شب قدر در دیدگاه اهل سنت

شب قدر، همچنان كه كه در ادبیات فكری شیعه جایگاه ویژه ای دارد، در میان فرقه های دیگر اسلامی نیز جایگاهی خاص دارد. شیعه و اهل سنّت اگر چه در برخی موضوعات مرتبط با شب های قدر و آیین ها و مناسك ویژه آن، اختلاف نظرهایی دارند، اما در اهمیت آن تردید روا نمی دارند. سرچشمه این اتفاق نظر ، آیات قرآن كریم و سرچشمه اختلاف نظرها نیز تأثیر و تأثر اختلاف برداشت ها از این آیات است، كه در میراث حدیثی هر دو فرقه رسوخ یافته است. در نوشتار حاضر، سه وجه از موارد مرتبط با شب قدر را، براساس كتب روایی و شروح تفسیری اهل سنت تقریر می كنیم: زمان شب قدر، عمومیّت شب قدر و نزول قرآن در شب قدر.
● زمان شب
شب قدر، اگر چه در تواتر روایات شیعی، قطعاً از شب های دهه سوم ماه مبارك رمضان شمرده می شود و تردید در آن نیز به دلیل روایات منقول از معصومان(ع) و نیز تفاوت تفاسیر روایات است، اما از این حیث كه شبی خارج از ماه مبارك رمضان نیست، مورد اجماع كلی و قطعی است. در میراث روایی و تفسیری اهل سنت، ابتدا در این خصوص و سپس در قطعی بودن جایگاه این شب در ماه رمضان تردید و تفاوت وجود دارد. دسته ای از روایات، همچون روایت مشهور ابوحنیفه در شرح الازهار ، بر این اعتقاد تأكید می كنند كه شب قدر قطعاً نمی تواند در این دهه باشد، بلكه در تمامی شب های سال پنهان است. این روایت، كه در ضمن مسئله ای فقهی وارد شده، چنین است: شب قدر، در میان شب های سال پنهان است و اگر كسی طلاق همسرش را مشروط به وقوع آن در شب قدر نماید، بدون گذشت یك سال كامل، طلاق واقع نشده است.
این حكم واره و در واقع روایت مستند، به این معنا اشاره دارد كه زمان شب قدر، در حد احتمالِ نزدیك به یقین نیز نیست تا بتوان بر مبنای آن، به شكوك فروع و احتمالات نیز توجه كرد.
در حقیقت، این روایت و روایات مشابه، مانند روایت عبدالله بن مسعود با این مضمون كه تنها كسی می تواند شب قدر را درك كند كه یك سال تمام شب زنده داری كرده باشد، بر موضوع پنهان بودن زمان شب قدر تأكید دارد و این بدان معناست كه احتمال قرار داشتن شب قدر در یكی از شب های دهه آخر رمضان، منتفی و حداقل، به لحاظ احتمال، با شب های دیگر سال برابر است. اگر گشودن بابی با عنوان باب فضیله (فضل) لیله القدر در كنار ابواب صوم و صیام در منابع روایی اهل سنت اشاره ای به موضوع قرار داشتن شب قدر در ماه رمضان و ارتباط آن با ماه صیام پنداشته نشود، روایات معتبر چندانی در این باره وجود دارد كه بر موضوع فوق تأكید دارد. از ماوردی در الحاوی الكبیر روایتی سراغ داریم با این مضمون: در این كه شب قدر در دهه سوم ماه رمضان است، تردیدی بین عالمان نباید باشد؛ چه، ابوذر از رسول الله روایت كرده است كه این شب در دهه پایانی ماه رمضان است؛ نیز روایت عبدالله بن عمر از رسول خدا(ص) كه فرموده است: شب قدر را در دهه پایانی رمضان بجویید.گفته شد با وجود تعدد روایاتی كه زمان شب قدر را ماه رمضان و به خصوص دهه سوم این ماه می داند، روایات و تفاسیر مبنی بر پنهان بودن شب قدر در شب های مجموع سال تضعیف می شود؛ اما باب اختلاف بر سر تعیین زمان واقعی این شب در میان شب های دهه آخر رمضان همچنان در میان راویان و مفسران حدیث اهل تسنن مفتوح است.
