ژنرال های مضطرب

اتفاقات روزهای اخیر تركیه خاطره روزهای حساس ۵ سال پیش را درذهن ها زنده كرده است . روزهای پرهیجان نوامبر۲۰۰۲ كه پیروزی پارلمانی اسلام گرایان تحت رهبری اردوغان، لائیك های این كشور بویژه ژنرال ها را دچار یك شوك تاریخی كرده بود.
امروزكه یك دوره پنج ساله از نخستین جدال ایدئولوژیك حزب عدالت و توسعه باژنرال ها می گذرد، خیلی از معادلات در پهنه سیاسی این كشور عوض شده است . دراین مدت حزب تحت امر اردوغان قد كشیده واز شكل یك گروه سیاسی نوپا به رتبه حزب حاكم ومدعی اداره كشور ارتقا یافته است . اسلام گرایان گمنام آن روز تركیه، اكنون به افرادی سرشناس وپرآوازه درصحنه سیاسی منطقه وجهان تبدیل شده اند و سرانجام درپایان این بیلان ۵ساله، كابینه ومجلس در اختیار اسلام گرایان با گرفتن نمره قبولی حتی از ناظران غربی وارائه كارنامه ای موفق درمیدان سیاست و اقتصاد تركیه برای كسب كانون های دیگر قدرت آماده شده اند.
بنابراین برای درك وقایعی كه این روزها صحنه سیاسی تركیه را در ابهام و اضطراب غرق كرده است . باید نگاه و تأملی در تاریخ این ۵ سال كرد. به نظر می آید آنها كه كمر همت به حذف ویا ازكارانداختن ماشین قدرت اسلام گرایان بسته اند با چشم باز یك دوره زمامداری اسلام گرایان را مرور كرده اند.
ژنرال ها و وارثان نظام آتاتورك با این آرزو و امید، این ۵ سال را به سركردند كه از یك سو، غول اقتصاد و گرداب بحران های امنیتی و سیاسی از زخم كردهای عراق گرفته تا ماجرای قبرس، دولتمردان اسلام گرا را مانند همه مردان حزبی از پا درخواهد آورد و از طرف دیگر این
۵ سال یك فرصت تنفسی خواهد بود برای اردوی سیاسی لائیك كه به یك بازسازی وتجدید قوادرساختار سیاسی و تشكیلاتی شان دست بزنند تا شاید آن آلترناتیو وبدیل موردنظربرابر اسلام گرایان كه غرب نیزانتظارش را می كشد، به صحنه بیاید.
اما چرخه امور وگردش زمان، خلاف محاسبات ژنرال ها پیش رفت . بخت خفته لائیك ها حتی دراین
۵ سال فرصت طلایی نیز زنده نشد وبرای پرچم ومیراث كمالیسم هیچ حامی تازه نفس وپرچمدار جدی ای به صحنه نیامد . كفه موازنه قدرت كه سال ۲۰۰۲ درسیاست داخلی به نفع اسلام گرایان تغییر كرده بودپس ازآن درجهان دیپلماسی نیزبه ضرر لائیك ها دگرگون شد تا حدی كه صدای دولت اردوغان به صدای غالب تركیه حتی در نگاه جهان غرب بدل شد .
اما ژنرال ها، روزگار ضعف وافول جبهه سیاسی خود را زمانی باور كردند كه فصل كارزار تازه از راه رسید. هیچ حادثه ای برای میراث داران نظام لائیك از این تلخ تر نبود كه وقتی دیدند حزب اسلام گرای عدالت و توسعه ۳۵۳ كرسی نمایندگی را به خود اختصاص داده اما ۳ حزب لائیك، جمهوری خواه خلق ۱۵۱كرسی، حزب مام میهن ۲۰كرسی، ، حزب راه راست ۴ كرسی دارند.
بنابراین رفتاراین روزهای نظامیان تركیه افزون برمنطق ومعادلات تاریخی باید با معیارهای روانشناختی نیز ارزیابی شود. پرخاشگری آنها درآوردگاه سیاسی امروز تركیه ،حالات افرادی را دارد كه همه فرصت ها را از دست رفته می بینند و همه بازوهای سیاسی آنان درعرصه پارلمان واحزاب كارآیی خود را ازدست داده اند. درآزاد ترین انتخابات لائیك ها نه كاندیدایی برای رقابت با نامزد اسلام گرایان دارند ونه آن كه درمجلسی كه قرار است سرنوشت رئیس جمهوری آینده را رقم بزند فراكسیون پرنفوذی كه بتواند سد راه انتخاب فرد مطلوب اسلام گرایان شود. در چنین وضع بن بست گونه ای ژنرال ها در دوراهی بزرگی واقع شده اند كه درواقع ویژگی تحول تاریخی امروز تركیه است . آنها باید یا واقعیت حاكمیت اسلام گرایان را برنظامی كه ۸۰ سال دركنترل لائیك ها بوده، بپذیرند یا آن كه بار دیگر به سنت دیرین، راه مداخله نظامی درسیاست را پیش گیرند و با توسل به زور و تهدید تفنگ حریف را از صحنه خارج كنند.
