زندگی و عقاید کارل ریموند پوپر

اگر به تاریخ بدون توجه به قانونمندی‌های آن و نیز بی توجه به علل و عوامل ایجاد هر واقعه و حادثه بنگریم، چیزی جز مجموعه‌ای پراکنده و بی‌ربط از حوادث و وقایع را نخواهیم دید، که حداکثر استفاده از این نوع تاریخ پر کردن اوقات فراغت و یا مثلاً پند و عبرت از گذشته خواهد بود.
در قرون اخیر با دقت اندیشمندان در گذشته‌ی بشر و کشف قانونمندی‌های آن، بنیان علمی جدید، با عنوان فلسفه‌ی تاریخ گذاشته شده است، گو اینکه این معرفت به ظاهر تازه بنیاد، مرهون اندیشه‌ها و تلاش‌های متفکرانی بزرگ، از ابن خلدون گرفته تا فلاسفه‌ی تاریخ در عهد کنونی می‌باشد.
از جمله نامبردارترین اندیشمندانی که در عصر حاضر مطالبی را به طور مستقیم یا غیر مستقیم در ارتباط با فلسفه‌ی تاریخ ارائه نموده، کارل ریموند پوپر، انگلیسی اتریشی الاصل می‌باشد که نظریاتش از جمله: مخالفت جدی و علمی وی با مارکسیسم، مخالفت وی با انقلاب و دفاع از دموکراسی غربی و بالاخره تئوری ابطال پذیری او موجب پیدایش موج‌هایی در طرف‌داری و نیز مخالفت با وی در جهان شده است، که دامنه‌های این موج به ویژه هم اکنون در کشور ما دیده می‌شود. در این بررسی ما به اجمال، به اساسی ترین ابعاد اندیشه‌ها و عقاید وی می‌پردازیم. نویسنده امیدوار است که این کوشش برای برخی از خوانندگان که با افکار پوپر از قبل آشنایی نداشته‌اند، در حکم گام اول به شمار رفته و مفید واقع شود.
● دفاع از دموکراسی غربی
یکی از عقاید پوپر که از سویی موجب شهرت وی در جهان شده و از دیگر سو مخالفت‌هایی جدی را در جامعه‌ی ما علیه وی برانگیخته است، مسأله‌ی دفاع وی از دموکراسی غربی می‌باشد، در این‌جا ما ابتدا نظریات وی در این باب را نقل نموده و سپس نظر منتقدین وی را خواهیم آورد.
ماهنامه‌ی کیان در مطلبی که جهت معرفی ترجمه‌ی منتشر شده از کتاب منطق اکتشاف علمی اثر پوپر آورده است در مورد این عقیده‌ی پوپر چنین می‌نویسد:
«پوپر چند صباحی در جوانی مارکسیست بوده و تا مدتی نیز اندیشه‌های سوسیالیستی داشته است، اما بعدها دعاوی اصلی این« ایدئولوژی » را جزمی و غیرعلمی و حتی غیر تاریخی و نهایتاً زیانبار به حال بشر یافته است و حکومت پارلمانی به سبک دموکراسی‌های غربی را نه ایده‌آل ولی به ایده‌آل نزدیکتر دانسته و جوامع تحت اداره این حکومتها را « جامعه باز » نامیده است.»
پوپر خود در تبیین این نظریه می‌نویسد:
«بهترین وسیله دفاع از جامعه باز روشن کردن افکار است، باید به همه فهماند که جامعه باز متاع کمیاب و گرانبهایی است. مشکل می‌توان پی برد که اذهان تا چه اندازه برای قبول ایدئولوژیهای احمقانه آمادگی دارد، مثلاً همان نظریاتی که به تروریسم و بدترین بی‌عدالتیها می‌انجامد و قربانیان آنها اکثراً بی‌گناهانند.»
پوپر در جایی دیگر از همین کتاب می‌آورد:
«ما در دنیای آرمانی زندگی نمی‌کنیم ولی دنیای غرب بهترین و عادلانه‌ترین دنیایی است که بشر تا کنون به وجود آورده است، البته از عیب و نقص هم خالی نیست. ما در غرب در آزادانه‌ترین جامعه‌ای که تاکنون بوده است زندگی می‌کنیم، نگفتن این واقعیت جنایت است، چرا باید جوانانی را ناامید کنیم که جوامع دیگر را ندیده‌اند و برای شناخت آن جوامع با تاریخ هم بیگانه هستند.»
