رژیم غذایی در بیماران دیابتی

بیماری دیابت یکی از شایع ترین بیماری های غدد درون ریز است. اکثر افراد درگیر با این بیماری چنانچه برنامه غذایی آگاهانه ای را انتخاب کنند بروز مشکلات را به طرز قابل بحثی کاهش می دهند.مشکل اساسی اینجاست که با تشخیص دیابت درست در موقعیتی قرار می گیریم که باید عادات غذایی خود را تغییر بدهیم، هر تغییری در ابتدا سخت است ولی از آنجایی که عنصر عادت را در کلیه امور زندگی مربوط به انسان ها نمی توان نادیده گرفت، بدن به زودی با شرایط جدید وفق پیدا می کند و از آنجایی که مشکلات فرد در اثر این رعایت ها برطرف می شود تمایل به داشتن رژیم غذایی مخصوص بیشتر می شود. مشاوره تغذیه بسیار لازم است و به بیماران یاد خواهد داد تا جیره غذایی برخی مواد غذایی را در برنامه غذایی خود تعیین نمایند. از آنجایی که هیچ گروه غذایی به تنهایی قادر نیست تا تمام مواد مغذی مورد نیاز برای بدن را تامین کند بنابراین استفاده از یک رژیم غذایی شامل طیف وسیعی از خوراکی ها افراد درگیر با این بیماری را در وضعیت خوبی از نظر سلامت قرار خواهد داد.
توصیه هایی که در زیر به آنها اشاره خواهیم کرد برای افراد درگیر با هر دو نوع دیابت (۱- وابسته به انسولین IDDM و ۲- غیر وابسته به انسولین NIDDM) کارآمد است. در جایی که نیاز به فرق گذاشتن در این دو نوع است ذکر خواهد شد. همچنین افراد با دیابت بارداری (GDM) و افرادی که میزان قند خون آنها در حد مرزی است (IGT) می توانند از این توصیه ها بهره ببرند .
۱) کالری
هر ماده مغذی انرژی زایی که به عنوان انرژی مصرف نشود به صورت چربی ذخیره می شود. بنابراین باید سعی شود که بین میزان کل کالری دریافتی با میزان سوخت آن در بدن توازن برقرار شود.برای افرادی که انسولین اگزوژن استفاده می کنند جلوگیری از افزایش وزن یک هدف اساسی است و برای افرادی با تیپ دو دیابت (غیر وابسته)، کاهش وزن متوسط با توجه به وزن اولیه نمایانگر کاهش در هایپرگلیسمی (بالا بودن قند خون)، مقاومت انسولین، اختلالات چربی و بالا بودن فشار خون بوده است.به عنوان مثال یک کالری مناسب برای کودکان کالری است که مقدار انرژی لازم برای رشد و نمو را در کودکان به ارمغان بیاورد و وعده های غذایی در مورد کودکان نباید محدودیت از نظر انرژی داشته باشد. (از این رو به خصوص در مورد کودکان استفاده از مشاوره تغذیه ای ضروری است.)محدودیت کالریکی و کاهش وزن متوسط در حدود ۷-۵ کیلوگرم نشانه های خوبی را در کنترل دیابت نشان می دهد حتی اگر یک وزن مطلوب به دست نیاید.
