معیارهای اسلامی پوشش زنان و الگوی مصرف آن

مقوله «پوشش» و «استتار بدن» به عنوان جزء جدایی ناپذیر حیات انسانی، امری كاملا مشهود و بی نیاز از تعدیل است. برای «پوشش» و «لباس» كاركردهایی در دو حوزه «فردی» و «اجتماعی» قابل تصور است: الف: كاركردهای فردی؛ همچون پاسخگویی به نیاز فطری «خود استتاری» و تأمین امنیت در برابر گرما و سرما. ب: كاركردهای اجتماعی؛ از جمله كاركردهای اجتماعی «پوشش» و «لباس» هویت بخشی آن است، چراكه نوع پوشش نشان دهنده سنت ها، ارزش ها و باورهای یك جامعه است.
اسلام در باب «حجاب» كه از ضروریات آن است دستوراتی درباره الگوی پوشش و حدود آن صادر كرده؛ برای مثال، فرد مسلمان از پوشیدن لباس های شهرت و تفاخر نهی شده و در مقابل استفاده از مقنعه های بزرگ و روسری سفارش شده است. علاوه بر باورهای دینی عوامل دیگری همچون شرایط جغرافیایی و موقعیت اجتماعی - اقتصادی افراد در نوع پوشش آنها مؤثر می باشد.در پایان این مقاله به انواع الگوهای رایج پوشش زنان در بازار مصرف پرداخته شده است.
مقولهٔ پوشش و لباس از جملهٔ مسائلی است كه همواره انسان در زندگی با آن در ارتباط بوده و بعنوان یك نیاز ضروری و جزء جدائی ناپذیر حیات خود، به آن نگریسته است. این تعلق و نیاز به پوشش و استتار بدن، در طول تاریخ بشری و در میان ملل و اقوام مختلف وجود داشته و امری كاملاً مشهود و بی نیاز از تعریف است.(۱) مسئلهٔ دیگر اینكه مقوله پوشش ولباس او ویژگیهای منحصر بفرد انسان است، لذا این امر در میان سایر موجودات و از جمله حیوانات وجود ندارد و حیوانات با استفاده از قابلیتهای فیزیكی اندام بدن خود از جمله پوست بدن، مو و پشم یا پر در پرندگان از خود در شرایط متنوع جوی و محیطی محافظت می كنند.
لباس در زندگی امروزهٔ انسانها كاركردهای گسترده و متنوعی دارد. از جمله كاركردهای فردی این مقوله، پاسخگوئی به نیاز فطری خود استتاری است. براساس این نیاز، انسان در هر شرایطی حتی در محیطی كه كسی نباشد، تمایل درونی به برخورداری از حداقل میزان پوشش دارد و از برهنگی می پرهیزد.(۲) همچنین تأمین امنیت فردی از جهت محافظت بدن از گرما و سرما و شرایط متنوع جوی (آفتاب شدید، باد و باران)، گزند حشرات موذی و جلوگیری از تحریك هوسبازان برای هرگونه اقدام احتمالی، عامل مهمی برای رعایت پوشش در محیط خارج از خانه محسوب می شود.
پوشش و بهره گیری از لباس به نیاز طبیعی خودآرائی و زیبائی دوستی انسان نیز پاسخ می دهد.(۳) تنوع الگوهای پوششی در میان افراد و نیز زیبائیها و جذابیتهای بكار رفته در لباسها مؤید این مسئله، می باشد. افراد با توجه به سلایق، انگیزه ها و فرهنگ حاكم بر محیط، در انتخاب شكل، رنگ و جنس لباس مورد علاقه خود اعمال نظر می كنند و با جلوه گری از طریق آن به حس خودآرائی و زیبائی دوستی درونشان پاسخ می دهند. متأسفانه امروزه با زیاده روی در پرداختن به این امر، جنبه های منفی پوشش در قالب تجمل گرائی، مدپرستی و خودنمائی نمود بیشتری یافته است كه می توان گفت علت اصلی آن غفلت از خودآرائی درونی و تهذیب نفس است. در سورهٔ اعراف به این مهم اشاره شده است: «یا بنی آدم قد انزلنا الیكم لباسایواری سواتكم و ریشا و لباس التقوی ذلك خیر...» ای فرزندان آدم ما لباسی كه ستر عورات شما كند و جامه های زیبا و نرم برای شما فرستادیم و بر شما باد به لباس تقوا كه این تقوا كه این نیكوترین جامه شماست.(۴)
از سوی دیگر كاركردهای اجتماعی لباس را نمی توان نادیده گرفت. امروزه لباس هویت خاصی را به افراد و حتی جوامع بخشیده است.(۵) الگوهای مختلف پوشش ضمن ایجاد شخصیت و منزلت فردی می توانند بیانگر سنتها، ارزشها و نوع فرهنگ حاكم بر جوامع باشند.(۶) مهمتر از همه، لباس امروزه نماد فرهنگی جوامع و جزئی از پیكرهٔ آن محسوب می شود تا جائیكه با هنجارها و ارزشهای حاكم بر جوامع گره خورده و بعنوان یكی از ابزار مهم در جهت شناسائی فرهنگهای مختلف و حتی تحول در ساختار فرهنگی یك جامعه بكار گرفته می شود. از این رو بسیاری از قدرتهای استعماری، از این حربه برای نفوذ فرهنگی در ملتها و در نهایت سلطهٔ همه جانبه بر آنها استفاده می كنند. واقعهٔ كشف حجاب در دوران رضا خان پهلوی و تلاش اروپائیان برای ترویج فرهنگ ابتذال در ایران از طریق ارائه الگوهای ضداخلاقی پوشش غربی در پیش از انقلاب گواه بر این مدعاست.
