قالی ایران را بشناسیم

قالی ایران با تمام شهرت وقدمتی كه‌دارد ناشناخته است نه برای فرنگی خریدار؛‌بلكه خود ما هم آنطور كه باید و شاید آنرا نمی‌شناسیم. این یك ادعای واهی نیست. كمتركسی می‌تواندبادیدن فرشی محل بافت آنراتعیین كند و خصوصیات آنرا باز گوید. در حالیكه با اتمام یك قالی شناسنامه آن با خود و در خودش صادر شده است:
فرش تبریز؛ بااردبیل در آذربایجان و كار مشهد با محولات در خراسان كاملا از هم جداست عدم شناسایی خصوصیات فرش سبب می‌شود تا خریدار بهنگام خرید بدون توجه به موارد استفاده آن قالی را فقط بدلیل زیبایی یا طرح و نقشه بخرد و مورد بهره برداری قرار دهد و بعد پشیمان شود كه كار فلان جا دوام ندارد؛‌در حالیكه عدم اطلاع او از طبیعت دستاوردهای یك محل به انتخاب نادرست انجامیده است و این سبب از بین رفتن قالی شده است.
شناخت فرش؛‌و مختصات آن چنان مشكل نیست كه خبرگی طلب كند؛ بسادگی عملی است و سعی ما بر اینست تا در این سلسله مقالات؛‌خواننده را طوری با قالی ایران آشنا كنیم تا به محض دیدن و لمس كردن آن آنرا بشناسد.
قالی هرمنطقه ایران با توجه به شرایط جغرافیایی؛‌اقلیمی و فرهنگی ویژه محل؛‌با منطقه دیگر تفاوت می‌كند. هم چنان كه قرارگرفتن انسان درعوامل زیستی خاص مثل آب وهوا؛ فرهنگ و…… روحیه اورا می‌سازد؛‌بردستاوردهای انسانی هم مؤثرمی‌افتد. این ترتیب؛ آشنایی بااین دستاوردهابایدمتكی برشناخت شرایط زندگی وروحیه سازندگان و صنعتگران باشد. به عبارت دیگر دستاوردی صنعتی سنتی چون قالی بازده‌های مستقیم روحیه سازنده‌اش را با خود دارد: بدینسان با توجه به ظاهر یك قالی و با اندكی تأمل می‌توان اولین گام را برای شناخت یك فرش برداشت: مثال: فرش سخت و استخوانی است؛ درشت باف و پرگوشت است؛ رنگهای تند و تیره در آن بكار رفته؛‌نقشه‌اش از خطوط هندسی تشكیل شده است؛ ولی این فرش باتوجه به‌آنچه گفتیم دستكارمردمی است كه در طبیعتی سخت و كوهستانی زندگی می‌كنند؛ پرگوشتی ودرشت بافی آن به‌این دلیل است كه بافنده می‌خواهدازآن بعنوان یك زیراندازگرم كننده استفاده كند؛ كاربرد درخطوط هندسی هم درطرح آن دلالت بر محیط كوهستانی زندگی سازندگان آن می‌كند؛ حالا باید دید در كدامیك از مناطق كوهستانی ایران بافتن فرش‌رایج است……. محل‌بافت فرش رابسادگی می‌توان تعیین كردبشرط آنكه‌عوامل مؤثردر ساخت آنرا بیشتر از اینها بشناسیم.
