمان رسیده است؟
برای پاسخ به این پرسش ابتدا لازم است دربارهٔ منابع اسلام توضیحاتی داده شود تا سپس روشن گردد که تزویر و جعل در کدام یک از منابع اسلامی امکان پذیر است و جعل و تزویر تا چه میزان می‌تواند هدایتگری اسلام را تحت تأثیر خود قرار دهد.
منابع دین:
نظر معروف شیعه این است که در استخراج احکام چهار منبع معتبر وجود دارد:
قرآن، سنت، اجماع و عقل. ]فقه و عقل، ابوالقاسم علی‌دوست، ص ۱۹، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه، بهار ۸۱، چاپ اول.
الف: قرآن: مهم‌ترین منبع شناخت اسلام که معجزهٔ جاوید پیامبراسلام (ص) نیز شمرده می‌شود، قرآن کریم است ویژگی ممتاز قرآن،‌که آن را از حدیث نبوی و حتی حدیث قدسی جدا می‌سازد، آن است که همهٔ الفاظ آن بی‌کم و کاست وحی الهی است و جبرئیل و پیامبر در آن دخالتی نداشته‌اند حتی چینش آیات و بر اساس برخی اقوال ترتیب سور آن نیز وحیانی بوده است. مجمع‌البیان طبرسی، مکتبه آیت‌الله العظمی المرعشی النجفی، ج ۱، ص ۱۵، البیان فی التفسیر القرآن، السید ابوالقاسم الخویی، دارالزهراء ص۲۳۸. قرآن دارای ویژگیهای مهمی است که برخی از آنها عبارتند از :
۱. متن و محور اصلی اسلام:
قرآن از آن رو که وحی الهی برای هدایت بشر است محور و متن اصلی اسلام است. ائمه اطهارعلیه‌اسلام نیز قرآن را معیار اصلی اسلام مطرح نموده‌اند و از این رو فرموده‌اند روایات و احادیث ما را بر قرآن عرضه کنید و در صورت مخالفت با قرآن بدانید ما چنین روایاتی را نگفته‌ایم و آن‌ها را کنار بگذارید.دانشنامه جهان اسلام. ذیل واژهٔ تعارض احادیث، ص ۴۸۳، ج ۷. این نکته اهمیت و جایگاه قرآن را در میان منابع اسلام نشان می‌دهد.
۲. قرآن مصون از تحریف:
ویژگی دیگر قرآن آن است که دست تحریف و جعل به آن نمی‌رسد . خداوند به صراحت مصونیت قرآن را از تحریف اعلان فرموده است «انا نحن نزلنا الذکر و انا له لحافظون» حجر/ ۹. ما قرآن را نازل کردیم و آن را حفظ خواهیم کرد .
۳. جامعیت قرآن:
یکی دیگر از خصوصیات قرآن و این کتاب الهی آن است که تمامی تعالیم اساسی اسلام را بیان داشته است. به عبارت دیگر قوانین و اصول اساسی حیات آدمی در قرآن که کتاب هدایت الهی و آخرین کتاب آسمانی است آمده است. در این زمینه روایات متعددی وجود دارد که از باب نمونه می‌توان به روایت ذیل اشاره کرد:
۱. «و نزلّنا علیک الکتاب تبیاناً لکل شیء»نحل/ ۸۹. کتاب (قرآن) را که بیانگر هر چیز است بر تو فرو فرستادیم.
۲. از پیامبر اسلام (ص) روایت شده است که در سفر حجه الوداع فرموده : «ای مردم! هیچ چیزی نیست که شما را به بهشت نزدیک می‌سازد و از دوزخ دور می‌کند مگر این‌که شما را به آن امر کرده‌ام و هیچ چیزی نیست که شما را از بهشت دور می‌سازد، وبه دوزخ نزدیک می‌کند مگر این‌که شما را از آن نهی کرده‌ام» ]اصول کافی، ج۱،کتاب فضل العلم، باب ۱۸،حدیث ۵.
۳. از امام صادق(ع) روایت شده که فرمود : «خداوند در قرآن همه احکام مورد نیاز بشر را بیان کرده است، سوگند به خدا هیچ چیزی را که بشر (در امر هدایت خود) به آن نیاز دارد، فروگذار نکرده است تا کسی نتواند عذر آورده و بگوید: اگر این حکم مورد نظر خداوند بوده، در قرآن بیان می‌شد، آگاه باشید که آن حکم در قرآن آمده است» اصول کافی،ج۱،کتاب فضل العلم، باب ۱۸،حدیث۱.