۲) کربوهیدرات ها
یک دریافت کافی از کربوهیدرات ها تا ۵۰ درصد کالری روزانه توصیه می شود. حبوبات، سبزیجات و میوه ها منابع خوبی برای ویتامین، مینرال و فیبر هستند. توصیه ها در جهت حذف یا تقلیل میزان کربوهیدرات های ساده به میزان ۵ درصد از کالری های روزانه است. این مواد شامل قند، شکر، مربا، شیرینی ها و... هستند که قند آنها نسبت به کربوهیدرات های کمپلکس (نان، غلات، ماکارونی و...) سریع تر وارد خون می شود. بنابر این افزایش سریع قند خون را به دنبال خواهد داشت. بد نیست در اینجا اندکی راجع به جانشین های فاقد کالری قندی که قندخون را افزایش نمی دهند صحبت کنیم چون این مواد حاوی هیچگونه کربوهیدراتی نیستند. اینها شامل شیرین کننده های مصنوعی مثل آسپارتام، ساخارین و آسه سولفام کا هستند. برخی الکل های قندی که به عنوان جانشین قند مصرف می شوند، دارای کالری بوده و پس از جذب وارد خون می شوند. اینها شامل سوربیتول، مانیتول و گزیلیتول هستند، که معمولاً بسیار آرام تر از قند جذب شده و نسبت به گلوکز و ساکاروز کمتر باعث افزایش سطح قند خون می شوند، البته اگر بیشتر از ۲۰تا ۵۰ گرم در روز مصرف شوند ناراحتی های گوارشی و در نهایت اسهال ایجاد می کنند. شیرین کننده های مصنوعی در زنان باردار و شیرده مثل ساخارین نباید مصرف شود و کودکان مبتلا به بیماری فنیل کتونوریا (PKU) نباید از آسپارتام استفاده کنند.
۳) پروتئین
پروتئین ها به عنوان جانشین شونده های بخش هایی از بدن استفاده می شوند. این مواد به عنوان انرژی مصرف نمی شوند مگر اینکه به مقدار کافی کربوهیدرات و چربی در اختیار بدن نباشد. خوردن پروتئین بخش مهم هر رژیم غذایی سالم است. ولی زیاده روی در یک چیز خوب می تواند بد باشد. به خصوص برای افرادی که مشکلات کلیوی دارند باید آگاهانه میزان پروتئین مصرفی شان را محدود کنند.
۴) چربی
هر فردی در رژیم غذایی خود به میزان کمی چربی نیاز دارد تا حیات بدن که در ارتباط با چربی ها است به طور مطلوب انجام شود. بنابراین مصرف محدود و از نوع خوب آن (روغن های مایع زیتون و آفتابگردون و گردو و سایر روغن های مایع) را توصیه می کنیم.
۵) فیبر
فیبر محلول (بنشن، جو، میوه ها و بعضی از سبزی ها) قادر به جذب مهار گلوکز از روده باریک است. و در درمان و جلوگیری از بیماری های دستگاه گوارش و سرطان کولون بسیار نافع است. بنابراین توصیه می شود که افراد دیابتی مقدار فیبر دریافتی شان مثل افراد عادی باشد و برای دریافت آن توصیه می شود. حدود ۳۵-۲۰ گرم در روز از فیبرهای خوراکی استفاده شود چون این مقدار احتیاج به منابع متعدد دارد. از این رو مواد زیر می توانند این هدف را اجرا کنند: غلات صبحانه ای، حبوبات کامل، میوه ها، سبزی ها و بنشن.
۶) ویتامین ها و مواد معدنی
قبل از مصرف مکمل ویتامین ها، با متخصص تغذیه مشورت کنید. تغییر مختصری در غذاهای انتخابی، می تواند هرگونه کمبود تغذیه ای را جبران کند. به نظر می رسد که توزیع مناسبی برای دریافت ویتامین ها و مواد معدنی برای افراد مواجه با دیابت وجود ندارد. آنتی اکسیدان هایی مثل ویتامین ث، ویتامینE و بتاکاروتن قابل توجه است و افرادی که کمبود در ویتامین ها و مواد معدنی دارند در معرض خطر بیشتری نسبت به افراد با کفایت تغذیه ای از نظر این مواد هستند. تحقیقات نشان داده است که عنصر کروم در تنظیم قند خون در محدوده مطلوب بسیار کارآمد است. همچنین تخلیه منیزیم با حساسیت به انسولین ارتباط دارد و با مکمل یاری از طریق خوراکی بهبود پیدا می کند (به خصوص در دیابت غیر وابسته به انسولین).
۷) نمک
بسیاری از افراد دیابتی به خصوص دیابت نوع دوم باید مراقب فشار خون خود باشند. بنابر این برای جلوگیری از خطرات بیشمار مصرف نمک و بالا رفتن فشار خون مصرف محدود نمک به این بیماران توصیه می شود. (مصرف حداکثر ۲.۵ تا ۳ گرم در افراد بدون فشار خون، کمتر از ۲.۵ برای افراد با فشار خون متوسط و کمتر از ۲ گرم در افراد با فشار خون بالا توصیه می شود.)