پس از این توضیح باید گفت، تمام ادیان الهی بویژه دین مبین اسلام، به مسئلهٔ پوشش بعنوان یك نیاز طبیعی و ارزش، توجه خاصی نموده و ابعاد معنوی آن را نیز مطرح كرده اند كه دیدگاه اسلام در این رابطه منحصر بفرد است. دین اسلام با توجه به امتیاز انسان نسبت به سایر موجودات در همهٔ احكام و تعالیم خود نیازهای مادی و معنوی و ویژگیهای متعالی او را در نظر گرفته است. بر این اساس احكام اسلام در پرهیز از اختلاط نامشروع میان زن و مرد و رعایت حدود شرعی در این رابطه مطابق با مصالحی است كه در زندگی فردی و اجتماعی انسان وجود دارد و می تواند منجر به سعادت و تكامل مادی و معنوی او شود.
مسئلهٔ پوشش زنان در احكام و تعالیم دین اسلام از اهمیت خاصی برخوردار است كه در كنار مباجث و موضوعات مربوط به روابط میان زنان و مردان و مسائل شرعی آن مطرح می شود. بطور كلی معیارهای مطلوب پوشش زن مسلمان در اسلام را می توان در كلمه «حجاب» خلاصه كرد. امروزه به زنی كه در انجام وظایف شرعی خود كوتاهی كرده و پوشش اسلامی را رعایت نكند، بد حجاب یا بی حجاب گویند. كلمه حجاب، در لغت به معنای پرده افكندن و حائل قراردادن میان دو چیز است و امروزه به پوشش ظاهری زنان اطلاق می شود.(۷)
البته در آیات و روایات به معنای نخست اشاره شده و كلمه حجاب در معنای دوم بكار نرفته است. در داستان حضرت سلیمان، غروب خورشید اینگونه توصیف می شود:« حتی توارث بالحجاب» یعنی تا آن وقتی كه خورشید در پشت پرده مخفی شد.(۸) همچنین در سورهٔ احزاب آمده است: « ... و اذا سالتموهن متاعا فسئلوهن من وراء الحجاب ...» اگر از آنها متاع و كالای مورد نیاز مطالبه كنید از پشت پرده از آنها بخواهید.(۹)
البته لازم بذكر است علاوه بر معنای لغوی و اصطلاحی كلمه «حجاب» تعابیر مختلفی نسبت به آن ذكر شده است كه به اختصار به برخی از آنها اشاره می كنیم:
الف – عفاف ذهن: نپروراندن ذهنیت گناه و معصیت در ذهن و پرهیز از فكر و خیالات باطل از توصیه های اسلام است. چرا كه مقدمه و زمینه ساز سقوط انسان در ورطهٔ گناه و ارتباط نامشروع، ذهنیت سازی آن است. همان طور كه در احادیث آمده است، برخی افراد بدون آنكه مرتكب عمل زشت زنا شوند، در خود ذهنیت زنا را می پرورانند و در فضای روحی زنا بسر می برند.
ب- عفاف نگاه: از دستورات مؤكد اسلام رعایت نگاه و پرهیز از نظر كردن به نامحرم است. چرا كه بیشترین تأثیر منفی را بر دل می گذارد. با توجه به اهمیت مسأله، خداوند در سورهٔ نور می فرماید: «و قل للمومنین یغضوا من ابصارهم و یحفظوا فروجهم ذلك ازكی لهم ان الله خبیر بما یصنعون» به مؤمنان بگو چشمهای خود را (از نگاه به نامحرمان) فروگیرند و دامان خود را حفظ كنند، این كار برای آنها پاكیزه تر است خداوند از آنچه انجام می دهند آگاه است.(۱۰) همچنین در حدیثی پیامبر فرمود: «النظره سهم مسموم من سهام ابلیس» نگاه به نامحرم همچون تیری است كه شیطان به قلب انسان می زند.(۱۱)
ج – عفاف گفتار: فقهای اسلامی تأكید د ارند كه برای زن جایز نیست صدای خود را بگونه ای خوش آهنگ، نازك و ملایم جلوه دهد كه موجب تحریك نامحرم شود. علاوه بر این در برخورد با نامجرم از بیان كلمات و الفاظ احساسی و تحریك كننده بپرهیزد و در گفتار جدیت نشان دهد تا افراد ضعیف الایمان و بیماردلان سوءاستفاده نكنند. با توجه به اهمیت مسئله، قرآن كریم خطاب به همسران پیامبر فرمود: «فلا تخضعن بالقول فیطمع الذی فی قلبه مرض و قلن قولا معروفا» با صدای نرم، بگونه هوس انگیز سخن نگوئید كه بیماردلان در شما طمع نكنند بلكه به خوبی و شایسته سخن بگوئید.(۱۲)
د – عفاف در تعاملات رفتاری (در برخورد حسی): اسلام هر گونه ارتباط و برخورد حسی میان زن و مرد اجنبی را حرام كرده است. لذا مرد نمی تواند با هیچ عضوی از اعضاء خود با عضوی از اندام بدن زن نامحرم تماس حاصل نماید. از این رو مصافحه (دست دادن)، بوسیدن و لمس كردن اعضاء بدن زن نامحرم حرام است. امام صادق (ع) می‌فرماید: «ما من احد الا و یصیب خطا من الزنا، زنا العینین النظر و زنا الفم القبله و زنا الیدین اللمس» هیچكس نیست مگر اینكه دچار بهره ای از گناه زنا می شود. زنای چشمها نگاه به نامحرم است و زنای دهان بوسیدن نامشروع و زنای دستها تماس دستها با بدن نامحرم است.(۱۳)