عقل انسان نیز می‌پذیرد که قرآن از جهت بیان اصول و قوانین کلی حیات آدمی جامعیت داشته باشد زیرا هر چند بیان تمامی جزئیات و فروعات زندگی در توان یک کتاب نیست ولی بیان اصول زندگی در حجم یک کتاب برای خدای عالم و قادر امکان پذیر است. جامعیت قران موجب می‌گردد که ورود دست تزویر در روایات به جامعیت و گستردگی قلمرو دین خدشه‌ای وارد نسازد. بهرحال ویژگیهایی همچون محوریت، مصونیت از تحریف و جعل و جامعیت قرآن بهترین ضامن تعالیم فراگیر اسلام است از باب نمونه اگر دخالت دین در سیاست به سود انسانها باشد بدون شک در قرآن کریم به چنین اصلی پرداخته شده است چنانکه قرآن بصراحت انسان‌ها را به مبارزه با طواغیت و اصلاح جامعه دعوت نموه است و با وجود تعالیم قرآنی دیگر نمی‌توان مدعی شد که قلمرو دین شامل عرصهٔ سیاسی و اجتماعی نمی‌گردد.
ب: سنت: دومین منبع شناخت اسلام سنت است، سنت در اصطلاح به معنای قول، فعل و تقریر رسول اکرم (ص) است و نزد شیعیان سنت ائمه اطهار (ع) را نیز شامل می‌شود. سنت در کنار قرآن از منابع مهم اسلام به شمار می‌رود. ائمه اطهار برای تشخیص روایات و احادیث صحیح از احادیث جعلی معیارهای متعددی را ارائه فرموده‌اند مانند عرضه بر قرآن. دانشمندان و علماء اسلام نیز برای تشخیص روایات صحیح از روایت‌های جعلی دانش‌های متعددی را به وجود آورده‌اند و تلاشهای پرثمری را انجام داده‌اند مانند علم رجال که به نقد و بررسی اشخاصی می‌پردازد که در سلسله سند روایت‌ها قرار دارند و یا علم درایه که جزو دانشهای متن شناسی احادیث می‌باشد و نیز مانند مباحث اصول فقه که به قواعد می‌پردازد که برای استنباط احکام شرعی فرعی مورد استفاده قرار می‌گیرند.دائره المعارف بزرگ اسلامی، ج ۹، ذیل واژه اصول فقه.
کتب اربعه که مجموعه احادیث صحیح را در بر‌دارند از دیگر تلاشهای علماء اسلام در جمع‌آوری احادیث صحیح می‌باشد. نتیجه آن‌ که برای تشخیص سنت که دومین منبع مهم از منابع اسلامی است کوشش‌های فراوانی صورت گرفته است که کتابهای رجالی، اصولی و کتب اربعه را می‌توان از نتایج این تلاشها دانست. این تلاشها این امکان را فراهم نموده است تا دانشمندان اسلامی آسان‌تر بتواند به سنت صحیح دست یابند.ج: عقل: منبع بودن عقل دست کم برای استنباط برخی احکام را شیعه و سنی، اخباری و اصولی و اشعری و غیر اشعری پذیرفته‌اند افزون بر این، عقل در تفسیر صحیح سایر منابع و برداشت منطقی از آنها کارآیی دارد. شیخ طوسی، عده الاصول، ج ۱، ص۳۳. حقیقت این است که با تتبع در آراء و اقوال فقهاء، اصولیین، متکلمین، مفسرین و دیگر دانشمندانی که به‌گونه‌ای در راه فهم کتاب و سنت گام برداشته‌اند، فی الجمله روشن‌ می‌شود که ارزش و حجیت و سندیت عقل مورد اتفاق است.عقل و استنباط فقهی، حسین صابری، ص ۱۳، آستان قدس رضوی، ۱۳۸۱، چاپ اول.
قرآن بارها به جایگاه ارزشمند عقل و لزوم تفکر و بکارگیری عقل تأکید فرموده است.
امام صادق(ع) در منزلت عقل می‌فرماید: «عامهٔ الانسان العقل» ]اصول کافی، محمد بن یعقوب کلینی، ج ۱، ص ۳۳. [ پایه شخصیت انسان عقل است. وجود عقل به عنوان یکی از منابع و ابزارهای کشف حقایق دینی موجب گشته است تا جاودانگی و اعتبار اسلام منزلت خود را بیابد. قطعیات عقلی که تحت عنوان قاعدهٔ ملازمهٔ عقل و شرع به عنوان حقایق دینی شمرده می‌شود و اجتهادات عقلی که در جهت تشخیص فروعات دینی و حکم آنها حجت شمرده شده است و استنباطات و فهم‌های قطعی و ظنی عقلی از متون دینی که ازنظر شرع معتبر شمرده شده است همگی در جهت جاودانگی و گستردگی قلمرو دین اموری ارزشمند محسوب می‌شوند.
