شبکه جهانی مبادله اطلاعات علمی

در سال ۱۹۶۶ كنفرانس عمومی یونسكو با مشاركت اعضای شورای بین‎المللی مجامع علمی ICSU طرح ایجاد شبكه جهانی مبادله اطلاعات علمی را تحت عنوان UNISIST مورد بررسی قرار داد. بر اساس تصمیمات كنفرانس عمومی یونسكو كمیته‎ای مركب از دانشمندان و كارشناسان اطلاع‎رسانی مأموریت یافتند كه اساس این طرح را مورد مطالعه دقیق قرار دهند. ریاست این كمیته به عهده آقای پروفسور H.Brown معاون شورای بین‎المللی مجامع علمی محول گردید. سپس كمیته مذكور گروههایی را مأمور ساخت كه اجزاء طرح UNISIST مانند یكنواخت ساخت روش‎های گردآوری و اشاعه اطلاعات علمی, یكنواخت ساختن كتابنامه‎نویسی و مسائل مربوط به اشاعه اطلاعات علمی در كشورهای در حال توسعه را مورد بررسی بسیار قرار دهند.نتایج كار این گروهها در جلسات متعددی با شركت كارشناسان سازمانهای بین‎المللی اطلاعات علمی مانند FID مورد بحث قرار گرفت و پس از شور نهایی به صورت نشریه‎ای چاپ و منتشر شد.
حاصل كلی كار این گروهها را می‎توان چنین بیان كرد: با توجه به حجم روزافزون اطلاعات علمی و فنی و احتیاج دانشمندان و متخصصین به بهره‎گیری از اطلاعات یكدیگر و بالاخره ضرورت پاسخگویی به نیازهای علمی و تحقیقاتی محققین و علمای سراسر جهان, صرفنظر از حدود و ثغور سیاسی, ایجاد شبكه‎ای جهانی به منظور مبادله اطلاعات علمی و فنی ضروری و با توجه به امكانات موجود قابل اجرا است. بدیهی است كه مبادله‎ی اطلاعات علمی در سطح جهانی ایجاب می‎كند كه سیستم‎های موجود اطلاع‎رسانی هر چه بیشتر یكنواخت و یكسان گردد, این كار الزاماً شركت فعالانه و داوطلبانه كلیه سازمانها و مراكز اطلاع‎رسانی ملی را ایجاب می‎نماید. به عبارت دیگر می‎توان گفت كه این آغاز بیكاری جهانی برای تحقق بخشیدن به آرزوی دیرینه‎ی محققان و دانشمندان جهان به منظور مبادله‎ی دانش در سطح بین‎المللی است.اما اگر نگاهی به گذشته بیفكنیم خواهیم دید كه این كوشش از دیرباز در جهان دانش بشری به پیشاهنگی گروه خادمی كه كتابدارشان می‎نامیم ادامه داشته است.
كوشش صادقانه این ندیم‎ها, ژوزف كرارها و برونه‎ها هدفی جز این نداشته است كه حاصل كار دانش‎پژوهان را به شكل كتابنامه منتشر سازند تا معاصرین و آیندگان از حاصل كار سایر دانشمندان بهره‎مند گردند.بین سالهای ۱۸۶۸ تا ۱۹۴۴ نیز لافونتن و اوتله كوشیدند تا فهرست جهانی كتاب را تهیه و تنظیم كنند و قریب ده میلیون برگه فهرست هم گردآوری كردند لیكن متأسفانه به علت عدم همكاری سازمانهای بین‎المللی كارشان متوقف ماند.اكنون مجریان طرح UNISIST برآنند كه با استفاده از تجربیات گذشته و جلب حمایت و همكاری ملتها و دولتها و سازمانهای بین‎المللی طرح سیستم جهانی مبادله‎ی اطلاعات علمی را اجرا كنند.از مطالعات و تحقیقات سازمان یونسكو مخصوصاً آنچه كه تحت نظر Pierre Auger به عمل آمده نتیجه می‎گردد كه تعداد دانشمندان و محققین قرن حاضر برابر ۹۰% تعداد كل دانشمندان و محققینی است كه از آغاز پیدایش دانش بشری تا قرن اخیر می‎زیسته‎اند.