پوپر درباره‌ی پیش زمینه‌های یک جامعه‌ی باز و نیز تفاوت‌های اساسی آن با جامعه‌ی بسته چنین می‌نویسد:
«عقیده دارم که « جامعه باز » هم واقعیت است و هم آرمان. بدیهی است که در هر جایی گونه‌ای از باز بودن وجود دارد. در یک دموکراسی، جامعه پخته تر، رشد یافته تر و باز تر از دموکراسی دیگر خواهد بود. بدی یا خوبی آن به چند عامل بستگی دارد: به تاریخ پیشین آن، سنت آن، نهاد‌های سیاسی آن، روش‌های پرورش آن، و سرانجام با انسان‌هایی که این نهادها را از زندگی سرشار می‌کنند: پیشنهاد می‌کنم که میان دموکراسی‌ها و دیکتاتوری‌ها، مرزی بسیار روشن کشیده شود، انسان هنگامی در دموکراسی زندگی می‌کند که نهادهایی وجود داشته باشد که تفویض حکومت را بی بکار بستن خشونت امکان پذیر سازد، یعنی نیازی نباشد که حکومت را به زور برچینند، این سرشت دموکراسی است.»
در انتقاد از این نظریه‌ی پوپر، دکتر رضا داوری در نشریه‌ی صبح می‌نویسد:
«او از موضع دفاع از مشهورات غربی دانسته و ندانسته بر هر چه که بر هم زن این مشهورات و عادات باشد، می‌تازد تا غفلتی که برای دوام استیلای غرب لازم است، پایدار بماند. همه چیز باید مورد نقادی قرار گیرد مگر وضع موجود عالم و تخطئه پوپری اعتقادات و فلسفه‌ها... آری پوپر درس بی اعتقادی می‌دهد که مردم تسلیم وضع موجود عالم بمانند. نظیر پوپر در اروپا و امریکا کم نیست، مطالب او هم تازگی ندارد، اما چون مدافع جدلی غرب است، شهرت پیدا کرده، گفته‌اند من به جای انتقاد بیانیه سیاسی نوشته‌ام. ظاهراً توقع داشته‌اند که نوشته پوپر را علمی و فلسفی تلقی کنم. من حتی متدولوژی او را که مثل دود سیاهی افق جامعه حقیقتاً بسته غرب را پوشانده است، سیاسی می‌دانم.»
همان طور که دیدیم منتقدین پوپر وی را در دفاع از دموکراسی غربی محکوم می‌دانند، اما باید توجه داشته باشیم که وی جامعه غرب را با جوامعی چون شوروی کمونیستی و یا آلمان و ایتالیای فاشیستی مقایسه می‌کند و نه با حکومت‌هایی مبتنی بر دین و مذهب، و چه کسی است که در این مقایسه، کفه‌ی ترازو را به نفع دموکراسی غربی سنگین‌تر نیابد و به ویژه در استدلال پوپر می‌بینیم که وی مرز مشخص، میان دیکتاتوری و دموکراسی را در این می‌بیند که در حکومت دموکراسی به عکس دیکتاتوری تعویض حکومت‌ها بدون به کار بستن خشونت امکان پذیر است و این به راستی می‌تواند یکی از تفاوت‌های اصولی و مشخص میان دموکراسی و دیکتاتوری باشد، حال جای سؤال است که چرا در جامعه‌ی انقلابی ما با این تفکر ضد فاشیستی و ضد دیکتاتوری مخالفت‌ می‌شود؟ شاید پاسخ این سؤال این باشد که علت مخالفت با نظریات پوپر نه این نظریه، بلکه دیگر نظریات وی از جمله مخالفت وی با انقلاب باشد. که در این صورت باید مرزی میان این نظریات کشیده شود و سپس هر کدام از این نظریات به طور جداگانه مورد نقد و بررسی قرار گیرد.