برای تسهیل در استنباط موارد یاد شده استفاده از توصیه های زیر می تواند بسیار سودمند باشد:
ـ استفاده از فیبر های محلول زمان لازم برای جذب قند خون را افزایش داده و از افزایش ناگهانی قند خون پس از مصرف وعده غذایی جلوگیری می کند. پس مصرف یک عدد سیب با پوست، حبوبات و سبزی های سرشار از فیبر به شما در کنترل قند خون کمک بزرگی می کند.
ـ مصرف سیب زمینی و هویج، آردهای سفید و جوانه گندم به شکل آرد شده برای شما ممنوع است، به خصوص سیب زمینی که ضریب گلیسمی (سرعت ورود قند به خون) بالایی داشته و به سرعت قند خون را افزایش می دهد.
ـ محدودیت و چشم پوشی از مصرف کربوهیدرات های ساده (قند، شکر، شیرینی، مربا، آرد سفید و ژله، آبنبات و...) را به شما توصیه و جایگزینی کربوهیدرات مصرفی را با انواع کمپلکس آن پیشنهاد می کنم، البته این بدان معنا نیست که هرگز قند مصرف نکنید بلکه به این دلیل محدود کردن آن توصیه می شود که از نظر تغذیه ای فاقد ارزش است چنانچه می گویند: «با بادام زمینی چه به دست می آورید که با سیب از دست می دهید.» بنابراین سعی شما در این باشد که نه تنها شما بلکه افراد خانواده شما به حذف آن از رژیم غذایی بیندیشند.
ـ بهترین شکل مصرف نان، استفاده از انواع سبوس دار آن است و باز بهترین گزینه ها استفاده از نان سنگک و نان جو است.
ـ از چربی باید پرهیز کرد، زیرا چربی زیاد سرعت سقوط بدن به طرف بیماری دیابت را تسریع می کند، به خصوص چربی های اشباع (جامد) که بر توانایی تاثیر انسولین بر متابولیسم قند تاثیر منفی می گذارد بنابراین توصیه من به شما این است که چربی های مریی گوشت ها (چربی هایی که با چشم دیده می شود) را جدا کرده، مرغ را حتماً بدون پوست مصرف کنید و مصرف سینه مرغ را به ران مرغ و سایر قسمت ها ارجحیت دهید.
ـ کباب کردن، بخارپز کردن و روش های پخت سریع را بر سرخ کردن در روغن ارجحیت بدهید، آب گوشت ها را سرد کنید و چربی سطح آنها را گرفته و سپس مصرف نمائید.
ـ خوردن ماهی ممکن است احتمال ابتلا به دیابت نوع دوم را ۵۰ درصد تقلیل دهد، یعنی اشخاصی که در رژیم غذایی آنها ماهی جای دارد تا حدود ۵۰ درصد کمتر از آنهایی که ماهی نمی خورند احتمال مبتلا شدن به ناراحتی عدم تحمل قند را دارند. ماهی سرشار از اسید چرب امگا ۳ بوده بنابراین مصرف حداقل دو بار در هفته بسیار توصیه می شود (البته توصیه می شود که بیماران دیابتیک نباید از کپسول های روغن ماهی جز با تجویز پزشک استفاده نمایند زیرا تنظیم قند خون این بیماران را مختل می کند).
ـ پیاز و سیر (در صورت عدم استفاده از آسپیرین و نداشتن مشکلات گوارشی در رابطه با سیر) از قدیمی ترین ماده غذایی هستند که از نظر کنترل بیماری دیابت مورد توجه بوده و تحقیقات جدید این موارد را تاکید کرده است (خام و پخته تفاوتی ندارد). پیاز ممکن است از طریق تاثیر در سوخت و ساز گلوکز در کبد و یا افزایش سطح انسولین و یا بالاخره افزایش اثر کیفی انسولین برای کاهش قند خون موثر باشد .
