در باره خودمان و تاریخچه مدیریت وزارتخانه های ایران از یکصد سال گذشته تاکنون

به بهانه سی امین سالگرد انقلاب اسلامی قلمم را پس از مدتها برداشتم تا چیزی بنویسم . دیدم بحمدالله سوژه ها فراوانند ولی مجال اندک است و حوصله خوانندگان کاهش یافته و بازار تحقیق کساد است و همگان عجله دارند که هرچه زودتر به نتیجه برسند و قضاوت کنند.
باید اقرار کنم که ما در زمینه تاریخ نگاری عقب افتاده هستیم و هرگروهی تاریخ را به سود خود می نویسد و مصادره به مطلوب می کند و میراث خواران در همه صحنه ها و میادین نه تنها کم نشده اند بلکه در حال افزایش هستند و از این جهت خودکفا هستیم و...
نوشتن تاریخ معاصر سخت تر است و همه اهل نظرند از هر صنف و جناح و قبیله ای . برخی معتقدند تاریخ یکی از منابع معرفت انسانهاست .
بعضی می گویند تاریخ علمی است که رخدادهای پیشین را می کاود.
ملتی که از تاریخ گذشته خود آگاهی نداشته باشد ناگزیر اشتباهات گذشته را تکرار خواهد نمود. حرفهای ما در باره مردمانی است که اهل ایران زمین اند با ویژگیهای مثال زدنی از قومیت های گوناگون و عشایر مختلف و فرهنگ و آداب و سخن و خلق و خوی و عواطفی خاص فلات ایران .
ایرانی نرمتر از موم و تیزتر از شمشیر است .
اگر نیم نگاهی از یکصد سال پیش تاکنون داشته باشیم دولت ۱۰ وزارتخانه تاسیس کرده است :
وزارت جنگ . وزارت داخله . وزارت خارجه . وزارت مالیه . وزارت علوم و معارف . وزارت عدلیه . وزارت تجارت . وزارت صنایع . وزارت فلاحت . وزارت دربخانه
البته قصد ندارم توضیح واضحات بدهم ایرانی زیرک تاریخ است بااشاره ای مطلب را دنبال می کند و سره را از ناسره تشخیص می دهد.
در حد امکان سعی می کنم خلاصه ای از اهداف اولیه وزارتخانه ها را از نگاه دیروزیها بنگارم و انتظاری که از امرزویهاست بنویسم با توشه و توان مختصری که دارم و مددی که شما در تکمیل نوشتارم خواهید فرمود. می خواهم نگاهی از درون داشته باشم و انگیزه های کارمندان و کارکنان را بازبینی کنم همان طور که معتقدم امروز محتاج بازشناسی انقلاب اسلامی با نگاهی از درون هستیم نه خوش بینانه و نه بدبینانه بلکه واقع بینانه . تا بحث تاریخ در کلاس جامعه گیراتر شود و مایه عبرت و تفکر و تعقل و تکلم صاحب منصبان گردد.
الف ) منصب و مواجب و القاب .
در ازای خدمت دولت نوکر را به مرور ایام و به موجب حسن اقدام به اختلاف درجه و رتبه ممتاز نماید و در هر مقامی به اندازه متنعم و سرافراز گرداند. مواجب مقدم بر القاب و مناصب است چه هر یک از حواشی و خدمتکاران را وظیفه و مستمری مقرر است لیکن به هر کس در ازای هر خدمت القاب و منصب نتوان داد و باز القاب بر مناصب مقدم .
چه مکاسب بالطبع مشتمل بر القاب است لیکن مناصب موقوف بر خدمت کافی و زحمت وافی است .
مواجب اجرت تن است و مناصب قیمت جان .
اگر معنی جهاد و شان مناصب محفوظ ماند به ده نفر دفع صد توان کرد. این خود بر خرد میزان عیان است .
ب ) حدود نوکران (کارمندان و کارگزاران دولت )
اول شرط نوکری علم است و عمل که بر نادان تکلیف جهل است و ناآزموده را ارتکاب خطا سهل .
لهذا باید نوکر مسئول از بدو شباب به کسب آداب پرداخته نخست مقدمات و اطلاعات کلیه را آموخته سپس اگر اهل نظام است علوم نظامی و اگر اهل قلم است فنون انشا و اصول قوانین را تحصیل نماید و باز چندی تابع استاد تجربه آموزد تا شایسته خدمت و بایسته نعمت گردد. پیداست که از نادان موظف و از سرهنگ مزلف (زلف دار) چه خدمت آید. آن را قوت و دلیل و برهان به مشت خواهد بود و این در میان مبارزه آخر دشمن را پشت خواهد نمود.
با علم و عمل جزوزه و اخلاق نوکر نیز محل اعتنا و قابل رعایت است که از دزد عالم و فاسق عامل چشم صداقت و امانت نتوان داشت . مختصری آگاهی از وزارتخانه های دهگانه آن روز و بیست و چندگانه امروز ضروریست .