قالی نقشه كاشان ترنج بیرجندی-كارگر:كاشانی-محل بافت:تبریز
اما از سوی دیگر با توسعه روز افزون وسایل ارتباطی و آسان شدن مسافرت؛‌نقشه و طرح و رنگ در یك نقطه ساكن نمی‌ماند. «لچك» مشهدی و«ترنج كرمانی»‌به تبریزهم می‌آید و در آنجا هم مكار می‌رود؛در این احوال چگونه می‌توان فرش را شناخت؟
فارغ از شرایط ویژه مناطق جغرافیائی؛ قالی شهرستانها با مراكز استانها؛‌و مراكز استانها؛ با یكدیگر گاهی اوقات مشابه هستند و در پاره‌ای اوقات؛ كاملا با یكدیگر فرق می‌كنند چرا كه وضعیت فرهنگی آنها با هم متفاوت است؛‌تفاوتهای كلی از نوع بافت و نقشه و نخ تار و نوع پشم خامه معلوم می‌شود؛ اما اگر یك نقشه با یك رنگ‌آمیزی را به ۴ كارگر در ۴ نقطه مختلف برابر بافت بدهیم باز هم تشخیص كار برای خبره‌ها مشكل نیست؛ دست كارگر كه جنسیت فرش را مشخص می‌كند صفت ممیزه اینهاست. گرداندن نخ‌های زیر پشم یا پشم زیر نخ؛‌قانون گره‌ها و خلاصه پشت باف قالی درهرجا بستگی به دست كارگردارد. حتی اگر یك قالی رادو استادكار مختلف ببافند بدلیل عدم توازن و هماهنگی
نیروی دست‌ها موقع گره زدن خبره آن را می‌شناسد و می‌گوید فرش دو دست است و این نقصی است.
بطور كلی فرش مرغوب حادز این ۴ اصل است.
دوازده رج گره در یك گره ذرع
پشم از پشت گوسفند چیده شده باشد نه با آهك آنرا جدا كرده باشند.
گوسفند در یك منطقه كوهستانی و سبز و خرم چریده باشد.
پشم چین پائیز با بهار متفاوت است؛ پشم بهاره بدلیل لطافت و نرمیش برای بافت قالی مناسب‌تر است .
رنگ در حال حاضر نوع شیمیائیش مورد استفاده است باید درجه ثباتش بالا باشد.
برای آشنایی با فرش ایران؛‌مشخصات و مختصات فرش هر منطقه را یك به یك باز می‌شناسیم تا شناخت و درك وضعیت آن از نظر دوام؛‌مقاومت و تجارت مشخص شود.
فرش آذربایجان
فرش مركز ایتان یعنی؛‌تبریز با فرش دیگر شهرهای منطقه تفاوت دارد. قالی‌های تبریز ریز باف و درشت باف است (برای كارگاههایی كه در محدوده شهر واقع شده) و تفاوتش از نظر كیفیت؛ نقشه؛‌مصالح با دیگر شهرها بسیار.
خصوصیات فرش تبریز ـ قالیباف این شهرستان استثنائا در تهیه وكاربرد نقشه تعصبی ندارد یعنی نقشه‌های زیبا مطابق سلیقه‌اش را از هر نقطه‌ای می‌گیرد و پس از تلفیق آن با روحیه خویش؛ بكارش می‌برد؛ نقشه‌هائی را كه در تبریز با الهام از نقشه‌های سایر مناطق تهیه می‌شود اغلب به شكل اصلی بسیار نزدیك است. برای همین هم فرش تبریز نقشه اصفهان یا تبریز نقشه كرمان در قالی فروشی‌ها كم نیست. اما همین كه می‌گوئیم «تبریز نقشه اصفهان» شخصیت دستكار بافنده تبریزی را تأئیدكرده‌ایم. این حالت درفرشهای نقاط دیگر كمتربه چشم می‌خورد. رنگ درقالی تبریزهماهنگ و متقارن است؛‌كمتر قالی مرغوبی دراین شهر بافته می‌شود كه چشم تماشاگررا بزند؛ یعنی رنگها ملایمندوقوانین هم آهنگی كاملا دركاربرد رنگها رعایت می‌شود. فرش تبریزفوق‌العاده ظریف و باصطلاح پوك است. اگرفرش ۶۰ رج یك گره تبریزرابا فرش ۶۰ رج یك گره كاشان مقایسه كنیم؛‌كارشناسان فرش با توجه به جهات مختلف فرش تبریز را مرغوب‌تر می‌دانند.
دوام ـ فرشهای این شهر مثل تمام نقاط ایران به دوصورت سفارشی وتجارتی تقسیم می‌شود خبره‌ها می‌گویند فرش سفارشی تبریز ممتازترین فرش ایران است؛‌بشرط آنكه در تهیه‌اش صرفه جوئی نشده باشد.
