رابطهٔ انتظار و بهداشت روانی

مفهوم انتظار ـ به ویژه انتظار ظهور حضرت امام مهدی(عج) ـ در چارچوب مهدویت و امامت معنا می‌یابد و جدا از مجموعهٔ باورهای اسلامی نیست. اعتقاد به مهدویت و انتظار، در رأس هرم اعتقادی شیعه قرار گرفته است. بنابراین، رابطهٔ انتظار و بهداشت روان، مبتنی بر ارتباط دین و باورهای دینی با بهداشت روان است. باورهای دینی از راه‌های تغذیهٔ روحی، تفسیر معنای زندگی، ایجاد حسّ انسجام، تخلیهٔ هیجانی و ...، زمینه‌های آرامش و بهداشت روانی را فراهم می‌کند.
در این مقاله برآنیم تا از «ارتباط انتظار و ابعاد روان‌شناختی آن با بهداشت روان» بحث کنیم؛ موضوعی که در درون مفهوم کلی بهداشت جای می‌گیرد و ناظر بر توانایی کامل برای ایفای نقش‌های اجتماعی، روانی و جسمی است.
از لحاظ روان‌شناختی، انتظار امام معصوم(ع) حالت‌های زیر را در انسان پدید می‌آورد:
۱) امید
انتظار نور سپید، بارقهٔ امید را در دل انسان زنده می‌کند:
و أشرقت الأرض بنور ربّها.۱
و زمین ‍[در آن روز] به نور پروردگارش روشن می‌شود....
امام علی(ع) فرمود:
مردم! در واپسین حرکت تاریخ و آخرالزمان، بزرگ‌مردی از فرزندانم ظهور می‌کند. هنگامی که پرچمش به اهتزاز درآید، شرق و غرب جهان را روشن سازد. با ظهورش موجی از شادی و نور، عالم‌گستر می‌گردد.۲
امیدواری در جایی است که امکان نومیدی وجود دارد و یا می‌تواند پدیدار شود. امید، معطوف به نجات است و خروج از ظلمات، مرض، جدایی، غربت یا بندگی را شامل می‌شود. امید، توکل به غلبهٔ نهایی حق و عشق الهی است. امیدواری، موجب جلوگیری از یأس و سرخوردگی می‌شود.
امید بیشتر در بعد شناختی انسان مؤثّر است و در سه محور اهداف، بینش و تفکّر نمایان می‌گردد:
۱ ـ ۱) اهداف:
مسیر حرکت انسان را اهدافش مشخّص می‌کند. امید در زندگی انسان، موجب می‌شود تا بتواند برای خود اهدافی را در نظر بگیرد. انسان منتظر، با امید به ظهور نور و عدالت ـ در حقیقت ـ
اهداف کلان زندگی خود و جامعه را، با رویکرد به نصرت الهی۳ پیروزی و بهروزی و غلبه حق بر باطل۴، گسترش عدالت: «یملأ الله الأرض به قسطاً و عدلاً کما ملئت ظلماً و جوراً.»۵ و بالاخره فراگیری هدایت، لطف و رحمت۶ مشخّص می‌کند.
۲ ـ ۱) بینش:
پس از تعیین اهداف کلان، امیدواری، به انسان بینشی عطا می‌کند که در مسیر خود بن‌بستی نمی‌بیند و همواره با خلاقیت و نوآوری راه‌های نوینی را آزمون می‌کند.
امام سجاد(ع) فرمود:
انتظار ظهور حضرت امام مهدی(عج) از بزرگ‌ترین گشایش‌ها است. امید، همیشه دریچه‌های جدیدی به روی انسان می‌گشاید.۷
۳ ـ ۱) تفکّر:
در مرحلهٔ سوم، برای رسیدن به اهداف درازمدت (کلان) و کوتاه‌مدت (خرد) نیازمند برنامه‌ریزی و طراحی عملیاتی هستیم تا بتوانیم از امکانات و سرمایه‌های موجود به نحو بهینه استفاده کنیم و گام به گام به مقصود نزدیک شویم. امید در این مرحله نیز، موجب می‌شود که افکار خود را در راستای اهداف موردنظر تمرکز بخشیم و برنامه‌ریزی مطلوبی داشته باشیم.