هـ‌- عفاف در رفتار و معاشرت: زن مسلمان علاوه بر پوشش ظاهری باید در نوع حركات، برخوردها و حتی راه رفتن نیز زمینهٔ سوءاستفاده افراد اجنبی و هوسباز را از میان ببرد. برخوردهای سنگین توأم با متانت، شرم و حیا، تواضع و وقار، كم گوئی و پرهیز از گشاده روئی مفرط، برخوردهای جلف، معاشرت دوستانه و اختلاط با مرد بیگانه بر یك زن مسلمان لازم است. در سورهٔ نور آمده است: «و لا یضربن أرجلهن لیعلم ما یخضعن من زینتهن»‌نباید زنان هنگام راه رفتن پای خود را بر زمین بكوبند تا زینت پنهانشان دانسته شود.(۱۴)
و – عفاف در زینت: زن مسلمان باید علاوه بر پوشش اعضاء و اندام خود، هر نوع زیور و زینت را از معرض دید نامحرمان پنهان سازد و از هرگونه آرایش و خودنمائی در بابر افراد بیگانه و اجنبی بپرهیزد تا زمینه جلب توجه و تحریك آنان فراهم نشود. با توجه به اهمیت مسئله در سوره نور خداوند می فرماید: «و قل للمؤمنات یغضفن من ابصارهن و یحفظن فروجهن و لایبدین زینتهن الا ما ظهر منها...» (ای رسول ما) زنان مؤمنه را بگو تا چشمها و فروج و اندامشان را محفوظ دارند و زینت و آرایش خود را جز آنچه قهراً ظاهر می‌شود، در برابر بیگانه آشكار نسازند. (۱۵)
ی – عفاف در پوشش: حكم وجوب حجاب زن در برابر نامحرم یكی از احكام مسلم اسلام است كه در بارهٔ آن تردیدی نیست . در قرآن كریم روایات و احكام فقهی به این مسئله و كیفیت آن اشاره شده است. لذا علاوه بر تعابیر ذكر شده در مقوله حجاب، زن مسلمان مهم تر از همه باید حدود شرعی را در پوشش ظاهری خود رعایت كند واندام بدن را از معرض دید دیگران پنهان سازد.
بطور كلی تمامی مباحث مطرح شده در باب حجاب و پوشش اسلامی زنان به دو محور اساسی باز می گردد: نخست رعیات حد پوشش به معنای حفظ عورت ودیگری پرهزی از خودآرائی نامشروع است.
اسلام از زنان خواسه است كه حدود پوشش اسلامی را به منظور حفظ عورت خود رعایت كنند با توجه به روایات و تفاسیر آیات قرآن كریم، عورت زن، تمامی اعضاء بدن او بجز قرص صورت و دو كف دست می باشد و لذا الگوی پوششی مورداستفاده زنان باید بگونه ای باشد كه بتواند این حدود را تأمین كند. در سورهٔ نور آمده است: «و قل للمومنات یعضفن من ابصارهن و یحفظن فروجهن و لایبدین زینتهن الا ما ظهر منها...»‌به زنان مؤمنه بگو چشمهای خود را فروبندند و عورتهای خود را پوشیده نگاه دارند و زینتهای خود را جز آن مقداری كه ظاهر است آشكار ننمایند. (۱۶)
در تفسیر استثناء آیه «الا ما ظهر منها» یعنی آن مقداری كه زنان در پوشش خود می توانند آشكارنمایند، به احادیث متعددی استناد شده است. از آن جمله در حدیثی پیامبر در برخورد با اسماء دختر ابوبكر می فرماید: «یا اسماء! ان المراه اذا بلغت الحیض لم تصلح ان یری منها الا هذا وهذا و أشار الی كفه و وجهه» ای اسماء همین كه زن به حد بلوغ رسید سزاوار نیست چیزی از بدن او دیده شود مگر این و این و اشاره فرمود به چهره و قسمت مچ به پایین دستش.(۱۷)علاوه بر این، پوشش زنان ضمن تأمین حدود پوشش اسلامی ، باید بتواند برجستگیهای اندام بدن را نیز بپوشاند و بعبارتی گشاد باشد و از سوی دیگر بدن نما نباشد یعنی پارچه آن از زیر اندام بدن را نمایان نسازد.
در مسئله دوم ضمن تأكید بر آراستگی و خودآرائی مشروع زنان در برابر محارم به ویژه همسر، اسلام از آنان خواسته است تا از خودآرائی نامشروع در برابر نامحرمان و در محیط اجتماع بپرهیزند وزیور وزینت خود را جز در برابر محارم آشكار نكنند واز هر عاملی كه موجب تحریك و جلب توجه نامحرمان شود دوری كنند. مظاهر خودآرائی زنان عبارتند از:
الف – زیور آلات زنانه اعم از گردنبند (سینه گردن) ، گوشواره، خلخال، بازوبند، دست برنجی، تاج و ... «.... و لایبدین زینتهن الا ما ظهر منها...» زینتهای خود را (از جمله زیورآلات) جو آن مقداری كه آشكار است ظاهر ننمایند.(۱۸)
ب – آرایش نمودن، سر، صورت، دستها و پاها و... اعم از سرمه زدن، رنگ مو، آرایش صورت، خضاب كردن دست، ابرو گرفتن، لك زدن ناخنها و ...