● وزارت درب خانه
سلطنت امری است معظم تا مبنا بر اصول منظم نباشد رفاهیت ملت و آسودگی دولت به حصول نخواهد پیوست . اوقات ملوکانه عزیزتر از آنست که مصروف امور معاشیه گردد. اصول سهام دولت که سلطنت را بذل همت در آن سزاوارتر است ترویج دین خیرالمرسلین و تربیت مسلمین و حفظ امنیت و اقامه معدلت است بر وفق قانون شرع و قواعد عرف به تشکیل ادارات و سختی و مدارات .
از برای انتظام دستگاه سلطنت و آسودگی خاطر پادشاه وزارت درب خانه مقرر است . که بر هر رشته از مهمات معاشیه رئیس بگمارد و ترتیبی که موجب فراغت بال و آسایش خیال شخص سلطنت تواند بود پیش آورد.
اجزای درب خانه باید رتبه خود را نیکو دانسته به مشاغل خویش دل خوش باشند. و در مداخله به ادارات دولتی رغبت نداشته ترقی خود را در خدمات خلوت بدانند به حس ادب و لطف مشرب ممتاز باشند از سرمایه صداقت و پیرایه امانت بهره مند بوده لیلا و نهارا به خدمات خود قیام نموده از نمامی و سعایت تقاعد واجب شمارند.
رعایت حسب و نسب تربیت و ادب در محارم واجب تر است که ایشان نمونه اخلاق و آینه اطوار سلاطین اند. خوی ایشان دلالت بر خوی سلطان کند. اگر احیانا از ایشان ناشایستی صادر شود خلق پندارند که آن پسند شهریار است . غالبا بر مطالب و حالات مواظبت کنند و انتشار اخبار دهند و مفاسد بی شمار بر سو رفتار ایشان مترتب گردد.
نباید گردش در سرای سلطنت جزو مشاغل باشد که جماعتی به مجرد استجازه ورود از تقرب لاف زنند و آن را دستاویز تعدی و اجحاف کنند و گاهی طمع در اثاثه حکام نمایند که در حضور دکر خیری کرده اند و گاهی منت بر متصدیان مهام نهند که فلان شبهه را از خاطر مبارک بیرون آورده اند...
● وزارت علوم و معارف
دولت را در انجام مهام عامه به رجال حاجت نامه است که حوائج جمهور و غوامض امور بی عاملان عادل و مدیران کامل برآورده نشود و حل مشکلات جز به رای معضلات گشای از قوه به فعل نیاید.
هر شخص را پایه ایست و هر کس را مایه ای که قلم دردست محارب عاطل و تیغ دردست محاسب باطل است . غزا را شجاعت باید و عطا را سخاوت . در استعداد هر کس نگریستند و او را به فراخور سرمایه فطرت پیرایه تربیت بخشیدند و بذر لیاقت اشخاص را در زمین عمل و منیت تجربه پرورش دهند تا گل فضایل از خار رذایل ممتاز آید و هر تنی بر حسب پایه سرفراز گردد.
دهقان کامل و باغبان عامل داند که تا زواید غضبان را از گریبان اشجار دور نکنند. زمین را شیار نزنند و مایه خارج در آن داخل نکنند الوان ثمار حاصل نشود و بهره بسیار واصل نگردد.
بر اولیای دولت لازم و منحتم است که تازه نهالان باغستان ملک را هم از کودکی که آیینه ضمیر آدمی روشن است و صور ادب به وجه احسن در آن منقش می افتد در بوستان تربیت پرورش دهند تا به فرصت لیاقت هر کس را معلوم کرده باشند در وقت حاجت به مشاغل مناسب بگمارند و نتیجه سعی خویش بردارند و این خدمت به عهده وزارت علوم و معارف محول است به دو شعبه منقسم : یکی از برای ایقان عقیده و دیگری از برای تعلیم فنون و صنایع پسندیده .
● وزارت داخله
از برای حفظ امنیت و انتظام مملکت دولت باید در هر محلی به فراخور وسعت و اهمیت آنجا اجرای حکومتی مقرر دارد که ناظر بر ادارات دولتی بوده احکام را مجری نمایند و از حال رعیت مطلع بوده حافظ مصالح دولت باشند. اجرای مذکور بر حسب تکلیف مختلفند و از برای سهولت مذاکرات و اتحاد ادارات شعب مختلفه که مشغول این خدمت هستند در تحت ریاست وزارت داخله می باشند.
خوبست مملکت را یا به نسبت مالیات یا به نسبت جمعیت تقسیم کنند و ملاحظه مشرب و زبان را مرعی دارند. به هر حال صلاح مملکت را ملحوظ دارند.
به مصلحت حکام را ممالک ایران : خراسان استرآباد مازندران گیلان آذربایجان خمسه کردستان عربستان عراق فارس و کرمان است .
بعضی شهرها و توابع آنها امروز حکومتی علیحده دارند چون قزوین شاهرود قم کاشان همدان بروجرد دامغان سمنان بندرات و امثال اینها تهران و توابع آن معلوم است در تحت حکومت مخصوص است .
