نگاهی تحلیلی به پدیده آموزش الکترونیکی در ایران

امروزه آموزش الکترونیکی به یک صنعت چند میلیارد دلاری با کاربردهای متنوع تبدیل شده است؛ از آموزش علاقمندان به فراگیری یک موضوع خاص علمی یا فنی گرفته تا آموزش حین خدمت کارکنان شرکت های بزرگ چندملیتی که شعب متعددی در نقاط مختلف جهان دارند. آموزش از راه دور شیوه ای است که در سطوح مختلف (دوره های تک درس، اخذ گواهینامه های علمی – فنی – تخصصی ، مدارج دانشگاهی و غیره) به دانشجویان امکان می دهد که تمام یا بخشی از دوره آموزشی را از راه دور (مثلا" در منزل خود ، شهر یا حتی کشوری دیگر) و بدون نیاز به حضور فیزیکی در کلاس درس بگذرانند و درنهایت در صورت موفقیت در آزمون های مربوطه از امتیازاتی مشابه دانشجویان حضوری بهره مند شوند. امروزه بسیاری از مؤسسات آموزش عالی معتبر در سطح جهان، از طریق دوره های آموزشی از راه دور اقدام به اعطای مدارک لیسانس، فوق لیسانس و حتی دکترا می کنند و این مدارک از نظر اعتبار هیچگونه تفاوتی با مدارک اخذ شده در دورهای حضوری ندارند. برخلاف گذشته که دوره های آموزش از راه دور به آموزش مکاتبه ای معروف بود و هیچگونه ارتباط مستقیمی بین دانشجو واستاد و سایر دانشجویان وجود نداشت امروزه با استفاده از امکانات آموزشی جدید مانند شبکه جهانی اینترنت و کلاسهای درس مجازی، غالبا" ارتباط تعاملی میان دانشجو با استاد وهمچنین سایر دانشجویان وجود دارد. شیوه ارزشیابی تحصیلی و آزمون پایانی دوره های آموزش از راه دور نیز درست مانند دوره های حضوری است بنابراین اعتبار مدارک اعطایی در این دوره ها می تواند معادل مدارک دوره های حضوری باشد. امروزه به مدد تکنولوژی پیشرفته و امکاناتی که شبکه جهانی اینترنت در اختیار گذارده، این امکان فراهم آمده است که دانشجویان دوره های آموزش از راه دور بتوانند با شرکت در کلاسهای مجازی ضمن بهره مندی از آموزش زنده توسط اساتید، باسایردانشجویان نیز ارتباط زنده ومستقیم داشته باشند. به این شیوه به اصطلاح Class-Paced گفته می شود. بنابراین، در این گونه کلاسها ایراد برخی منتقدان مبنی بر انزوای افراد و اثرات نامطلوب پرورشی ناشی از عدم ارتباط با سایر دانشجویان شاید چندان موردی نداشته باشد.
البته، نوع دیگر آموزش از راه دور هم وجود دارد که به آن Self-Paced گفته می شود وهر دانشجو در آن به تنهایی و بدون ارتباط با سایر دانشجویان به یادگیری مطالب درسی می پردازد. این شیوه بویژه مناسب افرادی است که به دلایل مختلف امکان حضور به موقع در کلاسهای مجازی را ندارند ویا قادر نیستند که بطور منظم و بر اساس یک برنامه از پیش تعیین شده به مطالعه دروس بپردازند.
کلیه دروس توسط اساتید فن طراحی و تدوین شده اند، اما الزاما" نیازی به حضور تمام وقت و OnLine اساتید وجود ندارد. اما در دوره های گروهی که بصورت کلاسهای درس مجازی برگزار می شود و اصطلاحا" class-paced نامیده می شوند، معمولا" یک استاد بطور زنده و مستقیم و درست مانند کلاسهای درس معمولی با دانشجویان در ارتباط است و آنها را درآموزش مطالب و رفع اشکالات یاری می دهد.