روایات و مباحث متفاوتی در این موضوع در منابع اهل سنت هست كه در یك طبقه بندی كلی به سه دسته روایات تأكیدكننده بر شب بیست و یكم، شب بیست و سوم و شب بیست و هفتم تقسیم می شوند.بیشترین تأكید در منابع روایی سنّی، بر شب بیست و سوم است و البته این تنها در منابع آمده است و اما در عمل، امروزه، به استناد روایات مربوط به شب بیست و هفتم، این احتمال قوی تر از احتمال های دیگر دانسته شده و اعمال ویژه شب قدر نیز در میان اهل سنت، به طور خاص در این شب صورت می پذیرد.برخی روایات در منابع اهل سنت در این زمینه را مرور می كنیم: در صحیح مسلم آمده است: گفته شده شب بیست و سوم، شب قدر است و این، قول بسیاری صحابه و تابعین است. در روایتی از ابن عمر منقول است كه فردی نزد پیامبر آمد و عرض كرد كه در خواب دیده است شب قدر، هفت روز مانده به پایان رمضان است. پیامبر فرمود: خواب های شما كه بر قدر بودن بیست و سوم توافق دارند صحیح اند و هر كس خواست شب زنده داری قدر را درك كند، این شب را احیا نگهدارد.
دسته ای دیگر از روایات و تفاسیر اهل سنت، بر شب قدر بودن شب های بیست و یكم و بیست و هفتم حكایت دارند. قول دوم از این دسته روایات، یعنی شب قدر بودن بیست و هفتم، تقریباً پذیرفته تر از قول اول است؛ اگر چه با قول اول نیز، به لحاظ تعدد روایات و تفاسیر سندی در برابر است، اما به جهت اقبال خاص، امروزه شایع تر از دیدگاه دیگرِ مورد اهتمام اهل سنت است. البته شب های بیست و سوم و بیست و یكم نیز مانند آنچه در بین شیعیان متداول است، در بین اهل سنت محل اهتمام و توجه است.اگر تأكید و یقین منقول از ابیّ بن كعب در ضمن روایت منقول از وی در صحیح مسلم كه می گوید ابّی قسم یاد كرده است شب قدر شب بیست و هفتم است؛ زیرا به روایت پیامبر در بامداد شب قدر، خورشید كم رونق و كم رمق و بدون پرتوهای چندان طلوع می كند را به روایات دیگر مثل روایتی منقول از پیامبر(ص) توسط عایشه كه: شب قدر را در شب بیست و هفتم بجویید و روایت های مشابه دیگر ضمیمه كنیم، تقریباً احتمالی كه برای روایات شب بیست و سوم به دست می آمد، برای این شب نیز قابل تصور است.به هرحال بین شب بیست و سوم، كه روایات معروف اهل سنت و شیعه به صورت مشترك بدان اشاره دارند و بین شب بیست و هفتم، تأكید و تردیدی خاص وجود ندارد، مگر تفاوت نظری كه به آن اشاره شد.
● عمومیّت شب قدر
از مباحث دیگر مربوط به شب قدر، اختصاص و عمومیت زمانی شب قدر به دوره ای خاص، یا جریان داشتن آن به همه دوره هاست. اتفاق نظر به حد اجماع و تواتر نقل شده است كه شب قدر نسبت به همه دوره ها و زمان ها عمومیّت دارد. پاره ای احادیث منقول در اسناد روایی اهل سنت، كه گاه به آنها استدلال می شود و بی طرفدار نیز نیستند، بر این اعتقاد استوارند كه شب قدر مخصوص به دوره خاص حیات پیامبر(ص) بوده است و دیگر شب قدری وجود ندارد. به بیان دیگر، این شب، اختصاص به دوره ای خاص از زمان (دوران حیات پیامبر) داشته است و قابل تكرار نیست. دسته ای دیگر از روایات، كه در روایات شیعه نیز مشابه آن یافت. اكنون روایات مؤید هر سه نظر را مرور می كنیم: گفتیم مسلم است كه شب قدر با شب های دیگر سال متفاوت است؛ شبی كه اهمیت آن برای همه معلوم است. دسته ای از روایات، از جمله روایت منقول در صحیح بخاری و فتح الباری نشان می دهد كه شب قدر از میان رفته و آن، شب مخصوصی بوده كه در زمان پیامبر وجود داشته است.
