کاروانسراها، یادمان گردشگری تجاری

پیدایش کاروانسراها در عصر کهن، از زمانی است که تجارت و مبادلات بازرگانی در ایران معمول شد. این بناهای کاروانی در ابتدا به صورت ایستگاه های ساده در کوره راه ها و برای رفت و آمد سوداگران و برقراری مبادلات کالاها کاملاً ضروری بوده زیرا از این طریق مسافران می توانستد با اطمینان خاطر لوازم و کالاهای خود را در گوشه ای نهاده، با چهارپایان خود در محل های امن و راحت، اندکی بیاسایند. کاروانسراها هر قدر هم کوچک، مواضع امنی برای توقف مسافران و پیله وران به شمار می آمدند. بعد از مدتی، به علت رفت و آمد سوداگران و بازرگانانی که از نواحی مختلف دور هم جمع می شدند به محل مهمی برای تعلیم و آموزش و تبادل اطلاعات و کسب اخبار و داد و ستد برای مسافران تبدیل شد. در دوران سلجوقیان، کاروانسراها ی بزرگی مانند کاروانسرای «سین در شمال اصفهان» و «سرای زعفرانیه» کنار شاهراه شرق و غرب بین سمنان و شاهرود در ناحیه آهوان، با مهارت معماران و استادکاران ایرانی و با پوشش و تزئینات آجری زیبا بنا نهاده شدند. این سبک ساختمان های آجری، بعدا در ایران رواج یافت. کاروانسراها را معمولا در کنار راه ها و در فاصله یک روزه راه پیمایی کاروان ها، در محلی که دارای آب بود، بنا می کردند. در زمان سلجوقیان و عصر صفویان، در برخی موارد، این ابنیه را بنا بر علل مذهبی، در کنار مکان های مقدس و مساجد و مدارس مذهبی هم می ساختند و گاهی در کنار کاروانسراها، بازار و حمام و آب انبارهای بزرگی ساخته می شد؛ که در مجموع شهرکی را به وجود می آوردند. کاروانسراها به سه دسته تقسیم می شوند: دسته اول کاروانسراهای تاجرنشین، دسته دیگر بارانداز (یعنی محل ورود کاروان مسافری و قوافل و باد) و دسته سوم کاروانسراهای بیابانی که به آن رباط هم می گویند.
● کاروانسرای صدرآباد
در گذشته بین شهرهای قم و ری یک مسیر تابستانی و یک مسیر زمستانی وجود داشته است و کاروانسرای صدرآباد در خط سیر تابستانی بوده که راهی سنگ فرش متعلق به دوره صفویان داشته است. به نظر کارشناسان، بنای اولیه این کاروانسرا از آثار دوره صفویان است و در دوره قاجاریان، قسمت هایی به آن اضافه شده است. در ابتدای قرن ۱۴ هجری قمری، راه دیگری به قم احداث شد که از اهمیت و استفاده راه های قدیمی تر کاست. بدین ترتیب، کاروانسرای صدرآباد نیز بی استفاده ماند. این بنا تا امروز به خوبی حفظ و نگهداری شده است. در بنا کتیبه تاریخ دار یافت نشده است.
● کاروانسرای قصر بهرام
این کاروانسرا در ۱۵۴ کیلومتری تهران بر سر راه کاروان روی اصفهان به فرح آباد ساری قرار دارد. بنای کاروانسرا از دوران صفوی بجا مانده و به نام عباس آباد نیز شهرت دارد. نقشه این کاروانسرا به صورت چهارایوانی است و اتاق ها در اطراف حیاط مرکزی و اصطبل ها در پشت آن قرار دارند. در چهار گوشه بنا نیز چهار برج بزرگ و در حد فاصل آن ها دو نیم برج با پلان ۱۶ وجهی به چشم می خورد. کاروانسرا دارای دو در ورودی در جهات شمالی و جنوبی با سر در بزرگ است که از دیوار محیطی بنا خارج بوده و نمای داخلی و خارجی آن ها با ایجاد تاق نماهایی تزیین شده است.
در درون هر یک از ورودی ها اتاق هایی جهت نگهبانی و همچنین بر دیوارهای جانبی هر قسمت دو راه پله سنگی ایجاد شده که دسترسی بام بنا را ممکن می سازد. شالوده بنا با سنگ های قلوه آذرین و فضاهای داخلی و خارجی از تخته سنگ های فواره شده آهکی می باشد. در بازسازی و مرمت اخیر که توسط سازمان میراث فرهنگی کشور با همکاری سازمان محیط زیست در حال انجام است کاربری بنا به عنوان محیطی توریستی و اقامتی در نظر گرفته شده است. این اثر ارزشمند در سال ۱۳۵۴ تحت شماره ۱۰۵۹ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.
● کاروانسرا یا مهمان سرای عباسی
از جمله این کاروانسراها، کاروانسرا یا مهمانسرای عباسی در زمان شاه سلطان حسین صفوی، در ضلع شرقی مدرسه چهارباغ ساخته شده و چند سال قبل با حفظ نمای داخلی و تغییرات و اضافاتی، تبدیل به مهمان سرای کنونی شد.در کاشی کاری های صحن کاروانسرا، تعمیر اساسی به عمل آمده است و تمامی این اقدامات، آن را به صورت مهمان سرایی باشکوه درآورده به طوری که تازه واردین از مشاهده نقاشی ها و بازسازی درون آن و نوسازی های دیگر- که براساس سنن ملی ایران صورت پذیرفته- خیره و حیران می شوند.

منبع : روزنامه جوان