دیدار از جزیره بردگان

اگرچه هنوز نیز در دنیای مدرن استثمار انسانها- كه از آن به عنوان برده داری نوین یاد می شود- به اشكال مختلف ادامه دارد، اما برده داری به شكل تاریخی كه در آن انسانها به عنوان كالا مورد دادوستد قرار می گرفتند امری منحصر به فرد است كه اكنون جنبه تاریخی و بیشتر عبرت گیری و شرم دارد. یكی از نقاطی كه همراه با واژه برده داری به ذهن متبادر می شود قاره آفریقاست. در این قاره نیز جزیره «گوره» در كشور سنگال كه در غربی ترین نقطه آفریقا قرار دارد به عنوان اصلی ترین مركز انتقال برده به دنیای نوین تلقی می شود. نقش تاریخی این جزیره در این خصوص موجب شده تا گوره در فهرست میراث جهانی یونسكو ثبت شود و به مركزی برای توریسم و عبرت گیری از تاریخ تبدیل شود.
به عنوان یك روزنامه نگار و پژوهشگر مسائل بین المللی از مدتها قبل هم درباره برده داری و هم درباره آفریقا اطلاعاتی به دست آورده بودم. از قبل با نام جزیره گوره و نقش آن در تجارت برده نیز تا حدودی آشنا بوده ام. وقتی مدتی قبل تلویزیون جمهوری اسلامی فیلم دیدار سید محمد خاتمی، رئیس جمهور پیشین ایران از سنگال و به و یژه جزیره گوره را نشان می داد علاقه من به شناخت بیشتر این جزیره به دلیل نقش تاریخی آن بیشتر شد. همچنین فرارسیدن روز ۲۳ اوت (اول شهریور) كه اكنون «روز جهانی یادآوری تجارت برده و الغای برده داری» نام گرفته و انتشار گزارش هایی در رسانه های جهان(در ایران تنها روز اول شهریور واحد مركزی خبر در خبری با عنوان «یادآوری دوران برده داری در بریستول انگلیس» به بررسی نقش بندر بریستول به عنوان مقصد ورود بردگان به اروپا پرداخت.) در خصوص مراسم مختلفی كه در برخی كشورها در این زمینه برگزار شد انگیزه دیدار من از جزیره گوره را چندبرابر كرد. در نهایت سفر من به داكار پایتخت سنگال برای ارائه مقاله در دومین كنفرانس بین المللی مطالعات جهانی شدن زمینه تحقق این خواسته را فراهم كرد و روز یكشنبه ششم شهریور با كشتی طی یك سفر دریایی به جزیره گوره سفر كردم. آنچه در این گزارش می خوانید برخی از نكاتی است كه در خصوص جایگاه این جزیره به ویژه نقش آن در تجارت برده در این سفر مشاهده شده است.
یكی از عواملی كه به جایگاه و نقش تاریخی جزیره گوره در تجارت برده و نیز سیادت دریایی قدرت های استعماری كمك كرده ، موقعیت جغرافیایی كشور سنگال كه این جزیره در آن واقع شده می باشد. جمهوری سنگال در غربی ترین منطقه آفریقا واقع شده و از سمت غرب با اقیانوس اطلس، از شمال با موریتانی، از غرب با كشور مالی و از جنوب با كشور گینه هم مرز است. البته كشور كوچك گامبیا به صورت یك باریكه كوچك در مناطق جنوبی سنگال از سمت اقیانوس اطلس به درون سنگال امتداد یافته است. مساحت سنگال ۱۹۷ هزار و ۷۲۲ كیلومتر مربع و جمعیت آن ۱۱ میلیون نفر است. زبان رسمی این كشور كه در سال ۱۹۶۰ از استعمار فرانسه استقلال یافت فرانسوی و مذهب مردم آن اسلام می باشد.شهر داكار پایتخت و بزرگترین شهر سنگال و در واقع غربی ترین شهر قاره آفریقاست كه با جزیره گوره فاصله اندكی دارد. موقعیت خوب جغرافیایی و بندر بزرگ داكار این شهر را به یك مركز بزرگ تجاری و اقتصادی تبدیل كرده است كه اكنون بخش عمده ای از وظایف اقتصادی، تجاری و دریانوردی كه در گذشته بر دوش جزیره گوره بود را بر عهده دارد.فاصله بندر داكار تا جزیره گوره ۳ كیلومتر است، به طوری كه جزیره از ساحل به خوبی دیده می شود و وسیله سفر از داكار به گوره كشتی است كه از یكی از اسكله های بندر داكار انجام می شود.گوره یك جزیره كوچك با مساحت ۴۵ هكتار است كه در ابعاد ۹۰۰ در ۳۰۰ متری با شیب تند از شرق به غرب دقیقاً در روبروی بندر داكار واقع شده است. اگرچه امروزه این جزیره به عنوان سكونت گاه ۱۲۰۰ نفر كه ۹۵۰ نفر آنها مسلمان و بقیه مسیحی هستند همچون یك مركز جذب توریست عمل می كند، اما شهرت و اهمیت آن به دلیل نقش و جایگاه تاریخی آن در تجارت برده در عصر برده داری است.