قالی تبریز ترنجی بانقش حیوان-۳۵رج گره در۷سانتیمترطرز شناخت
فرشهای مرغوب تبریزرا نمی‌توان از محصولات ممتاز دیگر مراكز تولید فرش ایران باز شناخت. بطوریكه بیننده عادی؛ فرش هر كجا را كه مرغوبتر بداند؛ فرش تبریز را بهمانجا نسبت می‌دهد. البته فرش سبك تبریز هم از نا مرغوب‌ترین فرشهای ایرانست. صفت ممیزه فرش تبریز زیبائی آنست وغیراصیل بودن نقشه‌اش یعنی طراح تبریزی ازهر شهرستانی بهترین قسمت نقشه را انتخاب می‌كند؛ مطلا كم نیست فرشهایی كه حاشیه‌اش از یك نقشه؛ لچك وتر بخش از نقشه دیگر و تنش از جای دیگر گرفته شده است و از تبریز به بازار فرش روانه شده است.فرش متری ۲۰۰ تومان تبریز در حال حاضر از نظر ظاهر زیباترین فرش است اما مرغوب‌تر نیست.
در تبریز واحد مساحت فرش قالیچه است. یك «قالیچه» تبریز مساویست با دو ذرع مربع تبریز؛‌به ادعای اهالی این شهر ذرع طول تبریز معادل ۱۱۲ سانتی متر است ولی ذرع را در تهران ۱۰۴ سانی متر قبول می‌كنند.
واحد بافت فرش در شهر تبریز
در یك حالت عمومی در هر یك گره تبریز كه بافندگان بومی آنرا ۷ سانتی متر می‌دانند باید حداقل ۱۲ بافت یا گره و حداكثر ۸۰ بافت بكار رود؛‌بافت‌ها را طولی می‌شمارند و نه مربع؛ فرشی‌كه از ۳۵ بافت در یك گره كمتر داشته باشد نا مرغوب است و بیشتر از این مرغوب.
وضعیت فرش تبریز در بازار تهران
خریداران فرش دودسته‌اند؛‌ گروهی كه به ظاهر فرش اهمیت می‌دهند وبه زمان كاركرد آن تفقدی ندارند خریدار فرش تبریزهستند؛ چون نقشهای فرش این شهردر هر قیمتی چشم را اقناع می‌كند؛ ولی كسانی كه دوام قالی را در نظر دارند؛ فرشهایی با نقشه‌های بدتر را می‌خرند واز فرش تبریزدر می‌گذرند. اما بهرصورت تقریبا یكسوم خریداران ایرانی فرش تبریز می‌خرند؛ آنهم نه از نوع بسیار مرغوبش.
وضعیت فرش تبریز در بازار بین المللی
فرش ارزان و نامرغوب تبریز از نظر قدرت كار چنان نیست كه كهنه و پخته شود و به بازار بین المللی عرضه گردد. یعنی فرش متری ۲۰۰ تومان تبریز بعد از ۲۰ سال كار از بین رفته است؛‌اما فرشی كه از بافت ۳۵ بافت در یك گره بیشتر داشته باشد؛ به كهنگی میرسد و چون زیبایی خیره كننده‌ای بدست می‌آورد؛ مشتری فراوان دارد.
تشابه فرشهای ممالك دیگر با تبریز
جز در ایران در پاره‌ای از كشورهای آسیایی هم قالی بافته می‌شود كه از لحاظ شكل و جنس با محصولات بعضی از مناطق ایران برابری و رقابت می‌كنند. سؤال اینست كه قالی كار تبریز با فرشهای كدام كشورها همسایگی و نزدیكی دارد؟جواب اینست قلیبافان هیچیك از ممالكی كه در این رشته فعالیت می‌كنند؛ مانند تبریز نمی‌بافند و به بازار جهانی عرضه نمی‌كنند؛ اما دراین دوسه ساله بعضی ازتجار ایرانی كه قیمت تمام شده یك تخته قالی رادر بعضی از كشورهای همجوارنظیرپاكستان وافغانستان كمتراز ایران دیده‌اند؛ گروهی از قالیبافان ورزیده را برای فعالیت به این ممالك برده‌اند تا نظیر فرش تبریز را در آنجا تولید كنند. این عده محصولات خود را در بازارهای جهانی هم به نام فرش ایران معرفی می‌كنند؛ اما این فرش واجد تمام خصوصیات فرش تبریز نیست؛‌در حالیكه خریدار خارجی كمتر آن را می‌داند.