۲) آمادگی
انتظار، آمادگی برای استقبال و همراهی منتظر را می‌طلبد و بدون آن به بار نمی‌نشیند. بنابراین باید در مسابقهٔ آمادگی و سبقت‌جویی۸ که در ابعاد عملی، صبر، پارسایی و نظامی، نمایان می‌شود شرکت جست.
۱ ـ ۲) صبر:
آمادگی برای انتظار، به این معنا است که توانایی و بردباری بر تأخیرها و شکیبایی بر مشکلات ناشی از غیبت را داشته باشیم.
خداوند متعال می‌فرماید:
و لنبلونّکم بشیءٍ من الخوف و الجوع و نقصٍ من الأموال و الأنفس و الثمّرات و بشّر الصابرین.۹
قطعاً همهٔ شما را با چیزی از ترس، گرسنگی و کاهش در مال‌ها و جان‌ها و میوه‌ها آزمایش می‌کنیم، و بشارت‌ده به استقامت‌کنندگان.
صبر، بر امتحان و بلاهای سخت، ترس، گرسنگی و فقدان عزیزان ـ به ویژه بر مشکلات زمان غیبت و نزدیک ظهور ـ تفسیر شده۱۰ و استقامت در این مشکلات، شرط آمادگی برای انتظار تا ظهور است.
۲ ـ ۲) پارسایی:
شرط دوم آمادگی، ایجاد تمهیدات اخلاقی و شایستگی‌های فردی برای همراهی حضرت است. در حقیقت، معنای انتظار و آمادگی برای ظهور، این است که انسان خود را از هرگونه قید و بند (درونی و بیرونی) آزاد سازد و سبک‌بار و سبک‌بال آمادهٔ حرکت باشد و این امر، مستلزم پارسایی، زهد و تقوا است و شایستگی در پرتو عمل صالح می‌خواهد.
امام صادق(ع) فرمود:
برای صاحب‌الامر، غیبتی طولانی است. در این دوران، هرکس باید تقوا پیشه سازد و به دین خود چنگ زند.۱۱
هم‌چنین می‌فرماید:
هرکس دوست دارد، در شمار اصحاب حضرت قائم باشد، باید منتظر باشد و پارسایی پیشه سازد و به اخلاق نیکو رفتار کند.۱۲
آیات سورهٔ عصر نیز دربارهٔ حضرت امام مهدی(ع) تأویل شده است.۱۳
۳ ـ ۲) نظامی:
بعد سوم از آمادگی، ایجاد آمادگی‌های جسمانی و فراهم آوردن ابزار و وسایل مناسب (ساز و برگ نظامی) برای مبارزه و تقابل با دشمنان است.
امام کاظم(ع) فرمود:
هر کس اسبی را به انتظار امر ما نگاه دارد و به سبب آن، دشمنان ما را خشمگین سازد، در حالی که منسوب به ما است؛ خداوند روزی‌اش را فراخ گرداند و به او شرح صدر عطا کند و او را به آرزویش برساند و در رسیدن به خواسته‌هایش یاری کند۱۴.
اسب ـ احتمالاً ـ به عنوان تمثیلی از تمهیدات نظامی متناسب است که باید در هر زمان ـ مطابق با شرایط و مقتضیات ـ فراهم گردد.
۳) اشتیاق
ابعاد عاطفی انتظار که در حقیقت نقطهٔ اوج انتظار و گرمی و حرارت آن به شمار می‌آید، اشتیاق است. منتظر کسی است که چون خاکِ تشنه نیازمند آب است:
قل أرأیتم إن أصبح ماؤکم غوراً فمن یأتیکم بماءٍ معین.۱۵
بگو: به من خبر دهید، اگر آب‌های [سرزمین] شما در زمین فرو رود، چه کسی می‌تواند آب جاری و گوارا در دسترس شما قرار دهد.