«... و لا تبرجن تبرج الجاهلیه الاولی ...»‌و هرگز مانند دورهٔ جاهلیت نخستین آرایش و خودآرائی نكنید.(۱۹)
ج – استعمال عطر: پیامبر فرمود: «اذا تطیب المراه لغیر زوجها فانما هو نار» زنی كه خود را برای دیگران خوشبو كند، او خود آتش است و ننگ محسوب میشود.(۲۰)
د – پوشیدن لباسهای فاخر، زننده و زینتی كه باعث جلب توجه شود: پیامبر فرمود: «ویل للمراه من الاحمر ین الذهب و المعصفه» وای بر زنان از دو سرخی طلا و جامه زیبا (كه هر دو زینت بوده و موجب فتنه هستند)
امام راحل (ره) در توضیح المسائل می فرماید: «نگاه كردن به صورت و دستهای زن نامحرمی كه صورت ودستهایش را بزك كرده و زینت نموده اگرچه از روی لذت نباشد و ترس افتادن به گناه نیز نباشد، ‌حرام است.»(۲۱)
علاوه بر معیارها و احكام مطرح شده در حدود پوشش اسلامی، برخی از مصادیق پوشش زنان در قالب آیات و روایات بیان شده است كه از آن جمله می توان به «جلباب» ، «خمار» و «سراویل» اشاره كرد. در سوره نور از زنان خواسته شده است كه از پوشش «خمار» بدرستی استفاده كنند : «و لیضربن بخمرهن علی جیوبهن...»(۲۲) ‌روسری های خود را بر سینه خود افكنند (تا گردن و سینه با آن پوشیده شود). معنای خُمر در این آیه «روسری» است.(۲۳)
همچنین در سورهٔ احزاب شكل دیگری از پوشش به زنان معرفی می شود: «یدنین علیهن من جلا بیهن...» یعنی جلبابهای خود را بر خویش افكنند.(۲۴) «جلباب» در این آیه بنابر تفاسیر، نوعی مقنعه است كه از روسری بزرگتر و از چادر كوچكتر می باشد و سر وسینه زن را با پوشش وسیع خود می پوشاند.(۲۵)
دربارهٔ استفاده از شلوار نیز پیامبر فرمود: «اللهم اغفر للسرولات» یعنی خدا رحمت كند زنانی را كه شلوار می پوشند.(۲۶)
همچنین در حدیث دیگری فرمودند: «أیها الناس! إتخذوا السراویلات فإنما من أسترتیابكم، حصنوا إذا خرجتم» ای مردم! شلوارها را برای پوشش برگیرید زیرا آنها پوشاننده ترین لباسها است و بوسیله آن حجاب زنان خود را هنگام خروج از خانه حفظ كنید.(۲۷)
● معافیت های پوششی در زنان
علاوه بر احكام حدود پوشش زنان مسلمان در برابر افراد نامحرم، احكام دیگری نیز وجود دارد كه نوعی معافیت را در حدود پوشش بیان می كند. بخشی از معافیتها در پوشش مربوطه به گروه خاصی از بانوان است. از آن جمله پوشش زنان سالمند و نیز كنیزان.
در حدیثی از امام رضا (ع) آمده است: «سألته عن الرجل یحل له ان یتطر إلی شعر اخت امرأته؟ فقال لا الا أن تكون من القواعد. قلت له: أخت امرأته و الغریبه سواء؟ قال: نعم، قلت: فما لی من النظر الیه منها؟ فقال: شعرها و زراعها» از امام سؤال شد: آیا جایز است به موی خواهر زن نگاه كرد؟ فرمود: نه مگر اینكه از قواعد باشد. سؤال شد: آیا خواهر زن و زن غریبه فرقی ندارد و مثل هم می باشند؟ فرمود: بله، سؤال شد: نگاه به چه عضوی از قواعد جایز است؟ فرمودند: موی سر و ساعدوی.(۲۸)
در بارهٔ پوشش كنیزان در حدیثی از امام صادق (ع) آمده است: «علی الصبی اذا احتلم الصیام و علی الجاریه اذا حاضت الصیام و الخمار الا ان تكون مملوكه فانه لیس علیها خمار الا أن تحب أن تختم و علیها الصیام» پسر وقتی محتلم می شود روزه بر او واجب است و دختر هنگامی كه عادت می شود روزه و روسری بر او واجب است اما بر كنیز روسری واجب نیست مگر اینكه خودش تمایل به پوشاندن سر داشته باشد، لكن روزه بر او واجب است.(۲۹)
اما بخش دیگر معافیتها، مربوط به حدود پوشش عموم زنان در برابر دیگر افراد است كه به مصادیق آن با استناد به آیات و روایات اشاره می كنیم:
حدود پوشش در برابر محارم سببی و نسبی (اعم از شوهر، پدرشوهر، پسر همسر، پدر و بالاتر، پسر شامل نوهٔ پسری یا دختری و پائین تر، برادر پسر برادر و پسر خواهر.)
خداوند در این باره می فرماید: «... و لا یبدین زینتهن الا لبعولتهم او آبائهن او آباء بعولتهن او ابنائهن او ابناؤ بعولتهن او اخوانهن او بنی اخوانهن او بنی اخواتهن او نسائهن او ما ملكته ایمانهن او التابعین غیر اولی الاربه نت الرجال او الطفل الذین لم یظهر علی عورات النساء ...» زنان باید زینت خود را آشكار نسازند مگر برای شوهرانشان یا پدرانشان یا پدران شوهرانشان یا پسرانشان یا پسران شوهرانشان یا بردارنشان یا پسران برادرانشان یا پسران خواهرانشان یا زنان همكیششان یا طفیلیان و افراد تابعی كه تمایلی به زن ندارند یا كودكانی كه از امور جنسی مربوط به زنان ناتوانند.(۳۰)
طبق آنچه كه در ادامهٔ آیه بیان شده است، پوشش زنان در برابر چهار گروه از افراد كه در حكم محارم هستند نیز از معافیتهائی برخوردار است كه عبارتند از: زنان هم كیش و مسلمان، اطفال غیرممیز یا نابالغ، تابعین، یعنی افرادی كه یا دیوانه و ابله بوده و نیاز به ولی داشته باشند و از امور جنسی چیزی نفهمند. یا پیرمردانی كه به حدی از پیری رسیده اند كه نیاز به ولی و سرپرست داشته و دیگر از تمایل و توان جنسی برخوردار نباشند و گروه آخر، مملوكان و بردگان كه پوشش زن مسلمان در برابر آنها ساده تر و آسانتر از دیگر افراد است.