و به همین منوال تعداد افرادی كه به خدمت تحقیقات علمی گماشته شده‎اند و بودجه‎ای كه در این راه صرف می‎گردد از تمام قرون گذشته بیشتر است و در نتیجه حاصل كارهای تحقیقی كه به شكل مجله و نشریه علمی منتشر می‎گردد به نحو سرسام‎آوری فزونی می‎یابد. بر اساس مطالعات پروفسور Pierre Piganiol حدود ۳% تا ۸% تولید ناخالص ملی كشورهای صنعتی صرف تحقیقات علمی و فنی می‎گردد و بررسی نظام اطلاع‎رسانی علمی و فنی كشورهای اخیر نشان‎دهنده آن است كه این كشورها برای آگاه ساختن مداوم محققین و متخصصین خود از پیشرفت‎های علوم در رشته‎های مختلف اقدام به ایجاد مراكز وسیع و متعدد دكومانتاسیون نموده‎اند. لیكن مراكز دكومانتاسیون و اطلاع‎رسانی علمی در كار رساندن اطلاع به سازمانهای پژوهشی و صنعتی با مسائل بسیار پیچیده‎ای مانند حجم روزافزون انتشارات علمی و تنوع رشته‎های علمی و فنی روبرو هستند, لذا این مراكز, خواه ملی, خواه اختصاصی, هر چند هم كه در گرآوری و اشاعه اطلاعات علمی از شیوه‎های دقیقی استفاده كنند باز هم نمی‎توانند تمام اطلاعات ضروری را گردآوری كنند و باید از سایر مراكز مشابه در كشورهای دیگر جهان مدد بگیرند.
از اینجا نتیجه گرفته می‎شود كه ادامه صحیح این همكاری بایستی در قالب یك همكاری بین‎المللی عملی گردد.چنانكه وضع كشورهای در حال توسعه را مورد بررسی قرار دهیم ملاحظه خواهیم كرد این كشورها جهت تعیین سیاست علمی و تحقیقاتی و تنظیم برنامه‎های عمرانی و صنعتی خود برای جبران عقب‎ماندگی‎های خویش احتیاجی مبرم به بهره‎وری از نتایج تحقیقات و تجربیات كشورهای صنعتی رشدیافته دارند و واضح است كه برای جذب صحیح و منطقی نتایج تحقیقات كشورهای توسعه یافته و اشاعه‎ی آنها بین محققین و علمای كشور خود لازم است كه سازمانهایی مانند كتابخانه‎های اختصاصی و مراكز دكومانتاسیون داشته باشند و ضمناً ارتباط این سازمانها با سازمانهای مشابه در كشورهای صنعتی از طریق یك سیستم بین‎المللی تأمین ‎گردد تا آن كه علما و پژوهندگان در این كشورها بتوانند از نتیجه‎ی مطالعات و تحقیقات علمای كشورهای پیشرفته مطلع گردنند.
از بحث مختصر فوق نتیجه می‎گیریم كه:
۱. مبادله‎ی اطلاعات علمی در دنیای ما امری ضروری جهت توسعه و ترقی و ادامه‎ی حیات ملتهاست.
۲. سیستم‎های موجود جمع‎آوری و اشاعه اطلاعات حتی‎المقدور باید یكنواخت شده و به همین منوال سیستم‎هایی كه بعداً به وجود خواهند آمد بر اساس ملاك‎های بین‎المللی باشد, تا به توان اطلاعات علمی را به سهولت مبادله كرد.
۳.برای از بین بردن شكاف بین كشورهای صنعتی و پیشرفته با كشورهای در حال توسعه لازم است كه كشورهای اخیرالذكر مجهز به كتابخانه‎های اختصاصی و مراكز اطلاعات علمی و دكومانتاسیون گردند و بدین‎وسیله ارتباط خود را با كشورهای صنعتی و پیشرفته به منظور استفاده از تجربیات و تحقیقات دانشمندان و متخصصین آنها برقرار سازند.