فرشهای شهر باف تبریز؛ انواع دیگری هم دارد كه بسیار مرغوب است: گل ابریشم؛ تمام ابریشم و چله ابریشم (تارو پود قالی ابریشمی و سطحش پشمی است)؛ قالی چله ابریشم تبریز؛ عمر و دوام بسیاری دارد و از نظر كارشناسان از بهترین انواع فرش ایران می‌باشد. فرش تمام ابریشمی هم كه در این شهر بافته می‌شود از حیث نقشه و رنگ بی‌مانند است. البته ازسه نوع فرش اخیردرحال حاضر كمتر تهیه می‌شود. نسل قالیبافان ابریشم كار این شهر رو به زوال گذاشته است چرا كه تهیه مواد اولیه و پیدا كردن خریداری برای اینگونه فرشها كه گران تمام می‌شود و محتاج صرف وقت بسیار است به سختی صورت می‌گیرد.
بطور كلی فرش كهنه تبریز؛ البته فرش مرغوبی كه كهنه شود؛ بسیار زیباتر از نوی آنست چرا كه رنگهای آن ملایمتر و مطبوعتر و چشم‌نوازتر می‌شود؛ بهمین دلیل خریدار فرش كهنه تبریز در بازار جهانی كم نیست.
قالی‌های دیگر آذربایجان
گفتیم كه شرایط آب و هوا و وضعیت فرهنگی هر منطقه در شكل و طرح و جنس قالی‌های آن منطقه اثری ناگزیر دارد و بهمین دلیل است كه فرشهاای هر نقطه را یكایك مورد بررسی قرار میدهیم: اگر فرش تبریز از حیث نقشه و رنگ آمیزی با قالی‌های دیگر مراكز تولید ایران همسانی و هم شكلی‌هایی دارد؛ این دلیل وضع ارتباطی این شهر از نظر روابط اقتصادی با دیگر شهرهاست. اما شهرهای دیگر آذربایجان كه نسبت به تبریز د حوزه جاذبه ضعیف‌تری از حیث این مبادلات قرار گرفته‌اند؛ فرشهای مختص خود دارند. در مطالبی كه از این پس می‌آید؛ برای رعایت اختصار؛ محصولات بعضی از مراكز تولید را كه از حیث نقشه جنس و رنگ با یكدیگر مشابهند؛ با هم بررسی می‌كنیم.گراوان؛ بخشایش؛ مهربان؛ هریس
نام چهارمركز تولیددرجنوب تبریز است كه قالی‌های تولید شده در آنها همانند هستند. طبع قالی‌های این مناطق سخت واستخوانی است. یعنی اگربه آن دست نزنید؛‌فرش زبر است؛ سفت و خشن است؛‌درشت بافی صفت مشخص ظاهری
این فرشهاست؛ قالیباف گراوانی با بخشایش فرق نمی‌كند؛‌موقع چیدن قالی آنرا پرگوشت می‌گیرند:‌یعنی «پرزهای» قالی بلند است. تعداد بافت‌ها به نسبت رج در گره گم میشود. رنگهای تندو تلخ در فرشهای این مناطق بكار می‌رود. زمینه‌های قهوه‌ای سیر؛‌سبز تند؛ سرمه‌ای تیره مورد علاقه بافندگان اینگونه فرشهاست. نقشه‌ها؛‌خالی از گل و بته هستند و بجای این از خط؛‌استفاده شده است؛ یعنی طرح قالی این مناطق اغلب هندسی است. محصولات گراوان؛ بخشایش؛ هریس ومهربان اگرشكل و نقشه جالبی ندارد؛‌پردوام است و برای استفاده در اماكن پر رفت و آمد بسیار مناسب است. این فرشها سنگین هستندوحمل ونقل آنها به سختی وبا اشكال صورت می‌گیرد. این فرشها بدلایلی كه ذكر شد خریدار چندانی ندارد و گران قیمت هم نیست و در بازار بین‌المللی هم خریدار چندانی بدست نیاورده است.