لازم بذكر است زنان غیر از این گروه افراد كه نامبرده شد، در برابر غیرمحارم شامل مردان اجنبی و نامحرم، مردان غیراجنبی و نامحرم و زنان غیرمسلمان باید پوشش كامل خود را رعایت كند.
«حدود پوشش در برابر زنان غیرمسلمان»: دربارهٔ لزوم رعایت پوشش زنان مسلمان در برابر زنان غیرمسلمان به بیان یك حدیث مستند اكتفا می كنیم: از امام صادق نقل شده است كه آن حضرت فرمود: «لاینبغی للمرأه ان تنكشعه بین یدی الیهودیه و النصرانیه فانهن یصفن ذلك لازواجهن» زن مسلمان نباید مقابل زن یهودی و نصرانی خود را برهنه كند زیرا آنان صفات زنان مسلمان را نزد شوهرانشان بیان می كنند.(۳۱)
در باب معایتهای پوشش باید افزود، میزان معافیتها بشكلی، محدود و معین شده است و لذا زن مسلمان جز در برابر شوهر خود، حق برهنه شدن در برابر دیگر افراد را ندارد و تنها در آشكار نمودن سر و سینه، دست و ساعد و نیز بخشی از پاها اختیار دارد.
● پوشش و مسأله خواستگاری
پوشش در برابر خواستگار نیز از معافیتهائی برخوردار است كه البته این معافیتها مشروط است. اما راحل(ره) در این باره می فرماید: «كسی كه می‌خواهد با دختر یا زنی ازدواج كند، نگاه به چهره، مو و مواضع زینت او بلكه سایر قسمتهای بدن او غیر از عورتین تا حدی كه او را بشناسد جایز است، مشروط به اینكه:
الف – احتمال بدهد كه نگاه او موجب شناخت بیشتر خواهد شد.
ب – احتمال توافق برای ازدواج باشد.
ج – ازدواج فعلی او جایز باشد.(۳۲)
پس از بیان مباحث و معیارهای اصلی پوشش اسلامی زنان، به مواردی نیز اشاره می كنیم كه استفادهٔ از آنها در احكام و تعالیم دینی مذموم بوده و نهی شده اند.
یكی از این موراد، استفاده از لباس شهرت است. پوشیدن لباسی كه در شأن كسی نباشد و موجب شهرت كاذب و انگشت نما شدن او شود و استفادهٔ از آن از نظر رنگ، شكل، جنس یا نحوهٔ دوخت خارج از عرف جامعه باشد، لباس شهرت تلقی می شود.
امام صادق در این باره می فرماید: « ان الله یبغض شهره اللباس» خداوند دشمن كسی است كه به واسطه لباس انگشت نما شود.(۳۳)
● لباس شهرت بر سه قسم است:
الف – لباس كمیاب، منحصر بفرد و غیرمتعارفی كه با الگوهای رایج جامعه سازگاری ندارد.
ب – لباسی كه استفاده از آن در میان كفار، مشركان و دشمنان اسلام رایج است. حضرت علی (ع) در این باره می فرماید: «لاتزال هذه الامه بخیر مالم یلبسوا لباس العجم و یطعموا اطعمه العجم فاذا فعلوا ذلك ضربهم الله بالذل» حال این امت همیشه نیكو خواهد بود تا زمانی كه لباس بیگانگان را نپوشند و غذاهای آنان را نخورند و آن زمان كه لباس و غذای بیگانگان را مصرف نمودند خداوند آنها را ذلیل خواهد كرد.(۳۴)
ج – همانند سازی زن و مرد به یكدیگر در لباس: پیامبر فرمود: «لعن الله الرجل یلبس لبسه المرأه و المرأه تلبس لبس الرجل» خدا لعنت كند مردی را كه لباس زن بپوشد و زنی كه لباس مرد را بپوشد.(۳۵)
از دیگر مواردی كه در اسلام نسبت به آن نهی شده است، پوشیدن لباس تفاخر می باشد. لباس تفاخر، لباس مجلل، گرانقیمت و غیرمتعارفی است كه برای فخرفروشی و تكبرورزی در میان مردم پوشیده می شود. این نوع لباس تقویت كننده صفت خودكامگی در انسان است كه حاكمان و سلاطین جور و نیز ثروتمندان دنیا پرست از آن بهره می‌گرفته اند. پیامبر فرمود: « من لبس ثوباً فاختال فیه حسف الله به من سفیر جهنم» كسی كه لباس بپوشد و در آن لباس تكبر ورزد، خداوند او را به گوشه ای از جهنم فرو برد.(۳۶)
استفاده از لباسهای مصور و نقش دار نیز در احادیث نهی شده است چرا كه موجب كم شخصیتی فرد می‌شود.
