خاورمیانه ناآرام

بعد از حادثه یازده سپتامبر سال ۲۰۰۱ و انفجار برج های دوقلو در آمریكا و سپس حمله به افغانستان، بحث طرح خاورمیانه بزرگ به صورت عملی و جدی مطرح شد. اما به نظر می رسد این طرح، متعلق به این دوران نبوده و از زمان های گذشته قدرت های بزرگ جهانی در صدد نظام دادن به منطقه ای بودند كه انرژی جهانی از آن تأمین می شود، زمانی بریتانیا كه آفتاب در سرزمین هایش غروب نمی كرد به دنبال این طرح بود و اكنون آمریكا آن را دنبال می كند. آنچه كه بیش از همه طی سالیان دراز، منطقه خاورمیانه را در برابر این طرح قرار داده، فرهنگ، سنت، مذهب و تاریخ كشورهای آن بوده است و اكنون نیز همین عوامل در برابر این طرح ایستاده اند.
اگرچه طرح خاورمیانه بزرگ با هدف تأمین امنیت منطقه و تثبیت آن جهت ایجاد آرامش خاطر برای مصرف كنندگان انرژی كه بزرگترین آنها، قدرت های بزرگ جهان هستند طراحی شده است، اما آنچه كه در عمل مشاهده می شود تحمیل جنگ های متعدد به بهانه ایجاد ثبات و امنیت است. تضادی كه معلوم نیست در نهایت چگونه قابل حل و رفع است.
از آنجا كه منطقه خاورمیانه را كشورهای اسلامی تشكیل می دهند، بررسی روند تحولات این منطقه در سده های اخیر می تواند گوشه ای از نحوه اجرای طرح خاورمیانه بزرگ و مقاومت هایی كه در برابر آن صورت گرفته و می گیرد منعكس كند.
شهریور ماه در موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، همایش بررسی تحولات جهان اسلام در سده اخیر با همكاری مجلس اعلای انقلاب اسلامی عراق، حزب ا... لبنان، جنبش امل لبنان، بنیاد فرهنگی كوثر افغانستان و جنبش حماس فلسطین برگزار شد.
این همایش در سه جلسه و با سخنرانی میهمانان، استادان دانشگاه و دو تن از مسئولان وزارت امور خارجه و شورای عالی امنیت ملی كشور، تحولات جنبش های اسلامی منطقه در گذشته و حال را مورد بررسی قرار داد.
●جلسه اول
ریاست جلسه اول را خانم فاطمه فاطمی عضو لویه جرگه افغانستان و نماینده مجلس این كشور و عضو موسس بنیاد فرهنگی كوثر بر عهده داشت.
نخستین سخنران این جلسه، اسامه عبدالمعطی، نماینده جنبش حماس در ایران بود كه در ارتباط با شكل گیری چهار مرحله از مقاومت فلسطین سخنرانی كرد. وی به تشریح مراحل چهارگانه اشغال كشور فلسطین، شكل گیری مقاومت مسلحانه و تكوین گروه های چریكی علیه اسراییل، درگیری های رسمی و غیررسمی بین اعراب و اسراییل و مرحله آخر، شكل گیری مقاومت فعلی فلسطین كه ماهیت و وضعیت جدیدی را ایجاد كرده است پرداخت.
عبدالمعطی، پیدایش جنبش های اسلامی با توجه به رویكرد منطقه به سوی اسلام بعد از پیروزی انقلاب اسلامی را از مشخصه های مرحله چهارم دانست كه تولد جنبش حماس و جهاد اسلامی از آن جمله بوده اند.
سخنران دوم صفا ءالدین تبرائیان، پژوهشگر ارشد تاریخ عراق بود كه بحث خود را به طرح ایجاد خاورمیانه بزرگ توسط انگلیسی ها در پی اشغال عراق و قیام نجف در سال ۱۹۱۸ اختصاص داد.
وی پس از مقدمه ای كه در مورد اشغال عراق توسط عثمانی ها و پس از آن درگیری شیعیان با عثمانی ها و خروج آنها از عراق بود به اهمیت كشور عراق برای انگلیسی ها اشاره كرد و كشف نفت برای چرخه صنایع نظامی بریتانیا و راه خشكی عراق به هند به عنوان نزدیكترین و كم هزینه ترین راه رسیدن به هند را از جمله مهمترین دلایل توجه انگلیسی ها به موقعیت عراق عنوان كرد.