لازمه پیشرفت کار قدرت است و چون اجزای نظمیه در زندگی خلق همه جا همراهند باید موقع شناس مجرب متدین و سالم باشند و الا اسباب هتک آبرو و خسارت خلق خواهند شد. چون سلب اختیار از آنها نتوان کرد. باید سیاسات سخت در تنبیه ایشان قرار داد و باید قبل از اینکه مصدر خدمات نظمیه واقع شوند در ادارات دیگر خاصه نظام خدمت وافی کرده باشند و روسای اداره جد و جهد بلیغ در ملاحظه اطوار ایشان به عمل بیاورند.
اشخاصی را که مستوجب حبس شدند باید در محبس تا اندازه ای که میسر است تربیت کرد اقلا از بدترشدن محفوظ داشت .
دوره گرد و گدا و لاابالی و عرق خور را اداره پلیس تحت الحفظ در محلی به کار به دارد و تا دو سال سرپرستی کند. شاید به راه بیایند و اجازه آن از طرف قضات حاصل می شود. تشخیص مدت آن با وزیر داخله است و مخارج آن از محل خیرات مخصوصا جوانان بی باعث لاابالی را با اهتمامی زیادتر در تحت حفظ آورده در تربیت و انقلاب عقیدت آنها سعی کنند. اطفالی که مصدر شر واقع شوند و ولی آنان ایشان را حفظ نتواند کرد به مکتبی بسپارند که تربیت شوند. اموال اوقاف که امروز تفریط می شوند خوب است دولت به مصرف احیای نفوس از این گونه اشخاص برساند. چند مدرسه را در بلاد مختلفه بخصوص جمع آوری جوان ها و اطفال بی بانی مقدر فرمایند.
● وزارت عدلیه
عدالت آن است که حاکمی مقرر فرمایند که حالات مختلفه را در آن راه نباشد و ترتیبی در کار بیاورند که هیچکس از احکام آن حاکم تجاوز نتواند کرد و آن حاکم قانونی مکتوب مشهور است که تمام خلق آنرا بدانند و حمایت کنند و امروز قانونی انفع از قانون شرع موجود نیست . ایراد مدعی از جهل اوست و اگر جایی نقصی به نظر آید از شرع نیست از تصرف مردم است .
قانون حفظ حقوق و جریان حدود است یا رعایت آداب و اخلاق یا دستورالعمل و تکلیف در مباشرت امور.
از طرف دولت وزارت عدلیه مامور به رسیدگی حقوق خلق است و امروز حاصل عمل آنکه اگر وزارت عدلیه حکمی داد مدعی به محضر مرضی الطرفین رجوع می کند و اگر از آنجا مایوس شد به دیوان خانه عارض می شود.
● وزارت خارجه
وزارت امور خارجه از اهم ادارات دولت است . صلح و جنگ سود و زیان دولت به زبان محاوره با خارجه است به کلمه ای دشمن را دوست توان کرد و به حرفی دوست را دشمن .
وزارت خارجه را کسی شایسته است که تجربه بسیار زبانی گویا و فکری توانا داشته باشد. عادات و قانون مملکت را نیکو داند و از عوائد سایر ملل مطلع بشود تا حقوق ملت را ادا و حفظ تواند کرد. هر جا مقدمات موافق ببیند نتیجه مساعد گیرد هر جا استنباط مخالف نماید به حیل کلامی و لطف اجوبه به موالفت مبدل سازد و همواره در محاوره و مکاتبه هر جا اقتضا کند به ابهام توسل جوید و جای مفرباقی گذارد.
مروج تجارت هر ملکی کنسولهای زیرک کار دانند و اقصی مقصوداز مراوده و مذاکرات با خارجه همین است .
اگر دولت قانون مجری و محکمه و مسلم داشت چه جای آن بود که وکلای خارجه در محاکمات مداخله نمایند. در ایران وزارت خارجه از برای مرافعات محکمه مخصوص دارد و این توهین قانون مملکتی است .
سرپرستی اهل ذمه و احقاق حقوق آنها شعبه ای از شعب اداره خارجه است . صحبت و گفتار و حفظ اسرار عموم نوکر را لازم است خاصه اجزای اداره خارجه را که اقوال و افعال ایشان از ملک به ملک سرایت کند و گوشزد خلق عالم شود.
محل ایران در ربع مسکون قسمی واقع شده است که در نقشه پلتیک اهمیت کلی دارد. اگر رئیس اداره خارجه بصیرت تام و اطلاع کامل از اوضاع عالم داشته باشد و فرصت کار از برای خودش باقی بگذارد.
● وزارت جنگ
عمده در نظام نظم است . نظم حاصل نشود مگر به دقت و مواظبت حفظ مراتب . در تمام دول عموم خلق به خدمت نظامی مکلفند بلااستثنا هرکس از سن هیجده سالگی الی بیست و چهار سالگی باید حاضر شده اگر اهل علم و تحصیل است یک سال و الا سه ساله مشغول خدمت نظامی باشد بعد از سه سال خارج شده تا چند سال درصورت لزوم احضار شده در فوج خدمت می کند.
اهل نظام حق مرافقت با انجمن های پلتیکی ندارند.

محمدحسن اصغرنیا عضو هیات علمی دانشگاه مسئول بنیاد جانبازان هفتم تیر

منبع : روزنامه جمهوری اسلامی