● توازن بین پوشش اسلامی و شخصیت زن مسلمان
بطور كلی توصیه های اسلام در خصوص پوشش زنان مسلمان از ویژگیها و امتیازات خاصی برخوردار است كه تأمین كنندهٔ شخصیت و منزلت وجودی زن می‌باشد. بخشی از این توصیه‌ها و احكام مربوط به رعایت حدود پوشش اسلامی كه پوشش تمام اندام بدن زن به غیر از صورت و كفین دست را در بر می گیرد و نیز پرهیز از خودآرائی و جلوه گیری نامشروع بویژه در برابر نامحرمان، می‌باشد. علاوه بر این، تعالیم اسلامی توصیه به استفاده از جلباب و خمار برای پوشش سرو سینه، شلوار برای پوشش پاها و لباسهای گشاد و تمام قد برای پوشش اندام بدن می‌كنند. بكارگیری رنگهای روشن و در عین حال سنگین و غیرزننده كه موجب جلب توجه نشود، پارچه‌هائی با جنس طبیعی از جمله پنبه و كتان تهیه شده باشند، پارچه‌های نرم و لطیف و در عین حال غیرنازك كه بدن نما نباشند از دیگر توصیه‌های اسلام در خصوص پوشش زنان است. البته باید گفت كه بكارگیری شكل و مدل، رنگ و جنس لباسها در شرایط متنوع محیطی و در میان اقوام و قبائل مختلف با هم متفاوت است لذا یك تعریف جامع و مشخصی را برای الگوی پوشش تمامی زنان مسلمان نمی توان ارائه كرد. لیكن به لحاظ اهمیت و حساسیت این مسئله، اسلام قواعد كلی را برای تبیین الگوی مناسب پوشش زنان ارائه نموده است كه این الگوها تأثیر عمیق و گسترده ای را بر فرهنگ پوشش بانوان ایرانی داشته است.
در بخش دوم مبحث به مسائلی همچون رابطه فرهنگ و لباس، رابطه لباس غربی با فرهنگ غربی، لباس و سرمایه داری، پدیدهٔ مد در لباس، عوامل مؤثر بر الگوی پوشش و شرایط فعلی بازار مصرف و الگوهای رایج پوشش زنان می پردازیم.● نوع لباس، نمادی از فرهنگ جامعه
لباس فراتر از یك نیاز طبیعی در زندگی انسان، امروزه بعنوان نمادی از فرهنگ جامعه محسوب می شود. كه این نماد و شاخص فرهنگی در قالب خرده فرهنگها و سنتهای قومی و قبیله ای بیشتر تجلی می كند به گونه ای كه برای بازشناسی و تمایز فرهنگهای مختلف از یكدیگر می توان از الگوی پوشش آنان بهره گرفت. در گذشته و در میان قبائل، نوع لباس افراد، نشانگر تعلق آنها به قوم یا قبیلهٔ خاصی بوده است. لباس علاوه بر كاركردهای فردی، پیامدهای اجتماعی گسترده و عمیقی نیز به همراه دارد. لباس در میان افراد جامعه نوعی منزلت و شخصیت اجتماعی را بوجود می آورد و در ابعاد منفی ایجاد تفاخر و چشم هم چشمی می كند.
همچنین این مقوله یك ابزار مهم در جهت نفوذ فرهنگی در جوامع محسوب می شود كه قدرتهای سلطه طلب و استعمارگر از این اهرم بنحو گسترده ای برای نفوذ فرهنگی در جوامع و گسترش ابتذال و بی بندوباری استفاده می كنند. تاریخ چهل ساله گذسته ایران بویژه قبل از پیروزی انقلاب اسلامی گواه بر این مدعا است. بكارگیری گستردهٔ ژورنالهای خارجی كه الگوهای پوشش غربی را ترویج می كنند در طراجی و تولید لباسهای زنانه نیز در همین راستا صورت می گیرد.
در كنار مسئله تأثیر متقابل فرهنگ و لباس بر یكدیگر، اثرگذاری اصول و ارزشهای اسلامی را بر الگوی پوشش زنان ایرانی نمی توان نادیده گرفت. پایبندی زنان ایرانی به باورهای دینی و اصول ارزشی اسلام موجب شده است در كنار سلایق فردی، هنجارها و خواستهای عرفی و عوامل تجاری از جمله تبلیغات، قیمت، مد و ...، تعالیم دینی بیشترین تأثیر را بر فرهنگ مصرف پوشاك زنان داشته باشد. باورهای دینی به دلیل عمومیت داشتن در میان افراد، قرار گرفتن در اعماق فكر و جان آدمی و نیز تأثیر گسترده و عمیق بر ابعاد مختلف زندگی انسان، از اهمیت دو چندان برخوردار است. عوامل تجاری در یك فرآیند مقطعی و محدود می توانند بر الگوی مصرف تأثیر گذار باشند اما هیچگاه همانند انگیزه های ناشی از باورهای اصیل دینی نمی توانند پایدار باشند.
البته علاوه بر الگوی پوششی اسلام برای زنان، عوامل متعدد دیگری نیز بر فرهنگ مصرفی پوشاك زنان تأثیر داشته است كه از آن جمله به عوامل جغرافیائی، اقلیمی، فرهنگ، آداب و رسوم، برههٔ تاریخی و زمانی، موقعیت اجتماعی و جایگاه طبقاتی افراد، شرایط اقتصادی، شرایط سنی و جنسی افراد، سیاست و تكنولوژی می توان اشاره كرد.