تبرائیان آن گاه به تشریح قیام نجف در سال ۱۹۱۸ علیه انگلیسی ها و ترور فرماندار انگلیسی نجف اشاره كرد كه این قیام ۴۶ روز به طول انجامید و در حالی كه قیام گران هزار نفر بیشتر نبودند از سوی ۲۰ تا ۲۵ هزار نیروی انگلیسی در شهر نجف(با ۵۰ هزار نفر جمعیت) محاصره شدند. در این زمان مرجع شیعیان سید محمد كاظم طباطبایی یزدی بود كه یكسال بعد فوت كرد. پس از آن دو مرجع مسلم شیعه آیت ا... شیخ محمدجواد جزایری و سید محمد علی بحرالعلوم معتقد به مشی مسلحانه اقدام به قیام علیه انگلیس می كنند كه منجر به اعدام همه رهبران قیام و صدور حكم اعدام برای دو مرجع فوق شد.
ولی با وساطت علمای بزرگ حكم اعدام این دو تن به حبس ابد و سپس تبعید به محمره(خرمشهر) تبدیل می شود كه پس از ۱۵ ماه و اعلام عفو عمومی آنها به عراق باز می گردند. قیام نجف در شرایطی انجام شد كه انگلیس بعد از جنگ جهانی اول، طرح خاورمیانه جدید را در دست اجرا داشت، اما اجرای این طرح با قیام های متعدد در شهرهای شیعه نشین عراق نظیر كربلا، حله، سماوه و در مجموع كل منطقه فرات مركزی به جز دیوانیه روبه رو شده و در نهایت پس از استقلال عراق در سال ۱۹۲۰ با شكست مواجه می شود.
به گفته این پژوهشگر تاریخ عراق طرح خاورمیانه جدید انگلیس یا همان طرح ویلسون صدر اعظم این كشور چهار محور داشت: ۱- هندی ساختن عراق با كوچ دادن هندی ها به عراق، ۲- كوچ دادن یهودیان به عراق(جمعیت عراق در آن زمان ۲ میلیون و ۷۰۰ هزار نفر بود كه ۵/۱ میلیون نفر شیعه، نزدیك به یك میلیون نفر سنی، ۸۶ هزار نفر یهودی و ۷۸ هزار نفر مسیحی و چند هزار نفر نیز پیرو ادیان دیگر بودند).
پیش از این رهبران آژانس یهود در مذاكره با سلطان عبدالحمید عثمانی خواستار استقرار یهودیان در بین النهرین بودند كه سلطان عثمانی به دلیل وجود شیعیان و عتبات عالیات در این منطقه با آن مخالفت می كند، اما سیاست مهاجرت یهودیان به بین النهرین همچنان پیگیری می شد كه با عملی نشدن این سیاست در عراق، كشور فلسطین برای این موضوع انتخاب شد، به عقیده این پژوهشگر تاریخ عراق سومین پایه طرح ویلسون برای خاورمیانه جدید، جدایی بصره از عراق و قرار گرفتن آن تحت اختیار حكومت هند و تبدیل خلیج فارس به خلیج انگلیسی هندی بود. (در آن زمان عراق تنها دارای سه شهر بزرگ بغداد، بصره و موصل بود و شهر سلیمانیه تحت حاكمیت عثمانی ها قرار داشت). آخرین مؤلفه طرح ویلسون جدایی موصل از عراق و دادن آن به فرانسه بود كه این طرح در آن زمان با شكست روبه رو شد.
دكتر عبدالحمید معصومی از بنیاد كوثر افغانستان سخنران بعدی بود كه به قیام های شیعیان در سال ۱۹۱۹ در منطقه و از جمله افغانستان علیه سلطه انگلیس اشاره كرد.
قیام هایی كه به رهبری روحانیون دینی انجام شد، قیام عبدالكریم خطابی در مراكش- عبدالقادر جزایری در الجزایر، عمرمختار در لیبی و انقلاب ۱۹۲۰ در عراق كه با همكاری شخصیت های دینی به ثمر نشسته بود.
●جلسه دوم
ریاست جلسه دوم با علیرضا بیگدلی ،رئیس اداره آسیای وزارت امور خارجه و رئیس بخش افغانستان بود.
نخستین سخنران جلسه دوم حجت الاسلام سید محمد حسینی عضو بنیاد كوثر افغانستان بود كه سخنرانی خود را به ارائه گزارشی از وضعیت افغانستان پس از سقوط طالبان اختصاص داد.
حسینی، ملت افغانستان را در دوره طالبان به دلیل آنچه كه وی حاكمیت نظام فاشیستی و خطرناك طالبان عنوان كرد در عسر و حرج دانست و نتیجه گرفت كه به دلیل این عسر و حرج و ناتوانی ملت در مبارزه با طالبان، آنها با آمریكا همكاری كردند.
وی انتخاب بین آمریكا و طالبان را انتخاب بین بد و بدتر دانست و گفت: ما باید از شر نظام طالبان رهایی می یافتیم.