هر چند گفته می شود كه در دوران باستان اقوام مختلف از جمله فنیقی ها این جزیره را مورد استفاده قرار می داده اند اما در دوران جدید اولین بار پرتغالی ها در سال ۱۴۴۴ میلادی با كشف آن در این جزیره مستقر شدند. بعداً در سال ۱۸۱۷ جزیره گوره تحت سیطره استعمارگران هلندی قرار گرفت و به یك ایستگاه بین راهی برای كشتی های هلندی كه بین ساحل طلا(كشور غنای فعلی) و هند در رفت و آمد بودند تبدیل شد. گفته می شود كه نام «گوره» را احتمالاً هلندی ها از نام جزیره «گوئیره» در هلند گرفته اند. البته برخی نیز براین باور هستند كه نام این جزیره از تركیب دو واژه «گوده» و «رید» به معنی «بندر خوب» گرفته شده است.بعداً انگلیسی ها جزیره گوره را از چنگ هلندی ها درآوردند و مدتی آن را در سیطره خود گرفتند. البته بار دیگر هلندی ها این جزیره را اشغال كردند و سپس در عهد گسترش قدرت دریایی فرانسه جزیره گوره در سیطره آنها قرار گرفت. در سال ۱۸۰۲ نیز طبق معاهده ای صلح آمیز این جزیره به طور كامل به فرانسه تعلق گرفت و تا سال ۱۹۶۰ یعنی زمان استقلال سنگال در اختیار فرانسوی ها بود. اكنون نیز علاوه بر زبان فرانسه، آثار فرانسوی جزیره گوره از آثار سایر استعمارگران این جزیره آشكارتر است كه از آن جمله می توان به اقامتگاه نیروی دریایی فرانسه كه اكنون نیز مورد استفاده است یا وجود یك توپ دو لوله غول پیكر با برد ۱۴ كیلومتر و قطر ۲۴۰ میلی متر كه بر بلندترین منطقه جزیره كه برای مقابله با مهاجمان استعماری دیگر نصب شده اشاره كرد. این توپ تنها یك بار در سپتامبر ۱۹۴۰ مورد استفاده قرار گرفته و موجب غرق كشتی انگلیسی «تاكمن» شده است.جزیره گوره به دلیل موقعیت جغرافیایی و نزدیكی به قاره آمریكا در عصر برده داری به مهم ترین مركز صدور و انتقال برده تبدیل شد به طوری كه طی مدت ۳۵۰ سال حدود ۲۰ میلیون نفر از محرومان سیاهپوست آفریقا به عنوان برده از این جزیره راهی دنیای نو در قاره آمریكا شدند تا به قول رئیس جمهور سنگال با خون خود مزارع كشورهای مرفه تر را آبیاری كنند.پس از الغای برده داری در سال ،۱۸۴۸ جزیره گوره به مركزی برای سیاست های دریایی و تجاری قدرت های اشغالگر و استعماری تبدیل شد. بعداً به موازات كاهش نقش تجاری این جزیره، گوره به مركزی برای گسترش استعمار فرانسوی و ترویج مذهب مسیحیت در غرب آفریقا و اولین مركز جامعه فرانسوی غرب آفریقا تبدیل شد.اكنون كه گوره در كنار زندگی عادی مردمان فقیر خود در فهرست میراث جهانی یونسكو به ثبت رسیده مهم ترین كاركرد آن جنبه توریستی آن می باشد. در جزیره گوره اگرچه اكنون آثار مختلف تاریخی و جدید همچون خیابان بوفلر، كلیسای كاتولیك سنت چارل كرومه، موزه جدید تایس، یك مسجد، و بنای یادبود گوره، خانه ییلاقی رئیس جمهور سنگال وجود دارد كه مورد بازدید سیاحان قرارمی گیرد اما آنچه بیش از همه این آثار جلب توجه می كند خانه بردگان است.اولین خانه بردگان در گوره در سال ۱۵۳۶ توسط پرتغالی ها ساخته شده كه از آن برای آماده سازی انتقال برده ها به قاره آمریكا استفاده می شد. خانه بردگانی كه امروز در گوره به عنوان یك موزه مورد بازدید توریست ها قرار می گیرد در سال ۱۷۷۶ توسط هلندی ها ساخته شده است. این خانه در دو طبقه ساخته شده كه در طبقه بالا كه امكانات خوبی وجود دارد صاحبان و تاجران برده مستقر بوده اند و در طبقه پایین كه در وضعیت اسفباری از همه نظر بوده بردگان حبس بوده اند. در طبقه پایین خانه بردگان در اتاق هایی به اندازه ۵/۲ در ۵/۲ متر حدود ۵۰ برده نگهداری می شده است كه در طول شبانه روز یك بار برای قضای حاجت به بیرون می رفتند. البته در این خانه جای مردان، زنان و كودكان از یكدیگر جدا بوده و وضعیت بد بهداشتی و شیوع بیماری ها بسیاری از آنان را در مدت حضور در این خانه كه ۳ ماه طول می كشیده است از پای درمی آورده است كه مجموع آن بر رقم ۶ میلیون بالغ می شود. به علاوه در این محل تاجران برده فقط طالب بردگان مرد چاق و تنومند بالای ۶۰ كیلوگرم و زنان برده زیبا بوده اند. این امر باعث می شده تا بسیاری از بردگان كه واجد این شرایط نبوده اند بدون این كه آزاد شوند تا مدت ها در این وضعیت تلخ باقی بمانند. به علاوه جداكردن زنان و مردان و كودكان از یكدیگر باعث می شد تا در نهایت هنگام انتقال آنان؛ دنیای جدید برای همیشه بین پدران و مادران و فرزندان جدایی بیفتد و هر كدام به نقطه دور از دیگری برود.