زنجان
قالی زنجان در داخل مملكت فروش نمی‌رود و بیشتر در بازارهای جهانی عرضه می‌شود. مانند فرش تبریز قابلیت بسته‌بندی شدن و انعطاف ندارد؛ البته به سفت و سختی قالی گراوان و هریس هم نیست. قالیبافان زنجان اغلب در ابعاد كوچك و بصورت قالیچه می‌بافند كه از نظر رنگ‌آمیزی و رنگ‌بندی مطلوب‌تر از فرش گراوان است. رنگ‌های مورد علاقه قالیباف زنجانی برای زمینه فرش بیشتر سورمه‌ای؛ لاكی (قرمز) و كرم است. در زنجان بعد از تهیه فرش در ابعد كوچك؛ به بافت قالی‌های بزرگ (بزرگتر از اندازه معمولی) علاقه نشان داده می‌شود. نقشه فرشهای زنجان نزدیك به نقشه‌های افشان تبریز است. از «لچك؛ ترنج» خاص تبریز قالی‌های منطقه بسیار استفاده می‌شود؛ البته نه به آن صورتی كه درتبریز می‌بافند؛ بلكه قالیباف زنجانی درآن تغییراتی می‌دهدكه كارشناسان به آن نقشه زنجان می‌گویند؛ نقشه‌ماهر در هم و نقشه بیچار هم از نقشه‌های مرسوم قالی در منطقه است.
اردبیل
فرشهایی كه در این شهرستان بافته می‌شود؛ تقریبا به فرش ماشینی بسیار نزدیك است؛ در تهیه نقشه آن یكنواختی به چشم می‌آید؛ از گل و بته در قالی كار اردبیل چیزی نیست؛ بلكه خطوط هندسی تزئین فرش را بعهده می‌گیرند. این فرش است كه در ابعاد كوچك و بیشتر بصورت قالیچه تهیه می‌شود؛‌بمقدار بسیار كم قالی ۵ متری از كارگاههای اردبیل بیرون می‌آید كه كلگی یا میانه نامیده می‌شود. فرش وسیع مثلا ۱۲ متری كمتر در این شهر بافته شده است. بافت قالی‌های اردبیل نزدیك به قالی‌های تركیه است. هنر قالیبافی در اردبیل در گذشته بسیار درخشانتر از زمان حاضر بود؛ اكنون فرش اردبیلی اعتباری را كه فرشهای دیگر ایرانی در بازار جهانی بدست آورده‌اند فاقد است و این بدلیل مشابهتی است كه این قالی ماشینی دارد. كارشناسان می‌گویند با توجه به درستكارهای اردبیل در چند دهه گذشته كه از نظرشكل و طرح تمام قالی‌های مراكز دیگر تولید را از میدان رقابت خارج می‌كرد وضع كنونی بافت قالی در اردبیل اسف‌انگیزاست. بایدبافندگان این شهررا به استفاده ازطرحها ونقشه‌های قدیمی واصیل خودشان ترغیب كرد؛ نقشه‌هایی كه هم اكنون بیشتر در اصفهان بكار رفته می‌شود. ترغیب بافندگان اردبیلی برای استفاده از طرحهای قدیمی عملی است؛ تولید كنندگان عمده اگر سفارشهای تازه به كارگاههای این شهر بدهند وضع فرق می‌كند.