ارتباط مقولهٔ لباس و فرهنگ را از جهت دیگری نیز می توان بررسی كرد و آن ارتباط لباس و پوشش غربی با فرهنگ غربی است. در یك بررسی دقیق می توان دریافت ریشهٔ اصلی الگوی فعلی پوشش غربی كه مروج ابتذال و بی بندو باری در جوامع بظاهر متمدن و پیشرفته می باشد،به نوع باورها و اعتقادات آنان باز می گردد. در بینش غربی، بر پایهٔ اصل انسان محوری، تمامی فعالیتها و امكانات موجود، باید در جهت كامیابی و لذت جوئی هر چه بیشتر انسان صرف شود و لذا اندام بدن زن بصورت یك اهرم مؤثر در جهت ارضاء شهوات و نفسانیات بكار گرفته می شود. از این رو این اهرم هر چه ساده تر و بهتر باید در اختیار مرد قرار گیرد. پوشش زنان غربی عموماً شامل لباسهای كوتاه، تنگ و بدن نما می شود كه جلوهٔ بیشتری به اندام زن می بخشد و زمینه لذت جوئی مرد را بیشتر فراهم می كند.
● لباس و مقوله وابستگی اقتصادی
اثرات لباس در مقوله های اقتصادی نیز قابل توجه است. ارتباط تنگاتنگ لباس با فرهنگ جامعه و وابستگی اقتصادی آن بر صاحبان قدرت و سرمایه، متأسفانه لطمات بسیاری به الگوی مناسب و مطلوب پوشش در جامعه وارد نموده است. بسیاری از سرمایه داران ضمن ناآشنائی نسبت به معیارهای اسلامی و عدم پایبندی به آنها، تنها هدف خود را كسب سود و منفعت قرار داده اند و لذا برای دستیابی به آن از هیچ تلاشی فروگذار نیستند. از این رو مشاهده می شود ارزشهای والای دینی و فرهنگی جامعه قربانی مطامع اقتصادی سرمایه داران می گردد. برای زیر پا گذاشتن اصول و ارزشها، استفاده از الگوهای پوشش غربی، ماركها و مدلهای خارجی بهترین ابزار و وسیله است. لذا طراحان لباس بویژه در عرصهٔ پوشاك زنانه، با حمایت مالی قدرتهای سرمایه ای استفاده از ژورنالهای خارجی را برای طراحی و تولید لباس در دستور كار خود قرار می دهند.
مسئله دیگر در مقولهٔ لباس پدیدهٔ مدگرائی است. این پدیده كه ساخته و پرداختهٔ فرهنگ غربی است، موجب تجمل گرائی، مصرف گرائی مفرط، تفاخر و چشم هم چشمی، تزلزل شخصیت و اشتغالات نامطلوب ذهنی در فرد می شود و الگوهای كاذب و ضدارزشی را ترویج می دهد.
بسیاری از سرمایه داران در عرصه پوشاك برای نیل به اهداف اقتصادی خود از پدیدهٔ مد بعنوان یك اهرم مناسب برای جلب مشتری و فروش بیشتر استفاده می كنند. ارائه الگوهای جدید و جذاب در مقاطع زمانی معین كه عموماً بصورت تقلیدی و در قالبهای ضدارزشی و غربی ارائه می شوند، نظر خریداران را به خود جلب می كند.
برای معرفی یك الگوی جدید بعنوان مد در جامعه و جلب نظر افراد برای استفاده از آن، تبلیغات بعنوان یك ابزار مؤثر و كارآمد بكارگرفته می شود. معرفی الگوها و قالبهای جدید پوشش از طریق رسانه ها و وسایل ارتباط جمعی از جمله رادیو و تلویزیون، اینترنت و بویژه ماهواره ها و شبكه های خارجی، همچنین ارائه مدلهای جدید لباس در مجلات و نشریات بویژه زنانه، تبلیغ از طریق پوسترها و تراكتهای تبلیغاتی، عرضه عمدهٔ الگوهای جدید در فروشگاههای بزرگ و مراكز عمدهٔ فروش همراه با تبلیغ و عرضه در ویترین، طراحی مدلهای جدی با استفاده از ژورنالهای خارجی و بكارگرفتن الگوها و مدلهای نو و جذاب از سوی افراد سرشناس و مورد علاقه مردم بویژه بازیگران در فیلمهای سینمائی و تلویزیون و نیز ورزشكاران از جمله عوامل مد شدن لباس و پوشش خاصی در جامعه است.
البته گاهی دست اندركاران و سیاستگذاران تولید و عرضه پوشاك برای مد شدن یك الگو، ابتدا آن را بصورتی محدود و با قیمتهای بالا در میان اقشار مرفه جامعه، ترویج و ارائه می كنند. برخورداری محدود گروهی از افراد جامعه از این الگو، نوعی امتیاز فردی و اجتماعی را در میان افراد بوجود می آورد و علاقمندی سایر اقشار جامعه را برای برخورداری از آن مدل جدید بیشتر می كند. این زمینه مناسب موجب می شود عرضه كنندگان در فرصت زمانی مناسب الگوی مربوطه را بصورت انبوه و در قیمتهای متعادل در اختیار جامعه قرار دهند و این امر موجب مد شدن الگو در میان افراد جامعه شود. بهر حال با وجود فواید اقتصادی مدگرائی برای صاحبان قدرت و سرمایه، این پدیده پیامدهای منفی و زیانباری از نظر فرهنگی برای جامعه دارد.
● در پایان این مقاله به الگوهای رایج پوشش زنان در بازار مصرفی می پردازیم:
بطوركلی الگوهای پوشش زنان به سه بخش تقسیم می شوند:
الف – قالبها و الگوهای متعارف و مشترك پوشش ظاهری زنان.
ب – مدلها و طرحهای متنوع و متغیر كه در قالب الگوهای مشترك بكار گرفته می شوند.