● « مخالفت با انقلاب »
در ضمن بحث قبلی گفتیم که پوپر با نفس انقلاب علیه وضع موجود مخالف است و در مقابل انقلاب، اصلاح را پیشنهاد می‌کند. یعنی تغییری آرام و بدون خشونت و خونریزی، و گفتیم که شاید مخالفت با نظریات وی در جامعه‌ی انقلابی ما نیز به همین دلیل باشد. اما بهتر است استدلال پوپر را در ارائه‌ی این نظریه بخوانیم:
« خشونت همواره انسان را عمیقتر به خشونت می‌کشاند. انقلابهای خشونت آمیز انقلابیها را می‌کشد، و آرمانهایشان را تباه می‌سازد. جان سالم فقط آنهایی بدر می‌برند که در جان سالم بدر بردن کوشاترین کارشناسانند. آنچه انقلابی چپ، بی شک ببار خواهد آورد، از دست رفتن آزادی انتقاد و مخالف خوانی است. این گاه به تصادف وابسته است که دیکتاتوری زاده از انقلاب، چپ باشد یا راست، تفاوت حقیقی در نامگذاری است، من ادعا می‌کنم که فقط در دموکراسی، در جامعه‌ای باز، امکان آن را داریم که بدی را برچینیم. اگر این نظم اجتماعی را با انقلابی خشونت آمیز ویران سازیم، آنگاه نه فقط در پیدایش قربانیهای سخت انقلاب گناهکاریم، بلکه حالتی پدید خواهیم آورد که الغای ناخوشیهای اجتماعی به ناعدالتی و اختناق را ناممکن می‌کرداند. من مدافع آزادی فردیم و از قهر دولتی، گردنفرازی مقامات اداری، نفرت دارم. »
همان طور که گفته شد ویژگی‌هایی که پوپر از حکومت‌های دیکتاتوری بر می‌شمارد به طور مشخص به حکومت‌های دیکتاتوری کمونیستی شبیه است و معلوم نیست که اگر وی اطلاعات کاملی از حکومت‌های که نه پیرو دموکراسی غربی هستند و نه اعمالشان شبیه به حکومت‌های دیکتاتوری شرقی است، می‌داشت، آیا باز هم همین قضاوت را درباره‌ی دموکراسی غربی می‌کرد؟ وی خود درباره‌ی نقایص دموکراسی غربی می‌نویسد:
«در همه نظمهای اجتماعی که از آنها آگاهی داریم، بی عدالتی، سرکوبی، فقر و درماندگی وجود داشته است. دموکراسیهای غربی ما نیز از این حیث استثناهایی نیستند، لکن نزد ما با این بیماری مبارزه می‌شود. من معتقدم که در دموکراسی غربی، بی عدالتی و سرکوبی، فقر و درماندگی از هر جامعه دیگری که می‌شناسیم کمتر است. نظمهای اجتماعی دموکراتیک و غربی ما هنوز بسیار ناکاملند و نیاز به بهبود دارند، لکن بهتر از همه آنهایی هستند که تاکنون وجود داشته‌اند، بهبود بخشیدن جنبه فوری دارد. اما شایدخطرناکترین اندیشه سیاسی آرزوی کامل کردن و خوشبخت ساختن انسان است. کوشش برای پدید آوردن بهشت در زمین، همواره دوزخ ساخته است.»
مخاالفت پوپر با انقلاب از نظر خودش بدون راه حل نیست. وی به جای انقلاب، انجام اصلاحات اجتماعی فوری را پیشنهاد می‌کند:
«من بر اهمیت مرکزی نقش نهادهای سیاسی برای اصلاحات اجتماعی تأکید می‌کنم، آنچه مهم است، این نیست که چه کسی حکومت می‌کند، بلکه این است که چگونه حاکمان را ممیزی می‌کنند. بدین ترتیب به نکته اول باز می‌گردم، به اهمیت بحث آزاد و آشکار.»
در پایان و به طور خلاصه باید بگوییم که این نظریه‌ی پوپر به طور طبیعی نباید با مخالفت هیچ حکومتی روبرو شود، چرا که از نظر وی شورش و انقلاب علیه حکومت در هیچ شرایطی درست و عقلایی نیست. ولی یک اشکال اساسی بر این نظریه وارد است و آن اینکه اگر حکومتی مانند حکومت پهلوی در ایران و یا رژیم بعثی پیشین عراق تمامی راه‌های مسالمت آمیز مردم را برای ابراز مخالفتی آرام و درخواست اصلاحاتی تدریجی بست و به هیچ عنوان در برابر مردم پاسخ گو نبود، آیا راهی جز انقلابی سراسری و مردمی برای وادار کردن آن حکومت به پذیرش رأی اکثریت مردم وجود دارد؟ و روشن است که پاسخ این سؤال منفی است و در چنین حکومت‌هایی که سیاست‌مداران، در آن به نظریات مردم اهمیتی نمی‌دهند، در نهایت مردم راهی برای رهایی جز این نمی‌بینند که یا به طور قهر آمیز با حکومت وارد نبرد شوند و یا چون مردم عراق دست به دعا بردارند که مگر بیگانگان به کمک آنها بیایند.

محمد احمدی

منبع : سازمان آموزش و پرورش استان خراسان