در تعقیب هدف‎های بالا در اكتبر ۱۹۷۱ بنا به دعوت یونسكو كنفرانسی با حضور نمایندگان ۸۳ كشور جهان تشكیل شد كه اصول و پیشنهادهای زیر به تفصیل مورد بحث قرار داد. [۱]
● اصل اول
برقراری مبادله و ارتباط بین مراكز اطلاع‎رسانی در سطح بین‎المللی ایجاب می‎كند كه این مراكز از سیستم‎های یك شكل در دكومانتاسیون و اطلاع‎رسانی پیروی نمایند. لذا اصل اول UNISIST را می‎توان بهبود و یك شكل كردن مكانیسم‎های ارتباطی بین سیستم‎های اطلاعات علمی دانست بر اساس این اصل شش نظریه به شرح ذیل به كنفرانس بین‎المللی UNISIST پیشنهاد شده است:
● پیشنهاد اول
به طوری كه اشاره كردیم به منظور سهولت ارتباط می‎بایستی كوشش نمود كه سیستم‎های موجود گردآوری و اشاعه اطلاعات علمی حتی‎المقدور یك شكل گردد برای نیل به این مقصود لازم است قبلاً فهرست كاملی از مراكز اطلاع‎رسانی و روش كار آنها در هر كشور تهیه شود. بدیهی است این فهرست كه هدف از گردآوری آن تصحیح روش‎های نادرست و نوسازی مراكز بر اساس سیستم‎های یك شكل اطلاعات‎رسانی است باید هر مركز و شیوه كار آن را به دقت توصیف كند.
● پیشنهاد دوم
از آنجا كه ركن اساسی یك مدرك یا سند علمی اطلاعات كتابشناسی آن است متخصصین UNISIST باید با شركت (Organisation Internationale de normalistation). ISO در مورد نحوه‎ی یك شكل كردن اطلاعات كتابشناسی مطالعه نمایند, به طوری كه بتوان برای ذخیره این اطلاعات از حسابگرهای الكترونیكی استفاده كرد.
● پیشنهاد سوم
به عنوان یكی از وسایل ضروری مبادله اطلاعات علمی باید كوشش شود كه فهرستی جهانی از مجلات و نشریات علمی منطبق با روال ISO تهیه گردد. باید خاطر نشان ساخت كه ISO در این زمینه فعالیت‎های فراوانی داشته كه از آن جمله می‎توان تلخیص اسامی نشریات علمی را یادآوری نمود.
● پیشنهاد چهارم
یكی از مهمترین اشكالات فعلی مراكز اطلاع‎رسانی علمی بازیابی اطلاعات است. معمولاً پژوهندگانی كه به مراكز دكومانتاسیون مراجعه می‎كنند در توصیف اطلاعاتی كه در جستجوی آن هستند از واژه‎ها و اصلاحات عادی زبان استفاده می‎كنند, در حالی كه اطلاعات یا بر اساس توصیف‎گرها و یا یك طبقه‎بندی سیستماتیك كه متداول‎تر از همه UDC است ذخیره شده است. لذا باید واژه‎نامه‎ها یا اصطلاح‎نامه‎هایی وجود داشته باشد تا پژوهنده و دكومانتالیست هر دو به آن مراجعه كنند و در بازیابی اطلاعات زبان واحدی داشته باشند. بنابراین از دانشگاه‎ها و مجامع علمی درخواست شده تا هیات‎هایی را مأمور مطالعه در واژه‎نامه و اصول و موازین ساختن آن به نمایند.
● پیشنهاد پنجم
استفاده از حسابگرهای الكترونیكی و سایر وسائل ماشینی در مورد ذخیره و بازیابی اطلاعات علمی مدتها است كه در بسیاری از كشورها معمول است لیكن مراكز اطلاعاتی در این مورد هر یك از برنامه‎ریزی خاص پیروی می‎كنند. لذا به منظور سهولت ارتباط بین مراكز لازم است كه برنامه ماشینی نمودن ذخیره و بازیابی اطلاعات علمی نیز یك شكل گردد در این زمینه ISO سرگرم مطالعه است.● پیشنهاد ششم
ارتباط مراكز اطلاع‎رسانی از طریق شبكه‎های مخابراتی مانند تلكس و Phacsimilli Transmition اهمیت زیــاد در زمــینه مبادلات اطلاعات علمی دارد به همین دلیل قرار شده است كه:
Union Internationale de ’telecomunication (UIT).