ـ کلم بروکلی از سبزی های بسیار مفید است که منبع غنی کروم است و به تنظیم قند خون در محدوده مطلوب بسیار کمک می کند (حتی در مواردی مصرف کروم نیاز استفاده از قرص ها را برطرف کرده است)، در یک پیمانه بروکلی حدود ۲۲ میکروگرم کروم وجود دارد یعنی ده برابر بیشتر از سایر مواد غذایی. جو نیز از نظر کروم غنی است. از دیگر مواد غذایی حاوی کروم می توان به مغزه های گیاهی، قارچ خوراکی، سبوس غلات، ریواس و مخمر اشاره کرد.
ـ لبنیات مصرفی شما باید از نوع کم چرب باشد (به جز در کودکان) و مصرف لبنیات پر چرب، انواع خامه ها، پنیر های (گودا، پیتزا و...) سرشیر، کره و ... را از رژیم غذایی خود حذف کنید.
ـ آنتی اکسیدان ها شامل ویتامین C,E و بتاکاروتن از ماده های بسیار مهم برای حفاظت از سلول های بتا (سلول های تولید کننده انسولین) هستند بنابراین از منابع حاوی این ویتامین استفاده کنید. ویتامین C به وفور در انواع مرکبات، لیموترش، جعفری، توت فرنگی، فلفل دلمه و ... وجود دارد. همچنین ویتامین E چیزی است که در روغن زیتون، روغن مایع آفتابگردون، گردو، جوانه گندم و... وجود دارد، بالاخره بتاکاروتن (پیش ساز ویتامین آ) در میوه های رنگی به خصوص زرد و نارنجی و سبزی های سبز تیره وجود دارد، پس میوه ها و سبزی ها را (اگر مشکل گوارشی ندارید) بهتر از انواع پخته بدانید و انواع پخته را بهتر از انواع منجمد و بخارپزی که بخار آن خارج می شود یا آب آن دور ریخته می شود.
ـ خوردن میوه ها به شکل کامل باعث افزایش تدریجی قندخون می شود و جالب است بدانید که بیشتر ویتامین ها و مواد معدنی در لایه های نزدیک به پوست میوه ها قرار دارد پس میوه هایی را که می شود با پوست خورد با پوست میل کنید و مصرف میوه های بسیار شیرین را یا ممنوع و یا بسیار کاهش دهید مثل موز، انجیر، زردآلو، خربزه، انگور شیرین و...
ـ برخی از ادویه ها فعالیت انسولین را تشدید می کنند تا جایی که تحقیقات ثابت می کند که دارچین، میخک، زردچوبه (برای پیشگیری از گرفتگی عروق و آلزایمر نیز مفید است) و برگ بو، فعالیت انسولین را تا ۳ برابر افزایش می دهند که در بین آنها اثر دارچین از بقیه بیشتر است به طوری که مقدار کمی دارچین که روی غذا های شیرین پاشیده شود فعالیت انسولین را افزایش داده و مانع از افزایش قند خون می شود.
ـ تخم شنبلیله حاوی ماده موثر گالاکتومانان از دیرباز در ایران و سایر کشور های مشرق زمین برای کنترل دیابت استفاده می شده است که این اثر در افراد مبتلا به دیابت نوع اول بسیار چشمگیر بوده و حتی کاهش چربی های خون را هم به دنبال داشته است.
ـ مصرف میزان ۸ - ۷ لیوان آب در روز را به شما توصیه می کنم.
ـ به خود عادت دهید که برچسب تمام مواد غذایی را قبل از مصرف بخوانید. ممکن است تعجب کنید که بسیاری از غذاهای حاوی شیرین کننده های مصنوعی کم کالری مثل دسر های رژیمی، نوشابه ها و... اغلب شامل نشاسته و سایر قند ها و چربی ها و پروتئین ها نیز هستند که این مواد کالری زیادی دارند و موجب افزایش قند خون می شوند. همچنین به موضوع کم چربی یا بدون چربی نیز توجه کنید. اغلب این محصولات اجزایی به عنوان حجیم شونده به آن افزوده می شود (مثل مالتو دکسترین، و پلی دکستروز در محصولاتی مانند ماست بدون شیرینی و بستنی کم چربی و...) که بر سطح قند خون اثر خواهند گذاشت.