وی شرایط كنونی افغانستان را آرام توصیف كرد و از شروع بازسازی در این كشور، تدوین قانون اساسی، تشكیل لویی جرگه، تشكیل پارلمان و تشكل ها و احزاب خبر داد و گفت: مناطق افغانستان آرام است مگر در جاهایی كه نزدیك مرز است و تروریست ها از آن مناطق به داخل نفوذ می كنند.
حسینی، مشكل افغانستان را كوه های سر به فلك كشیده و غارهای متعدد و وسعت و پهناوری این كشور دانست كه پناهگاه تروریست ها شده و مانع از برقراری كامل امنیت در این كشور می شود.عبدا... صفی الدین، نماینده جنبش حزب الله در ایران سخنران بعدی بود كه مطالب خود را به تحولات اخیر لبنان اختصاص داد. او با ارائه گزارشی از موقعیت حزب الله در لبنان پس از پیروزی بزرگ بر اسراییل به ارائه اطلاعاتی در این زمینه پرداخت.
صفی الدین از اعتراف مفسران و تئوریسین های اسرائیل پس از شكست رژیم صهیونیستی در لبنان خبر داد كه اگر در همان هفته یا ده روز اول، حزب الله شكست می خورد، امكان حمله سریع به سوریه و سپس حمله به تأسیسات اتمی ایران در كمتر از ۶ماه بعد نیز وجود داشت در حالی كه پیروزی حزب الله باعث شد پرونده هسته ای ایران شكل و روند دیگری به خود بگیرد.نماینده حزب الله لبنان، افزایش محبوبیت حزبش در میان مردم لبنان را یكی از آثار جنگ اخیر دانست و تأكید كرد كه حزب الله سلاح را به زمین نخواهد گذاشت و به جای دیگری هم نخواهد رفت زیرا خانه و كاشانه آنها در جنوب لبنان است و حق دارند در برابر دشمنی كه تجاوز می كند، از خود دفاع كنند.
صفی الدین، كشته شدن ۱۴۰ نظامی اسرائیلی در هدف گیری تانك های آنها را در تاریخ جنگ های اسرائیل با اعراب بی نظیر خواند. رژیمی كه در سال ۱۹۶۷، در جنگی ۶روزه بر همه ارتش های بزرگ عربی غلبه كرد، این بار ۳۳ روز در برابر یك گروه پارتیزانی و چریكی متوقف شد.
سید محسن حكیم- مشاور سیاسی رئیس مجلس اعلای انقلاب اسلامی عراق- نفر بعدی بود كه گزارشی از وضعیت مجلس اعلای انقلاب اسلامی در عراق داد و گفت كه شیعیان، اكنون موقعیت ممتازی در این كشور دارند.
محسن حكیم وجود ۱۶ وزیر ائتلاف شیعیان را در كابینه ۳۳نفره فعلی عراق كه ۴ تن از این وزرا عضو مجلس اعلاء هستند و وجود یك معاون رئیس جمهور (عادل عبدالمهدی) را نشانه ای از این موقعیت ممتاز خواند.
محسن حكیم از وجود پنج شبكه تلویزیونی و یك شبكه ماهواره ای مجلس اعلاء در شهرهای مختلف عراق خبر داد.
شبكه های النخیل در بصره، الغدیر در نجف، الوطن در بغداد، الاحوار در ناصریه، النحرین در كوت، النبأ در كركوك و شبكه ماهواره ای سراسری الفرات توسط مجلس اعلای انقلاب اسلامی عراق در حال فعالیت هستند. استانداران بغداد، نجف، سماوه، حله، ناصریه و دیوانیه نیز وابسته به مجلس اعلاء هستند و دو دانشگاه شیخ طوسی و علوم اسلامی در نجف نیز توسط این مجلس تأسیس و در مقطع كارشناسی دانشجو می پذیرند.
●جلسه سوم
ریاست جلسه سوم با دكتر محمد جعفری- عضو شورای عالی امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران- بود كه به بررسی مواضع شیعیان عراق پس از سقوط صدام پرداخت.