Federation Internationale pours le Traitement de L Information (IFIP),
Federation Internationale de documentation (FID)
مشتركاً مسئله استفاده از وسائل جدید مخابراتی را در زمینه انتقال اطلاعات علمی مورد بررسی قرار دهند كوشش می‎شود كه در این كار از تكنیك‎های جدید ارتباطات, مانند ارتباط از طریق اقمار مصنوعی, استفاده شود.باید دانست كه در حال حاضر چنین سیستمی در زمینه علوم و تحقیقات فضایی معمول است و بر اساس سیستم RECON نتیجه تحقیقات فضایی در NASA به مركز تحقیقات فضایی‎دار مشتات در آلمان منتقل و از آنجا با استفاده از شبكه‎های مخابراتی در اختیار مراكز تحقیقاتی فضایی فرانسه و هلند قرار می‎گیرد.
● اصل دوم
در اصل اول و پیشنهادهای وابسته به آن درباره مكانیسم‎های ارتباط بین مراكز شیوه یكنواخت ساختن این مكانیسم‎ها مطالبی بیان شد در این قسمت راه‎هایی برای بهبود وضع كتابخانه‎ها و مراكز دكومانتاسیون و اطلاع‎رسانی پیشنهاد می‎شود.
● پیشنهاد هفتم
از آنجا كه كتابخانه‎های علمی و اختصاصی دارای وظیفه بسیار عمده‎ای در اشاعه‎ی اطلاعات علمی هستند UNISIST پیشنهاد می‎نماید كه برای نوسازی این كتابخانه‎ها با توجه به اهمیت فراوان آنها در تحقیقات علمی اقدامات سریعی با مشاركت سازمانهای بین‎المللی به عمل آید.
● پیشنهاد هشتم
به طوری كه قبلاً اشاره كردیم یكی از وسایل بسیار مؤثر اشاعه اطلاعات علمی انتشار چكیده‎نامه است. تأمین چنین سرویسی در هر كشور موجب خواهد شد كه محققین و علمای كشورها از انزوا خارج شده و اطمینان حاصل كنند كه نتیجه تحقیقات آنها درلابلای صفحات نشریات علمی و فنی گم نمی‎شود بلكه از طریق نشریات و چكیده‎نامه‎ها به نظر همكارانشان در اقصی نقاط دنیا خواهد رسید.
● پیشنهاد نهم
مراكز دكومانتاسیون اختصاصی به علت وظیفه عمده‎ای كه در پاسخگویی به نیازهای متخصصان و محققان دارند باید مورد توجه فراوان قرار گیرند. ارتباط این مراكز با یكدیگر به منظور تشكیل یك شبكه جهانی موجب خواهد شد كه محققان هر رشته به طور كامل از اطلاعاتی كه در زمینه تخصص آنها در جهان وجود دارد بهره‎مند گردند.
● اصل سوم
چون كلیه فعالیتهای پیش‎بینی شده در چهارچوب UNISIST احتیاج به نیروی انسانی متخصص دارد لذا پیشنهاد می‎شود كه با كمك سازمانهای بین‎المللی و شركت فعالانه دولتها به ترییت كادر متخصص كتابدار و دكومانتالیست و متخصصین تهیه چكیده و نمایه به پردازند در این مورد یادآور می‎شود كه دولت لهستان به كمك یونسكو اقدام به ایجاد مدرسه بین‎المللی دكومانتاسیون خواهد نمود.
● اصل چهارم
مربوط به سازمانی است كه درهر كشور باید در زمینه جمع‎آوری و اشاعه اطلاعات عملی وجود داشته باشد.
● پیشنهاد دهم
توصیه می‎شود كه كشورها به منظور یكنواخت ساختن سیستم‎های اطلاعات علمی خود هر یك دارای یك مركز ملی دكومانتاسیون باشند. وظیفه این مركز ملی هماهنگ ساختن فعالیت سایر مراكز دكومانتاسیون كشور است. ضمناً این مراكز ملی می‎توانند به عنوان رابط در پروژه‎های UNISIST شركت داشته و زمینه را برای اجرای پیشنهادات UNISIST مساعد سازند. در حال حاضر چنین تشكیلاتی در بعضی از كشورهای اروپای شرقی و در اتحاد جماهیر شوروی وجود دارد.