ـ غذایی که به صورت قطعات بزرگتر باشد، خیلی آهسته تر از غذاهای نرم (پوره شده) هضم می شوند. غذای پخته سریع تر از غذای خام هضم می شود و غذایی که رطوبت داشته باشد خیلی سریع تر از غذای خشک (ذرت بوداده در برابر آب پز) هضم می شود و کلاً غذایی که آهسته تر هضم می شود کربوهیدرات ها را آهسته تر در خون وارد می کند و قند خون را به میزان زیاد بالا نمی برد.
ـ سعی کنید تخم مرغ مصرفی شما بیشتر از ۳ عدد در هفته نباشد (البته شکل کامل آن مورد نظر است) در حالی که استفاده از سفیده به شرط اینکه کاملاً پخته شده باشد موردی ندارد، البته در حین پیدا شدن رنگ زرد مخصوص پوست در بیماران مبتلا به دیابت (گزانتوکرومی ) مصرف تخم مرغ را محدود می کنند.
ـ از آنجایی که تاکید فراوان بر کم کردن مصرف نمک توسط افراد مبتلا به این بیماری است بنابراین توصیه می شود که نمکدان را بر سر سفره نیاورید، برچسب ماده غذایی را مطالعه کنید، برای طعم دهی به غذاها از چاشنی های سالم استفاده کنید، پنیرها را در آب بگذارید و مصرف مواد غذایی فرآوری شده نظیر سوسیس و کالباس را بسیار محدود یا حذف کنید.
ـ مرزه از دیگر سبزی های مفید برای این بیماران است. از دیگر موارد می توان به کلم، کدوسبز که بسیار عالی است، شلغم و تره اشاره کرد.
ـ میوه هایی نظیر توت فرنگی (قند آن لولوز است و دارای مقدار زیادی اسید سیالیک است) ،خرما (البته با احتیاط)، گلابی، گیلاس و سیب به خصوص با پوست را فراموش نکنید.
ـ سویا ماده غذایی مفید و موثری است که بر چربی های خون هم اثر شگفت انگیزی داراست پس از مصرف آن غافل نشوید.
ـ در حبوبات مصرف عدس برای این بیماران را توصیه می کنم ولی در مصرف لوبیا بهتر است که جانب احتیاط را رعایت کنند.
ـ برای پیشگیری از دیابت نوع اول (وابسته به انسولین) توصیه می شود که لااقل تا یک سالگی از دادن فرآورده های لبنی خودداری کنند. توجیه دانشمندان تغذیه این است که حتی الامکان نباید به نوزاد شیرگاو داد مخصوصاً اگر سابقه ارثی این بیماری در خانواده آنها باشد.
ـ مهمترین نکته در رابطه با افراد مبتلا به دیابت نوع اول این است که باید یک میان وعده در پیک اثر انسولین داشته باشند زیرا به فاصله ۴۵- ۳۰ دقیقه بعد از مصرف انسولین افت قند خون خواهند داشت که با علامت ضعف خود را نشان می دهد از این رو در نظر گرفتن یک میان وعده مثل نان و پنیر، یک لیوان شیر یا یک عدد میوه را به آنها توصیه می کنم.
ـ بالاخره توصیه ای که مورد تاکید اکثر کارشناسان تغذیه است، مهمترین رژیم غذایی را رژیمی توصیه می کند که برای پیشگیری از بیماری های قلب و عروق هم کارآمد است و در آن چربی به خصوص چربی حیوانی خیلی محدود می شود و مواد هیدروکربنی (نشاسته ای و قندی) نیز. در عوض از مواد غذایی سرشار از فیبر نظیر حبوبات و سبزیجات استفاده شود. دانه های غلات به شکل کامل (سبوس نگرفته) و مغز های گیاهی استفاده شود و در آخر به متعادل نگه داشتن وزن بدن و نرمش و ورزش (حداقل ۳ بار در هفته هر بار ۲۰ دقیقه) و به موازات رژیم غذایی مناسب و توجه خاص به پیاده روی و نرمش های روزانه، تامین موجبات آرامش اعصاب بسیار توصیه می شود.

صدف کوه کن کارشناس تغذیه و رژیم درمانی

منبع : انجمن درمانگران ایران