ج – مدلها و طرحهائی كه در شرایط خاص محیطی بكار گرفته می شوند.
قالبها و الگوهای مشترك پوشش ظاهری زنان با توجه به هویت فرهنگی جامعه ما كاملاً تعریف شده اند و مصادیق آن محدود است و استفاده از آنها در نقاط شهری و مناطق غیربومی متداول می باشد. این الگوها عبارتند از:
۱- چادر ۲- مانتو ۳- مقنعه ۴- روسری ۵- شلوار ۶- جوراب ۷- كفش در هر یك از این قالبها و الگوهای متعارف و مشترك با توجه به شرایط زمانی و مكانی، مدلها و طرحهای متنوع و گسترده ای بكار گرفته می شود كه بعنوان نمونه به برخی از این مدلها می توان اشاره كرد: چادر شامل دو مدل چادر معمولی و چادر عربی، همچنین چادر ساده یا طرح دار با جنسهای پارچه ای متنوع می شود.
مدل مانتوها از تنوع بسیاری برخوردار است كه بعنوان نمونه با مانتوهای راسته (كوتاه یا بلند) مانتو كلوش. مانتو فون، كمركرستی، كیمونوئی، یقه دار یا بدون یقه، ساده یا پیله دار، چاك دار یا بدون چاك، مانتو خفاشی، بارانی و روپوشهای ساده و معمولی می توان اشاره كرد.
روسری ها از تنوع چندانی برخوردار نیستند و عمدتاً در قواره های ۱۲۰،۱۰۰،۹۰ سانتی به فروش می رسند. تنوع جنسی روسری ها بیشتر شامل كرپ خاویاری، ژورژت داخلی و خارجی با درصد مواد پلی ملر بالاست. البته امروزه استفاده از روسری های نخی سبك و نیز روسری های سیلك هندی نیز درمیان بانوان متداول شده است.
مقنعه ها شامل دو نوع مقنعهٔ پفی و مقنعهٔ چانه دار می شود.
شلوارهای زنانه از نظر مدل، تنوع نسبتاً زیادی دارند كه از آن جمله عبارتند از: شلوارهای معمولی پارچه ای بلند، شلوارهای كشی و استرج، شلوارهای ساق جورابی، پیله دار گشاد، شلوارهای مینی، لی اعم از گشاد و تنگ، چاك دار یا بدون چاك و...
جورابهای زنانه نیز شامل دو مدل جورابهای شاق كوتاه و ساق بلند یا شلواری می باشد. بخش سوم مدلها و طرحهائی كه در شرایط خاصی محیطی بكار گرفته می شوند كه از جمله آنها می توان به لباسهای محلی مربوط به قبائل مختلف و نقاط بومی و روستائی، لباسهای مجلسی اعم از میهمانیها، جشن و عروسی یا عزاداری، لباسهای شغلی در برخی محیط های كاری همچون مدارس و بیمارستانها و لباسهای زیرپوش و راحتی كه بیشتر در درون خانه استفاده می شوند، اشاره كرد.

۱ - حداد عادل، غلامعلی، فرهنگ برهنگی و رهنگی فرهنگی، ص ۶۴
۲ – مجموعه مقالات پوشش زن و عفاف، سازمان تبلیغات اسلامی
۳ – ماهنامه صنعت نساجی، ص ۱۲۲
۴ – سوره نور، آیه ۲۶
۵ – كمپ، استورات، روانشاسی اجتماعی، سال ۱۳۶۹
۶ – مجموعه مقالات پوشش و عفاف، سازمان تبلیغات اسلامی
۷ – مطهری، مرتضی، مسئله حجاب، ص ۶۳
۸ – سوره ص، آیه ۳۲
۹ – سوره احزاب، آیه ۵۴
۱۰ – سوره نور، آیه ۳۰
۱۱ – بحار الانوار، ج ۴، ص ۳۱۱
۱۲ – سوره احزاب، آیه ۳۲
۱۳- وسائل الشیعه، ج ۱۴، ص ۱۳۸
۱۴ – سوره نور، آیه ۳۱
۱۵ – همان
۱۶ – همان
۱۷ – سنن ابی داود، ج۲، ص ۳۸۳
۱۸ – سوره نور، آیه ۳۱
۱۹ – سوره احزاب، آیه ۳۲
۲۰ – نهج الفصاحه، ص ۳۶
۲۱ – اما خمینی (ره)، توضیح المسائل ، ص ۳۶۵
۲۲ – سوره نور، آیه ۳۰
۲۳ – التحقیق فی الكلمات القرآن، ج ۳، ص ۱۲۹
۲۴ – سوره احزاب، آیه ۵۹
۲۵ – مصباح المنیر و لسان العرب، ج ۲، ص ۳۱۷
۲۶ – میزان الحكمه، ج۲، ص ۲۵
۲۷ – همان
۲۸ – وسائل الشیعه، ج ۳، ص ۲۵
۲۹ – همان، باب ۲۹، حدیث ۱
۳۰ – سوره نور، آیه ۳۰
۳۱ – وسائل الشیعه، ج ۱۴، ابواب مقدمات نكاح، باب ۴۸، حدیث ۱
۳۲ – عروه الوثقی، كتاب النكاح، مسئله ۳۵، ص ۳۲۹
۳۳ – وسائل الشیعه، ج ۳، احكام الملابس، باب ۱۲، حدیث ۲
۳۴ – همان، ص ۳۵۶
۳۵ – میزان الحكمه، ج ۵، ص ۱۸
۳۶ – وسائل الشیعه، ج ۳، ص ۳۶۸

منبع : خبرگزاری فارس