وی اتهام همكاری شیعیان با نیروهای آمریكایی را برای اشغال این كشور رد كرد و به سخنان رامسفلد- وزیر دفاع آمریكا- هنگام اشغال عراق اشاره كرد كه گفته بود بدریون (لشكر بدر) حق ورود به عراق و بغداد را ندارند و اگر وارد خاك عراق شوند با آنها همانند بعثی ها رفتار خواهد شد. رامسفلد حتی هشدار داده بود كه (شهید) محمدباقر حكیم حق ورود به عراق را ندارد و با فرستادن نماینده ای، به حكیم اعلام كرد اگر قصد ورود به عراق را دارد، نباید از ایران وارد شود بلكه باید به كشور ثالثی رفته و سپس با هواپیمای سازمان ملل به عراق بیاید، در حالی كه حكیم این شرایط را نپذیرفت و با فرستادن سید عبدالعزیز حكیم از منطقه غرب (مریوان) به داخل خاك عراق و در جایی كه لشكر بدر در كنار اتحادیه میهنی كردستان عراق بود، زمینه ای فراهم شد كه سید محمد باقر حكیم توانست از مرز شلمچه وارد عراق شده و مورد استقبال مردم قرار گیرد، در حالی كه اشغالگران با استقبال شیعیان مواجه نشدند.
جعفری تأكید كرد با اینكه بیست كشور عربی تحمل تشكیل یك دولت شیعه درعراق را نداشتند، اكنون شیعیان زمام امور عراق را برعهده گرفته اند. این در حالی است كه تعداد وزیران شیعه از سال ۱۹۲۰ تا به حال، بیش از ۱۰ یا ۱۵درصد كابینه عراق نبوده اند؛ آن هم در شرایطی كه شیعیان، جمعیت بیشتری از دیگر طوایف عراق داشتند.
جعفری، بی تفاوتی دولت های عربی در برابر حمله تروریستی به كاظمین و شهادت ۱۵۰۰ شیعه را در این شهر، به عنوان یكی از دلایل مخالفت كشورهای عربی با حكومت شیعیان در عراق عنوان كرد.
وی گفت كه نیروهای آمریكایی در عراق از تنها جایی كه اجازه ورود می گیرند، بیت آیت الله سیستانی است در حالی كه ایشان تاكنون با هیچ یك از مقامات آمریكا دیدار نكرده اند.
جعفری به سفر پل ولفو وتیز - معاون وزیر خارجه آمریكا و طراح طرح خاورمیانه جدید- در سال ۲۰۰۵ به عراق اشاره كرد كه پس از سفر به نجف، درخواست ملاقات با آیت الله سیستانی را كرد كه ایشان نپذیرفت؛ همان طور كه درخواست پل برمر و زلمای خلیل زاد را رد كرد.
صلاح فحص- جانشین نماینده جنبش امل در تهران- سخنران جلسه سوم بود كه به نقش امام موسی صدر- بنیانگذار جنبش امل در لبنان و تشكل های شیعی در منطقه- اشاره كرد و سپس به همگرایی شدید جنبش امل با حزب الله لبنان در جریان جنگ اخیر پرداخت و گفت: حزب الله در بعد نظامی فعال بود و جنبش امل از طریق نبیه بری، بعد سیاسی و رایزنی را پیگیری می كرد.
علی زعتیر - معاون فرهنگی جنبش حزب الله در تهران- هم سخنان خود را به تكوین مقاومت اسلامی در لبنان و سیر تطور حزب الله پس از شهادت سید عباس موسوی اختصاص داد.
وی بر نزدیكی مواضع حزب الله با مواضع امام خمینی- بنیانگذار انقلاب اسلامی ایران- تأكید كرد؛ مواضعی كه از نظر حزب الله لبنان، در حال حاضر توسط آیت الله خامنه ای پیگیری می شود.
دكتر حسن لاسجردی- استاد دانشگاه- آخرین سخنران همایش بود كه به موضوع اهداف اولیه آمریكا در طرح خاورمیانه بزرگ و آنچه تاكنون به آن رسیده است پرداخت.وی با اشاره به اینكه آمریكا در حال حاضر ۱۳۰هزار نیرو در منطقه دارد كه با نیروهای محلی به ۲۰۰هزار نفر می رسد، گفت: آمریكایی ها از مرحله تغییر رژیم ها به تحول عمیقی در منطقه نرسیده اند. آنها اكنون در شرایطی هستند كه فقط می خواهند دموكراسی بر نظام های منطقه حاكم شود؛ دیگر به نوع آن كاری ندارند. هر چند قبلاً مایل بودند نوع دموكراسی را هم خودشان تعیین كنند.
وی وضعیت بومی كشورهای منطقه را مانع عمده رسیدن آمریكا به اهداف خود (طرح خاورمیانه بزرگ) خواند و گفت: هدف آمریكا از برقراری دموكراسی در منطقه، پیشگیری از رواج بنیادگرایی است زیرا از نظر آنها استبداد و وجود حاكمان مستبد، باعث شكل گیری گروه های بنیادگرا می شود.
در پایان همایش، میزگرد كارشناسان و سخنرانان برای بررسی طرح خاورمیانه جدید و اهداف آمریكا از آن، تشكیل شد.

زهرا ابراهیمی

منبع : روزنامه همشهری