البته عده ای بر این اعتقادند كه این برداشتن، قطعی نیست و تنها آگاهی از زمان شب قدر را از بین برده است. اما این دسته از روایات با پاره ای از روایات و شروح دیگر، كه مفادشان اختصاصی بودن شب قدر است در تضاد است. این روایات در منابع اهل سنت دیده می شود و حتی بر دسته اول، به لحاظ تعداد و اهمیت، رجحان دارد. از جمله این روایات، نقل اباهریره است از قول عبدالله بن مكانس كه به اباهریره گفته بود: گمان می كنند شب قدر از بین رفته و وی در پاسخ گفته بود: دروغ است و در همه ماه های رمضانی كه در پیش روست، شب قدر قرار دارد.
از جمله روایات شیعه نیز در این باره روایات هشام بن حكم از امام صادق(ع) است كه آن حضرت فرمودند: شب قدر در تمام سال ها موجود است.
در مجموع در می یابیم كه آنچه به اجماع پذیرفته است، این است كه شب قدر به دوره ای خاص از تاریخ، یعنی زمان پیامبر، اختصاص ندارد و تاكنون ادامه دارد و تا ابد نیز چنین خواهد بود.پاره ای دیگر از روایات، بر ممتاز بودن امت محمد(ص) به این امتیاز و فقدان آن برای سایر امت های قبل از اسلام اشاره دارند و بر این عقیده استوارند كه شب قدر امتیازی اختصاصی برای مسلمانان است و در امت های گذشته سابقه نداشته است. در میان روایات اهل سنت، این نظر طرفداران بسیار دارد.در تعلیل این استناد نیز گفته می شود چون پیامبر(ص) اعمال امت های پیشین را نگریست، دریافت اعمال صالح آنان، به دلیل عمر طولانی شان، بسیار بیشتر از امت خودش است و به همین دلیل از خداوند خواست شب قدر را به مسلمانان اختصاص دهد تا این كاستی جبران شود و آنها با داشتن اعمال نیك، بیش از پیشینیان ممتاز شوند و نیز روایات دیگری از این دست، كه اشاره به ممتاز بودن امت پیامبر به واسطه جعل شب قدر برای آنان دارند.
در مقابل، روایات دیگر، این موضوع را تأیید نمی كنند و این امتیاز را به قبل نیز سرایت می دهند. اگر چه تعداد این دسته روایات بین اهل سنت كمتر است، اما در منابع شیعه، روایات زیادی یافت می شود كه در آن ها، شب قدر برای قبل از امت پیامبر نیز دانسته شده است. از گروه روایات فوق، از جمله می توان به روایت درالمنثور منقول از ابوذر اشاره كنیم كه از پیامبر پرسید: آیا شب قدری كه در امت های پیشین بوده و برای امت شما هم هست تا ابد ادامه خواهد داشت؟ و پیامبر نیز فرمودند: آری [و مخالفتی با بیان ابوذر نكردند]. از روایات شیعه نیز می توان به روایت منقول از حضرت امام جواد(ع) اشاره كرد كه در ضمن حدیثی مفصل فرمودند: به خدا سوگند...امری كه بر تمام انبیا تا حضرت محمد(ص) در شب قدر نازل می شد، وصیت كردن و قرار دادن شخص به عنوان وصی بود.
در جمع روایات سه گانه فوق می توان گفت شب قدر، با توجه به روایات و مستندات، از دیدگاه شیعه اختصاص به قبل از پیامبر و بعد از آن تا به امروز دارد و شاید فضیلت های آن در امّت پیامبر فراوان شده باشد. از دیدگاه اهل سنت، شب قدر، شبی است مخصوص امت پیامبر(ص) كه تا امروز نیز ادامه دارد و قبل از پیامبر نبوده و در واقع امتیاز مسلمانان بر سایر امت هاست؛ اگر چه روایاتی اندك شمار نیز در منابع اهل سنت وجود دارد كه شب قدر را فقط مربوط به زمان پیامبر(ص) می داند.