● مزایای استفاده از آموزش الکترونیکی برای سازمانها و مؤسسات
برخی از مهمترین مزایای استفاده از آموزش الکترونیکی برای سازمانها و مؤسسات, به شرح زیر است:
▪ کاهش هزینه ها مهمترین عامل انتخاب آموزش الکترونیکی است. صرفه جویی ناشی از حذف بخشی از هزینه ها از قبیل حقوق اساتید، اجاره محل کلاسهای درس، هزینه مسافرت و رفت و آمد دانشجویان، هزینه اجاره اتاق یا خوابگاه به راحتی قابل اندازه گیری و محاسبه است؛ اما مهمترین عامل و امتیاز شرکتها و سازمانهای بزرگ در استفاده از این شیوه آموزشی، تقلیل زمان دوری از کار کارکنان، هنگام شرکت در دوره های آموزش حین خدمت می باشد.
▪ کاهش زمان آموزش بر اساس برخی تحقیقات انجام شده زمان آموزش نسبت به شیوه های سنتی بین ۴۰ تا ۶۰ درصد کاهش می یابد.
▪ افزایش به کار گیری عملی آموخته ها در این شیوه آموزش بسیار زیاد است بطوریکه تحقیقات انجام شده در این زمینه حاکی از افزایش ۲۵ درصدی به کار گیری عملی آموخته ها نسبت به روش های سنتی است.
▪ اخذ آزمون نهایی دوره های آموزشی و اعطای گواهینامه و مدرک تحصیلی بطور اتوماتیک و بسیار سریع و ارزان ، با استفاده از این شیوه آموزش، این امکان وجود دارد که بطور خودکار پس از اتمام دوره دانشجو را مورد آزمون قرار داد و درصورت قبولی به وی گواهینامه گذراندن دوره یا مدرک تحصیلی اعطا نمود. بنابراین دیگر الزاما" نیازی به صرف وقت و هزینه جهت برگزاری امتحانات حضوری و تصحیح سؤالات امتحانی و . . . نمی باشد.
● مزایای استفاده از آموزش الکترونیکی برای فراگیران
درکنار جذابیت بیشتر، تسریع در یادگیری، و افزایش رفاه فراگیران ، مزایای خاص آموزش الکترونیکی برای فراگیران عبارتند از:
▪ دسترسی آسان و در زمان دلخواه: به فراگیران امکان می دهد که تحصیل خود را در ساعات فراغت و یا در منزل ادامه دهند.
▪ تعیین سرعت پیشرفت دروس به خواست فراگیر: این خصوصیت موجب کاهش اضطراب به دلیل ترس از عقب ماندن از کلاس در فراگیران کُند، و افزایش رضایت از تحصیل در فراگیران تیزهوش تر می شود.
• قابلیت تعاملی: به دلیل امکان تعامل زیاد بین فراگیر و مدرس و همچنین بین هر فراگیر با سایر دانشجویان در این شیوه، انگیزه آنان برای پی گیری مطالب درسی افزایش می یابد.
▪ افزایش اعتماد به نفس: آگاهی از اینکه در این شیوه، مطالب درسی از به روز ترین منابع انتخاب شده اند، موجب افزایش اعتماد به نفس فراگیر می گردد. زیرا وی دیگر از این بابت نگرانی نخواهد داشت که مطالب آموخته شده منسوخ شده باشند و یا متناسب با نیاز روز نباشد.
● منافع آموزش الکترونیکی در ایران
علاوه بر منافع کلی مطرح شده در زمینه آموزش الکترونیکی، با توجه به وضعیت خاص کشور منافع دیگری را می توان برای آن برشمرد. مهمترین آنها عبارتند از:
▪ امکان ارائه آموزش با کیفیت بالا برای علاقمندان فراگیری موضوعات مختلف علمی با توجه به سطح نسبتا" پایین آموزش در بسیاری از دانشگاههای سنتی موجود، علی الخصوص در مناطق دور افتاده.
▪ دسترسی آسان به آموزش عالی برای علاقمندانی که به دلیل ظرفیت پایین پذیرش دانشگاههای کشور امکان ادامه تحصیل ندارند. زیرا در آموزش الکترونیکی و دانشگاههای مجازی تقریبا" چیزی به نام محدودیت ظرفیت پذیرش وجود ندارد.