شواهد و وقایع این روزها حاكی از آن است كه آنها راه دوم را برگزیده اند، راهی پرهزینه كه حتی دوستان و شركای غرب نشین ژنرال ها از عواقب وآینده آن بیمناكند.
● نیروی تغییرناپذیر
حوادث جاری تركیه یك درس بزرگ برای همه نیروهای تحول خواه به ارمغان آورد كه راه دگرگونی این كشوراز اصلاح تفكر نظامیان این كشور می گذرد.البته این موضوعی نبود كه از نگاه اردوغان واسلام گرایان دوربماند اما گویی شیوه وروشی كه دراین ۵ سال سران عدالت وتوسعه برای تحول درنگاه ژنرالهای لائیك به سیاست پی گرفتند چندان قرین توفیق نبوده است.منطق اردوغان ودوستانش دراین وادی، منطق همزیستی ومدارا با جریان لائیك بوده است به عبارتی آنها برای شكستن رسوبات تفكر حذفی و منیت نظامیان به اكسیر«تكثر »توسل جستند ودرمقام اثبات این اصل برآمدندكه تركیه جامعه ای با هویت سیاسی واجتماعی متنوع است كه شرط نخست حكومتداری درچنین جامعه ای پذیرش واقعیت این تنوع است.
براین اساس است كه دولت ومجلس تحت امراسلام گرایان دراین ۵ سال از هرگونه حركت حذفی وسلبی نسبت به ایدئولوژی ویا احزاب لائیك پرهیزكردند. آنها حضور گروه ها وتشكل های وفادار به عقاید آتاتورك را به عنوان واقعیت سیاسی پذیرفتند.عزم آنان درتصویب قوانین واتخاذ تصمیم ها گریز ازافتادن درمناقشات فرساینده عقیدتی با لائیكها بود. به عبارتی آنها همه توان خود را بكاربستند تا تركیه دوره رهبری عدالت وتوسعه دردام دوقطبی اسلام گرا- لائیك گرفتارنشود. انتظار این بود كه این خط مشی مدارا و همزیستی، قدری از بدبینی ها وسوءظن تاریخی ژنرالها نسبت به نسل تازه سیاستمداران اسلام گرا را رفع كنداما اتفاقات اخیر نشان داد كه نه رشته حوادث توفنده یك دهه اخیرتركیه ومنطقه ونه سیاست مدارای اسلام گرایان این كشورتغییری در نگرش ژنرال ها ایجاد نكرده است.
بیانیه های امروز ارتش تركیه وواژگانی كه برای نفی حقوق سیاسی احزاب رقیب بكارگرفته، گویای این واقعیت است كه ارتش با همان معیارها ومحاسبه های دوران جنگ سرد صحنه سیاست را می نگرد. اما پیامدهای این نگرش چیست؟
نتیجه نخست تكیه براین معیارهای كهنه این است كه ژنرال آنیت ودوستانش ازهمان منطق زور برای برهم زدن موازنه قدرت بهره می جویند، این درحالی است كه دوران كاربرد این روش ها وآموزه ها مدتها ست سپری شده است ودر ضعیف ترین نظام های حكومتی نیز مداخله نهاد ارتش درسیاست نفی وتقبیح می شود.
دیگر پیامد بقا برعقاید پیشین این است كه نهاد ارتش همچنان خود را نه تنها درصدرهرم قدرت بلكه محورومدار همه امورسیاست واجتماع می بیند كه گویی پارلمان واحزاب جز سایه ای ازحضوراین قدرت درصحنه سیاست بیش نیستند.دربیانیه اخیرارتش این نكته به روشنی نمایان است كه دامنه قدرت طلبی ژنرال های آنكارا تا آنجاست كه حتی سودای اعمال نظر درآئین و رسومات فرهنگی جامعه رادارند.
سومین نكته درتلقی ارتش كه موجب بهت ناظران شد، اصرار آنها برجاودانگی اندیشه ای است كه بیشتر ناظران برپایان وافول آن حكم داده اند.تفكركمالیسم كه درتوفان تحولات سیاسی این كشوردر دهه ۹۰ دچارشكاف وآسیب شده بود به یك شكست تاریخی درآغاز قرن جدید دربرابرنیروی تازه نفس اسلام گرایان تن داد.رویگردانی جامعه تركیه از ارزش هایی كه ژنرالها آنها را ابدی خوانده اند درچند انتخابات پیاپی به اثبات رسید ونظرسنجی ها حاكی ازآن هستند كه این آهنگ ورویكرد در۵ سال زمامداری دولت اردوغان تشدید شده است تنها كافی است دراین نظرخواهی ها به مقوله حجاب كه ازقضا مركز نگرانی دربیانیه نظامیان است، توجه شود كه بالغ بر۶۰ درصد مردم جوابی خلاف میل لائیك ها بدان داده اند.