● نزول قرآن در شب قدر
به استناد سه آیه از قرآن كریم، شارحان و مفسران شیعه و سنی معتقدند قرآن كریم در شب قدر نازل شده است: نخست: آیه اول سوره قدر (انا انزلناه فی لیله القدر)؛ دوم: آیه سوم سوره دخان (انا انزلناه فی لیله مباركه) و سوم آیه صدوهشتادوپنج سوره بقره (شهر رمضان الذی انزل فیه القرآن). اگر تواتر عالمان و مفسران در این باب كه مرجع ضمیر در دو آیه اول قرآن است درمیان نبود، بی تردید آیه سوم اشاره به نزول قرآن در شب قدر در ماه رمضان داشت.
اما جمع این سه آیه، تردیدی باقی نمی گذارد كه نزول قرآن در شب قدر بوده و یكباره صورت گرفته است. اختلاف نظر ناشی از موضوع، از آن جاست كه عالمان و مفسرانی از اهل سنت، معتقدند ظرف مكانی نزول قرآن بیت المعمور در آسمان ها بوده و نه قلب مبارك پیامبر اسلام(ص) و در ضمن، شروع نزول قرآن نیز در این شب بوده است.
مفسران بسیاری چون رشیدرضا در المنار ، سید قطب در فی ظلال القرآن ، جواهری طنطاوی در جواهر القرآن و المراغی در تفسیر خود، اعتقاد به آغاز نزول قرآن در شب قدر دارند.
نظراول تأیید شده توسط این شارحان درباره آغاز نزول قرآن در شب قدر، سخن درستی نیست؛ چون در مسئله آغاز نزول در صبحگاه بیست و هفتم رجب و غار حرا اتفاق نظر كلی وجود دارد و غیر از آن پذیرفته نیست، مگر این كه آغاز بعثت را غار حرا بدانیم و بیست و هفتم رجب و آغاز نزول قرآن را شب قدر در ماه رمضان، كه البته فرض درستی نیست. درباره نزول قرآن بر قلب پیامبر یا نزول بر بیت المعمور ، كه دومین قول مورد اتفاق اهل سنت است، نیز باید گفت كه روایاتی از منابع اهل سنت كه بر این موضوع تأكید می كنند، نمی توانند نافی روایات نزول قرآن بر قلب مبارك پیامبر(ص) باشند؛ چرا كه جایگاه و مكانت حضرت پیامبر(ص) از همه آسمان ها و عوالم فراتر است و بیت المعمور در رتبه بالاتری از مكانت ایشان قرار ندارد تا امتیازی دانسته شود.علاوه بر این، نزول دفعی و نزول تدریجی دو مقوله جدا از یكدیگر است. در نزول دفعی، نیاز به نزول آیه به آیه و قرائت و مرور آن نیست و روح و كلیت قرآن نازل می شود.در نزول تدریجی به مناسبت ها و اسباب نزول آیات توجه می شود و آیات، قرائت، حفظ و به یاد سپرده می شود و شیوع می یابد.
اضافه می كنیم كه آنچه ذات معصوم(ع) و خداوند در می یابد نیز چیزی جز آن است كه ما درمی یابیم و بنابراین آنچه در ارتباط با بندگان مطرح است، نزول تدریجی است كه در آن شبهه ای نیست و در واقع نحوه، مكان و زمان نزول دفعی قرآن، تغییری در نزول تدریجی ایجاد نمی كند اما یكی از روایات مربوط، روایت ابن عباس است كه برای جمع این موضوع، مستند اهل سنت قرار گرفته است: پس از نزول قرآن در شب قدر، فرشته وحی نزول تدریجی قرآن را از غار حرا آغاز كرد و به مرور زمان و در پاسخ به نیازمندی ها و سئوالات بندگان بر محمد فرود آورد .

منبع : مرکز اطلاع‌ رسانی خانواده شمیم