از جمله مكان های خانه بردگان كه امروزه به محل عذرخواهی سران و مقامات كشورهای غربی از رفتارهای زشت و ناپسند پیشینیان خود با بردگان آفریقا تبدیل شده «در بدون بازگشت» است. این در كه عبور از آن برای بردگان به معنی خداحافظی دائمی با آفریقا بوده راهرو كوچكی است كه از یك درگاه به اقیانوس اطلس متصل است و توسط پلی به كشتی متصل می شده است تا بردگان از طریق آن به كشتی منتقل شوند. البته در دو طرف درگاه سنگرهایی وجود دارد كه هنگام انتقال بردگان به كشتی افراد مسلح با استقرار در آن چنانچه برده ای برای فرار از دست تاجران خود را به دریا می افكند به او شلیك می كرده اند تا نتواند جان سالم به در برد.سال ۱۹۹۲ پاپ ژان پل دوم با حضور در جزیره گوره و در حالی كه سخنان او از شبكه های تلویزیونی جهان پخش می شد از محل در بدون بازگشت از رفتار مسیحیان با بردگان عذرخواهی كرد. لوح این عذرخواهی نیز اكنون در كلیسای گوره نصب شده است. همچنین بسیاری دیگر از رهبران غربی همچون بیل كلینتون رئیس جمهور سابق آمریكا، تونی بلر نخست وزیر انگلیس از این محل از جهان عذرخواهی كرده اند. البته آن طوری كه راهنمای موزه می گفت تنها مقام غربی كه از گوره دیدن كرده ولی حاضر به عذرخواهی نشده جورج بوش رئیس جمهور كنونی آمریكاست.نقش تاریخی هر چند تلخ گوره در تجارت برده باعث شده كه امروز این جزیره نقش نمادینی در تاریخ بشر داشته باشد. در سال ۱۹۷۸ جزیره گوره در فهرست میراث جهانی یونسكو به ثبت رسید و به علاوه یونسكو در اینترنت زمینه «سفر مجازی» به خانه بردگان را فراهم كرده است. كوشیرو ماتسورا مدیر كل یونسكو در پیامی به مناسبت افتتاح این سایت تأكید كرده «جزیره گوره محلی تاریخی در غرب آفریقاست كه صدها هزار زن، مرد و كودك از سراسر آفریقا دستگیر شدند و با غل و زنجیرهایی كه برپا داشتند از آن به دنیای جدید منتقل شدند. این مكان مشهور اكنون یك زیارتگاه جهانی است كه همه ما از قاره های مختلف باید به آنجا بیاییم و با غم و اندوه تراژدی ای را كه زمانی انسان هایی همچون ما بر افراد دیگری از همنوعانمان تحمیل كرده یادآوری كنیم.»همچنین «عبدالله واده» رئیس جمهور سنگال نیز در پیامی به مناسب افتتاح سایت سفر مجازی به خانه بردگان توسط یونسكو تأكید كرده «بسیار خوشوقتم كه در دروازه موزه جزیره بردگان به شما خوشامد گویم. در این سفر شما محلی را مشاهده خواهید كرد كه دربردارنده خاطرات میلیون ها زن و مردی است كه اكنون جان باخته اند، مردان و زنانی كه با زور از خانه هایشان بیرون كشیده شدند تا با خون خود مزارع كشورهای مرفه تر را آبیاری كنند. اكنون در فجر هزاره سوم فناوری های اطلاعات به مردم جهان اجازه دیدار از موزه بردگان در سنگال و تجربه حضور در فصل دردناكی از تاریخ بشریت را هر چند به صورت مجازی می دهد.»
دكتر علی صباغیان

منبع : روزنامه همشهری