● ویژگی نزاع جدید
رویارویی نظامیان با اسلامگرایان در عرصه تركیه پدیده تازه ای نیست اما آنچه به این حادثه تكراری جنبه تازگی و اهمیت می بخشد، شرایط سیاسی داخل وخارج این كشور از یك سو و موقعیت و توانایی دو نیروی درگیر در پیش بردن این كشمكش از سوی دیگر است.
در حالی كه مراحل قبلی سركوب سیاسی اسلامگرایان به دست ژنرال ها درفضای قطب بندی شده شرق وغرب صورت گرفت واغلب تأییدوسكوت جامعه بین المللی را به همراه داشت اما فضای كنونی منطقه وجهان برخلاف میل وتمایل ارتشیان لائیك پیش می رود. از طرفی اسلامگرایانی كه امروز موقعیت لائیك ها رابه چالش خوانده انددیگریك نیروی درجه دو یا اقلیت سیاسی نیستند، آنهابه عنوان حزب حاكم ظاهرشده اند و افزون بر آن برموج حمایت منطقه ای و جهانی پشتگرم هستند. دولت اردوغان بیش و پیش از حمایت هم كیشان اش در جهان اسلام، دولتی مورد تأیید وحمایت طیف وسیعی ازطرف های اروپایی وآسیایی است. دراین باره گزارش های تازه رسانه های غرب بویژه سلسله گزارش اقتصادی ـ سیاسی بی.بی.سی و وال استریت ژورنال گویای واقعیت است. درهمه این گزارش ها بر عملكرد موفق اقتصادی و دیپلماتیك اردوغان تأكید شده است. همه ناظران غربی از دوران زمامداری او به عنوان دوران ثبات ورشد تركیه یاد كرده اند.
اما به همان اندازه كه اردوغان توجه خارج را به خود جلب كرد درداخل با بی مهری لائیك ها روبه رو شد. احزاب لائیك در این ۵ سال هیچ فرصتی را در مخالفت با دولت او فروگذار نكردند. آنها بیشتر با تكیه بر رئیس جمهورلائیك این كشوركوشیدند بیش ازهمه تصمیم ها وتدابیر اردوغان برای تغییر چهره فرهنگی تركیه راناكام گذارند. روش مرسوم آنان به جز سمپاشی تبلیغاتی، وتوكردن قوانین مجلس اسلامگرا به دست نجدت سزر بود. اما ارتش در این ۵ سال چند مرحله رودرروی جدی با دولت اردوغان قرار گرفت وجالب است كه دو نمونه بارز آن یك بار به دلیل بحث حجاب و باردیگر به دلیل مسأله امنیت وقضیه كردستان عراق، موجب تنش لفظی اردوغان وفرمانده ارتش شد.
نخستین باردو سال پیش هنگام قتل یكی از قضاتی كه رأی به نفی حجاب داده بود، آنها مقابل هم قرار گرفتند. آن روز اردوغان، به اظهارات ۱۹ ماه مه، ژنرال حلمی فرمانده وقت ارتش كه خواستار ادامه تظاهرات گروهی در اعتراض به كشته شدن یك قاضی ترك شده و یك اسلامگرا را مظنون به ارتكاب این قتل دانسته بود واكنش نشان داد و گفت: ترغیب یك چنین اعتراضاتی نا مسئولانه است.بار دوم، در اكتبر ۲۰۰۶ وقتی یاشاربیوك آنیت نخستین حركت خودرا با ایراد نطق بر ضد اسلامگرایان آغاز كرد، اردوغان معترض شد.
عجیب است كه بیانیه تازه ارتش همان ادبیات و محتوای اعتراض های آن روز را دارد.ریشه نگرانی ارتش امروز در باب رسیدن اسلامگرایان به ریاست جمهوری نیز درست به این جا برمی گردد كه آنها تاكنون بر رئیس جمهور به عنوان اهرم كنترل مجلس اسلامگرا تكیه می كردند و این مقام درحفظ به اصطلاح ارزش های لائیك دارای كاربرد های روشن برای نظامیان بود. رؤسای جمهور درصحنه سیاسی همان نقش ارتش را درصحنه نظامی برای رژیم لائیك ایفا می كردند و در هرم حاكمیت تركیه این كرسی و این مقام نماد لائیك به حساب می آمد. لذا از دست دادن ریاست جمهوری درنگاه ژنرال ها در واقع فروریختن آخرین خاكریز مقاومت لائیسم است. به راستی كه كشمكش تاریخی لائیك ها و مذهبیون درسرزمین آناتولی به نقطه سرنوشت سازی رسیده است. جامعه تركیه كه درجریان انتخابات ۲۰۰۲ تمایل و اشتیاق به تغییر را آشكار كرد، اكنون در آستانه انتخاباتی دیگر آبستن عمیق ترین دگرگونی قرن اخیر شده است.

محمد نوری

منبع : روزنامه ایران