قسمتی ازیك قالی مشگین اردبیل
بیجار؛‌ تكاب؛ افشار
این سه نیز از مراكز تولید دیگر فرش در این استانند كه محصولات كارگاههای قالیبافیشان بهم بسیار نزدیك است. فرشهای این نقاط از نظر دوام و قدرت كار بسیار عالیست؛ یك قالیچه تكابی یا بیجاری ممكن است بیشتر از صد سال دوام آورد. اما این فرش است كه از نظر نقشه و رنگ بسیار محدود تهیه می‌شود. بر قالی و قالیچه‌های این نقاط بیشتر نقشه‌های درهم وشاه عباس بیجار بچشم می‌خورد. لاكی (قرمز) ـ سورمه‌ای و كرم رنگ‌های زمینه آبی و فیروزه‌ای هم بندرت بافته می‌شود. بطور خلاصه در بیجار؛ تكاب و افشار؛ فرشهایی در ابعاد مختلف با این مشخصات تهیه می‌كنند.
پركار؛‌پرز بلند؛ كه خط در طراحی آنها نقش مهم ندارد. با رنگهای متنوع در قسمتهای غیر از زمینه.
فرش دیگری درآذربایجان هست كه به فرش شبسترموسوم است ودر محلی بهمین نام تولیدمی‌شودكه اگر برای مقاصد تجارتی آنرا ببافند؛خصوصیات فرش متوسط تبریزراازحیث مرغوبیت دارد. نقشه‌هایی كه دراین منطقه مورداقبال است؛ همان نقشه‌هایی است كه درتبریز بیشترین استفاده رادارد. ازكارگاههای شبسترفرشهای سفارشی مرغوبی به بازار عرضه می‌شود كه می‌تواند با عالی‌ترین نوع قالی رقابت كند.
قالیچه اردبیل باطرحی دیگر
مرند؛ خوی؛ مراغه
قالی و قالیچه‌ای كه در خوی بافته می‌شود از نظر جنس تابع زنجاست یعنی فرشی است با زمینه‌ای استخوانی و سخت كه به زحمت حمل می‌شود؛ طرح ورنگ‌بندی كه قالیباف خویی ازآن استفاده می‌كند؛‌همانست كه‌درزنجان بكار می‌رود. درخوی نوعی قالیچه نامرغوب تهیه می‌شود كه در بازار تجارت به آن «موصل»‌می‌گویند؛ این ارزانترین نوع فرش ایران در بازار جهانی است.
فرشهائی را كه درمرند ومراغه می‌بافند؛‌مشابهت‌های بسیاری به قالی زنجان دارد بهمین دلیل ازذكر جزئیات این فرشها در می‌گذریم؛ اضافه كنیم كه قالی‌های اهر و ابهر هم در ردیف محصولات گراوان و هریس هستند؛ یعنی نقشه متنوع ندارند جنس آنها سخت و استخوانی است با رنگهای تیره و پردوام و نقشه‌های هندسی.
شاهسونها و عشایر آذربایجان هم در چادرهایشان «دار» قالی و قالیچه بر پا می‌كنند؛ زمینه لاكی مورد علاقه آنهاست؛‌تیره‌های مختلف شاهسون از نقشه‌های مختلفی استفاده می‌كنند كه نزدیك به نقشه‌هائیست كه در حوالی تبریز از آن استفاده می‌شود.
قالی تمام ابریشم سراسر شكارگاهی-۲۰رج گره در۷سانتیمتر طول
دررضائیه و شهرك‌های اطراف كمتر به قالی وقالیچه می‌پردازند؛ ‌محصولات این نقاط كم است ودربازار محلی مصرف می‌شود؛ نقاط دیگر آذربایجان از نظر تولید قالی آنچنان نیست كه مورد اعتنا باشد. بگوئیم كه به جز فرش تبریز؛ دیگر فرشهای آذربایجان هم در تهران كم و بیش خریدار دارد و به خارج هم صادر می‌شود.(*)
(پاورقی)
* در تهیه این سلسله مقالات؛‌از نظرات آقای نبی خوانساری كه از كارشناسان زیده فرش می‌باشند استفاده به عمل آمده است.

ناشر:هنر و مردم

منبع : مرکز علمی و پژوهشی فرش ایران