د:اجماع: اجماع نیز یکی از منابع اسلام به شمار می‌رود و البته از دیدگاه تفکر شیعه، حجیت و اعتبار اجماع به‌جهت کاشفیت آن از رأی معصوم است و از این‌رو اجماع به دومین منبع سنت برمی‌گردد و لذا می‌توان از این‌جهت منابع اسلام را سه منبع یعنی قرآن، سنت و عقل معرفی کرد. اجماع نیز در صورت وجود شرایطش می‌تواند پرده از برخی حقایق دینی بردارد.
با توجه به آنچه در باب منابع اسلام گفته شد در مورد پرسش مذکور می‌توان پاسخ‌های ذیل را ارائه کرد:
پاسخ اول: پیش‌فرض پرسش مذکور این است که تنها منبع مهمی که گستردگی قلمرو دین را تأمین می‌کند سنت است که آن‌هم گرفتار تزویر و جعل است. این پیش فرض ناشی از عدم شناخت منابع اسلام است. کتاب قرآن جامع‌ترین کتابی است که اصول زندگی و حیات انسانی را ارائه می‌کند و عقل نیز منبعی در اسلام است که با اجتهاد و فهم متون دینی به ارائه حقایق دینی می‌پردازد مراجعه‌ای اجمالی به قرآن نشانگر آن است که قرآن در ابعاد مختلف زندگی به هدایت‌گری پرداخته است و قوانین و اصول صحیح زندگی را مطرح کرده است.
پاسخ دوم: این‌که دست جعل و تزویر گاهی سنت را مورد هجوم قرار داده است، سخنی درست است اما از این نکته اساسی غفلت شده است که مکانیزم‌های مختلفی در اسلام برای زدودن دست جعل و تزویر از احادیث وجود دارد که از باب نمونه می‌توان به معیاریت قرآن، عقل و اخبار متواتر و صحیح السند اشاره کرد بدون شک بکارگیری این مکانیزم‌ها در خالص کردن سنت موجب می‌شود که سنت معتبر دینی تشخیص داده شود.
پاسخ سوم: وجود جعل و تزویر در اکثر احادیث و روایات و سپس نتیجه گیری هدایت لازم و حداقلی ادعایی غیر مستند و اثبات نشده است یعنی هرچند وجود جعل و تزویر در روایات و احادیث به طور فی الجمله مورد قبول است ولی فراگیری و گستردگی جعل و تزویر ادعایی است که نیازمند دلیل و اثبات می‌باشد. گذشته از این‌که دلیلی بر چنین امری وجود ندارد دلایل متعددی بر نفی آن وجود دارد که از باب نمونه می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد:
الف: نتیجه تلاش‌های گستردهٔ علماء اسلام در تشخیص احادیث صحیح و معتبر یکی از مواردی است که نشانگر اعتبار اکثر روایات و احادیث است کتاب‌های معتبری چون کتب اربعه و نیز وسایل الشیعه شیخ حرّ عاملی نمونه‌هایی از گستردگی اعتبار احادیث و روایات رسیده است.
ب: بالغیت حجت الهی و اتمام رسالت الهی در عرصه هدایت‌گری دلیل دیگری بر صحت روایات و احادیث به شمار می‌رود چرا که همانطوری که هدایت حداقلی جزو رسالت الهی می‌باشد فیاضیت و رحمت گستردهٔ الهی هدایت اکثری را نیز جزو رسالت حتمی الهی قرار می‌دهد تا حجت الهی به نحو اتم بر بندگانش اقامه شود.
بنابراین فیاضیت و رحمت گستردهٔ الهی موجب می‌شود تا هدایت اکثری نیز جزو اهداف حتمی هدایتگری خدای متعال قرار بگیرید و همانگونه که لزوم هدایتگری حداقلی کاشف از وجود این میزان تعالیم اسلامی و آیات و روایات است همین‌طور فیاضیت و رحمت گستردهٔ الهی که کاشف‌ از لزوم هدایت گری حداکثری است کاشف‌ از وجود این میزان تعالیم اسلامی و آیات و روایات خواهد بود.
پاسخ چهارم: با قطع نظر از آنچه در پاسخ‌های قبلی ارائه شد مراجعه اجمالی به روایات و احادیث متواتر و معتبری که در کتب معتبر روایی ما وارد شده است نشانگر اکثری بودن اسلام و هدایتگری حداکثری می‌باشد. باب‌های مختلف در کتاب معتبری چون وسایل الشیعه از وجود احادیث معتبر فراوان در عرصه‌ها و ابعاد مختلف زندگی انسان خبر می‌دهد و از این رو روایات و احادیث برجای مانده نه تنها مؤید حداقلی بودن اسلام نیستند بلکه گستره‌های مختلف زندگی آدمی را پوشش داده‌اند.
از آنچه گذشت نتیجه‌ای می‌گیریم که جعل و تزویر در اخبار و احادیث هر چند بطور فی الجمله مورد قبول می‌باشد اما چنان نیست که بتواند به گستردگی قلمرو اسلام آسیبی برساند.

سیدمحمدعلی داعی نژاد