▪ هزینه بسیار پایین تهیه برنامه های آموزش الکترونیکی در ایران در مقایسه با قیمتهای جهانی: وجود توانایی های بالای تکنیکی در ایران و در عین حال سطح بسیار نازل دستمزد که مهمترین بخش هزینه تمام شده ارائه برنامه های آموزش الکترونیکی را تشکیل می دهد در مقایسه با سطح دستمزدهای جهانی شاید مهمترین مزیت پرداختن به این گونه فعالیت ها در کشور و با رویکرد ورود به بازارهای جهانی باشد.
مشکلات آموزش الکترونیکی برای سازمانها و مؤسسات
علیرغم همه مزایا، آموزش الکترونیکی به دلیل محدودیتهایی که دارد جواب گوی همه نیازهای آموزشی نمی باشد. برخی از این محدودیت ها به شرح زیر است:
▪ هزینه بالای سرمایه گذاری: سرمایه گذاری اولیه برای آموزش الکترونیکی، نسبت به شیوه های سنتی بیشتر است.
▪ محدودیتهای تکنولوژیک: باید دید که آیا سطح تکنولوژی کنونی جوابگوی نیازهای آموزشی مورد نظر هست؟ آیا صرف هزینه بیشتر برای بهبود تکنولوژی آموزشی توجیه پذیر است؟ و آیا درصورت سرمایه گذاری برای ارتقای سطح تکنولوژی نرم افزارهای آموزشی سازگاری کامل بین همه این نرم افزارها و سخت افزارهای موجود وجود خواهد داشت؟
▪ موضوعات درسی نامناسب: برخی صاحب نظران معتقدند که همه موضوعات بصورت الکترونیکی قابل آموزش نیستند؛ هرچند که تعداد این موارد محدود است.
▪ پذیرش فرهنگی: در برخی مناطق جهان، بنا به ساختارهای فرهنگی و باورهای اجتماعی محلی، مردم اصولا" تمایلی به استفاده از کامپیوتر ندارند، چه رسد به آموزش الکترونیکی.
● مشکلات آموزش الکترونیکی برای فراگیران
دلایلی که ممکن است باعث شود آموزش الکترونیکی به اندازه سایر شیوه های آموزشی مورد استقبال قرار نگیرد عبارتند از:
▪ مسائل تکنیکی: بسیاری از افراد فاقد مهارت های تکنیکی لازم برای استفاده از شیوه های آموزش الکترونیکی هستند.
▪ قابلیت تحرک: هرچند شبکه اینترنت و استفاده از کامپیوترهای کیفی و جیبی وحتی تلفن های موبایل به شدت گسترش یافته، اما هنوز هیچ یک از موارد فوق از نظر سهولت حمل ونقل و امکان استفاده در همه جا، قدرت رقابت با کتاب و دفترهای سنتی را ندارند.
▪ کاهش تعاملات فرهنگی و اجتماعی: در آموزش الکترونیکی در مقایسه با شیوه های سنتی و حضوری آموزش، ارتباط رو در رو و چهره به چهره و زنده تقریبا" وجود ندارد. این امر می تواند اثرات منفی هم بر میزان پیشرفت درسی و هم بر رشد شخصیتی فراگیران داشته باشد. البته با پیشرفت مداوم و سریع تکنولوژی، این مشکل مرتب درحال کم رنگ تر شدن است.
● مشکلات آموزش الکترونیکی در ایران
علاوه بر مشکلات کلی مطرح شده در زمینه آموزش الکترونیکی، با توجه به شرایط داخلی مشکلات دیگری نیز در این زمینه وجود دارد. مهمترین مشکلات آموزش الکترونیکی در ایران به شرح زیر است:
▪ پایین بودن سرانه کامپیوترهای شخصی در کشور: متأسفانه هنوز هیچ آمار دقیق و رسمی در مورد تعداد کامپیوترهای خانگی موجود در کشور وجود ندارد. هرچند ظواهر امر حاکی از افزایش روز افزون و بسیار سریع تعداد کامپیوترهای خانگی است، اما هنوز به دلایل مختلف، کامپیوتر شخصی جزء لوازم ضروری منزل در نیامده است. از جمله این دلایل می توان به موارد زیر اشاره نمود: بالا بودن نسبی هزینه تهیه
کامپیوتر، عدم اطلاع از قابلیت های بالقوه آن، پایین بودن تأسف بار سطح سواد کامپیوتر افراد حتی در میان تحصیل کرد گان و اساتید دانشگاه که این وسیله را در بسیاری از موارد در حد وسیله ای تزیینی در دفتر کار یا اسباب بازی در منزل تنزل داده است، برخی نگرش های منفی و بدبینانه فرهنگی نسبت به ورود کامپیوتر و اینترنت به محیط خانه که شاید خود ناشی از پایین بودن سطح سواد کامپیوتری و عدم اطلاع از قابلیت های مفید کامپیوتر باشد.