● پیشنهاد یازدهم
از آنجا كه یك كتابخانه یا یك مركز دكومانتاسیون قادر نیست كه كلیه مدارك علمی مورد نیاز مراجعین خود را در برداشته باشد لذا باید از شیوه امانت بین كتابخانه‎ها استفاده نمود البته امانت بین كتابخانه‎ها كه قرار است در هر قاره با كمك یونسكو اجرا شود فعلاً فقط در امریكا و اروپا عملی می‎گردد.با توجه به مشكلات مالی كشورهای در حال توسعه بایستی دولتهایی كه طرح UNISIST را می‎پذیرند تسهیلاتی برای این كشورها قائل شوند كه با صرف مخارج كمتر و در اسرع وقت كتاب و مدارك علمی مورد نیاز پژوهندگان در اختیار آنان قرار گیرد. بدیهی است یكی از بزرگترین تسهیلاتی كه دولتها می‎توانند فراهم سازند این است كه به مجریان طرح امانت بین كتابخانه‎ها فرصت دهند كه از شبكه‎های مخابراتی و ارتباطی استفاده كنند.
●اصل پنجم UNISIST و مسائل كشورهای در حال توسعه در زمینه اطلاعات علمی
مسائل مربوط به كشورهای در حال توسعه موجب بحث فراوانی در كنفرانس UNISIST شد. نمایندگان این كشورها منجمله ایران پیشنهاد نمودند كه به اصل پنجم UNISIST اولویت داده شود تا این كشورها بتوانند در طرح مذكور شركت فعالانه‎ای داشته باشند.در این قسمت پیشنهاد شده است كه كشورهای در حال توسعه به منظور شركت در طرح UNISIST قبلاً باید دارای مراكز ملی دكومانتاسیون و اطلاع‎رسانی و كتابخانه‎های ملی و اختصاصی باشند زیرا مركز ملی دكومانتاسیون است كه به عنوان رابط یونسكو و مراكز دیگر می‎تواند پیشنهادهای UNISIST را در داخل هر كشور اجرا كند. باید یادآوری كرد كه مسائل مربوط به اطلاع‎رسانی علمی در كشورهای در حال توسعه برای اولین بار مطرح نمی‎شود بلكه قبلاً نیز UNIDO و یونسكو در این زمینه فعالیت‎هایی داشته‎اند. ایجاد مراكز دكومانتاسیون در كشورهای همجوار ایران یعنی تركیه و پاكستان و اقدام اخیر یونسكو به ایجاد مركزی در مؤسسه‎ی استاندارد ایران از این قبیل است.
ولی با توجه به احتیاجات كشورهای در حال توسعه به اطلاعات علمی و فنی جهت تنظیم برنامه‎های عمرانی و صنعتی نمودن این كشورها ضروری است كه مسأله اطلاعات علمی در كشورهای مذكور به صورت جدی‎تری مورد مطالعه قرار گیرد. و یونسكو با توجه به اهمیت این مسأله و درخواست و پافشاری نمایندگان كشورهای در حال توسعه تصمیم گرفته است كه هر چه زودتر با اعزام متخصص و تنظیم برنامه خاص به ایجاد و نوسازی مراكز دكومانتاسیون در كشورهای در حال توسعه بپردازد.[۱] كنفرانس UNISIST از ۴ تا ۹ اكتبر ۱۹۷۱ در مقر یونسكو با مشاركت ۸۳ نماینده از كشورهای جهان تشكیل شد. هیئت نمایندگی ایران به ریاست آقای پروفسور رضا و آقایان عبدالرحیم احمدی قائم مقام مؤسسه تحقیقات و برنامه‎ریزی علمی و آموزشی و حسین دانشی در این كنفرانس شركت كردند.

نوشته: حسین دانشی

منبع : فصلنامه علوم اطلاع رسانی