▪ نرخ پایین دسترسی به شبکه جهانی اینترنت در کشور: نرخ دسترسی به اینترنت در ایران حتی نسبت به کشورهای درحال توسعه مشابه بسیار پایین است. هرچند در این مورد نیز آمار دقیقی موجود نیست، اما بر اساس خوش بینانه ترین برآوردها در کشور تنها حدود دو میلیون نفر به اینترنت دسترسی دارند هر چند که پیش بینی گردیده تا انتهای برنامه پنج ساله سوم این رقم به حدود ۱۵ میلیون کاربر افزایش یابد.
▪ عدم همخوانی امکانات شبکه مخابراتی کشور با استانداردهای روز جهانی: در حال حاضر، شبکه اینترنت تنها منحصر به شهرهای بزرگ و برخی شهرهای متوسط است به گونه ای که بنا بر آمارهای موجود تنها۱۲۰ شهر کشور از امکانات این شبکه بهره مندند، هرچند که بنا ب پیش بینی های صورت گرفته این تعداد تا انتهای سال ۱۳۸۳ به ۲۰۰ و در پایان برنامه پنج ساله سوم به ۳۰۰ شهر افزایش خواهد یافت. درنتیجه حدود نیمی از ساکنان کشور در مناطقی زندگی می کنند که اصولا" امکان اتصال به اینترنت وجود ندارد. از این گذشته، حتی در مناطقی که امکان اتصال وجود دارد، به دلیل پهنای کم باند، و استفاده از سیم های مسی فرسوده در شبکه مخابراتی، سرعت انتقال داده ها بسیار پایین است.
▪ عدم حمایت از مالکیت معنوی: شاید یکی از مهمترین عوامل عقب ماندگی فعالیتهای فرهنگی در کشور نسبت به سایر نقاط جهان، عدم رعایت حقوق مؤلف است. متأسفانه تهیه کپی های غیر مجاز از آثار فرهنگی در کشور خود تبدیل به فرهنگ شده است. با توجه به هزینه بسیار زیاد تهیه مطالب اصیل علمی مناسب برای ارائه در دوره های آموزش الکترونیکی، این مسئله همه ارائه دهندگان بالقوه خدمات آموزش الکترونیکی را تهدید می کند.
▪ عدم تأیید مدارک اعطایی مؤسسات آموزش از راه دور داخلی و خارجی توسط وزارت علوم، تحقیقات و فن آوری: در حال حاضر مدرک اعطایی هیچ یک از مؤسسات آموزش از راه دور داخلی یا خارجی مورد تأیید وزارت علوم، تحقیقات و فن آوری نیست. هرچند انتظار می رود در آینده نزدیک این مانع برطرف شود، اما تا آن زمان این مسئله خود عامل محدود کننده بسیار مؤثری در استقبال از برنامه های آموزش الکترونیکی در کشور خواهد بود.
ز طرف دیگر وزن و نسبت مزایا و معایب استفاده از آموزش الکترونیکی بسته به اهداف برنامه آموزشی، مخاطبین، زیرساخت های تکنولوژیک سازمان ارائه دهنده و حتی باورهای فرهنگی و اجتماعی متفاوت است. اما جای هیچ بحثی نیست که این شیوه آموزش به سرعت در حال گسترش است و بیشتر صاحب نظران معتقدند که مزیت های چشمگیر این شیوه، تضمین کننده نقش رو به گسترش آن در استراتژی های آموزشی است.

سعید هداوند - شرکت صنایع الکترونیک ایران

منبع : پایگاه اطلاع رسانی مدیران ایران