این احساسات و عواطف در ابعاد زیر تجلی می‌یابد:
۱ ـ ۳) محبت:
امام رضا(ع) فرمود:
امام همدم و رفیق، پدر و مهربان... است.۱۶
جانم فدای تو ای ناپیدایی که از ما بیرون نیست!۱۷
چقدر بر من جانکاه است که مردم را ببینم، اما تو دیده نشوی و هیچ‌گونه صدا و سخنی از تو نشنوم.۱۸
۲ ـ ۳) شور طلب:
منتظر، کسی است که به دنبال یار می‌گردد و با شور و شوق همه جا را در طلبش جست‌و‌جو می‌کند:
ای کاش می‌دانستم در چه جایی منزل گرفته‌ای و چه سرزمین و مکانی تو را در بر گرفته است! آیا در کوه رضوی هستی و یا در جای دیگر و یا در ذی‌طوی هستی....۱۹
کسی که گم شده‌ای دارد و مدعی عشق و محبت است، آیا از او پذیرفته است که هیچ‌گاه در طلب گم‌شده‌اش بر نیامده باشد؟
۳ ـ ۳) چشم به راه بودن:
منتظر واقعی کسی است که برای رسیدن یار، لحظه‌شماری می‌کند؛ یعنی به او عشق می‌ورزد، با او سخن می‌گوید و با چشم‌های نگران و رمق‌دیده، به دوردست می‌نگرد که شاید او را ببیند و بیابد:
سلام بر تو آن‌گاه که می‌ایستی، سلام بر تو آن‌گاه که می‌نشینی، سلام بر تو هنگامی که قرآن می‌خوانی و بیان می‌کنی، آن‌گاه که نماز می‌گزاری و قنوت می‌بندی، سلام بر تو چون به رکوع می‌روی و سجده می‌کنی. یعنی در همهٔ احوال دلم با تو و چشمم به راه تو است.۲۰
امام صادق(ع) فرمود:
هر کس دوست دارد در شمار اصحاب حضرت باشد، باید چشم به راه باشد و پارسایی پیشه سازد۲۱.
با نگاهی گذرا به محور اول (امید) نقش مؤثر انتظار بر بهداشت روان؛ از جمله ضوابط تشخیص افسردگی بر اساس «dsm۴»۲۲ روشن می‌گردد.
وجود افسردگی خُلقی در تمام روز و بیشتر اوقات، مشکلات تمرکز ذهنی یا تصمیم‌گیری، احساس ناامیدی، کاهش مشخص رغبت یا لذت در تمام یا تقریباً همه فعالیت‌ها از آن جمله‌اند.
بدیهی است، این علایم در تقابل جدی با امیدواری و داشتن اهداف روشن، بینش مثبت و تفکر در جهت برنامه‌ریزی است؛ به عبارت دیگر، انتظار ـ به ویژه مؤلفهٔ امیدواری آن ـ یک شیوهٔ پیش‌گیرانه برای بیماری‌های روانی حاد، مثل افسردگی است و از این جهت، می‌تواند زمینه‌ساز بهداشت روان باشد.
افزون بر این، مروری بر روان‌شناسی موفقیت ـ که در حقیقت همان مرتبهٔ ارتقا در بهداشت روان است ـ معلوم می‌سازد که از مهم‌ترین ارکان آن، داشتن بینش مثبت، اهداف بلند و متعالی و نیز برنامه‌ای برای رسیدن به آن‌ها است، مهم‌تر از این‌ها، تصحیح و تنظیم فکر و باورها برای رسیدن به اهداف و آرزوهای موردنظر است.۲۳
به طور کلی، در مواجهه با مسائل زندگی و رسیدن به موفقیت ـ به ویژه در مشکلات ـ به دو دسته از عوامل نیازمندیم:
نخست، فراهم آمدن اسباب طبیعی؛ دوم، شرایط روانی خاصی که بتوانیم با مسائل بهتر روبه‌رو شویم که معمولاً به اولیای الهی فراهم می‌گردد. گاهی سستیِ اراده، ترس، غم، اضطراب و عدم اشراف کامل بر موقعیت باعث می‌شود که نتوانیم از راه‌حل‌های ممکن به شکل مطلوب بهره ببریم. توسل و توکل، باعث تقویت اراده و عدم تأثیر عوامل مخلّ روانی می‌شود.۲۴
بنابراین، انتظار در ابعاد عاطفی آن؛ یعنی اشتیاق، محبت، شورِ طلب و چشم به راه بودن که همگی مستلزم نوعی توسل و رابطهٔ قلبی با حضرت است، به ویژه بر بهداشت روان به معنای پیش‌گیری اولیه و ممانعت از بیماری‌ها و ارتقای توان‌مندی‌ها در مقابله با استرس‌ها و اضطراب‌ها نقش مؤثری دارد.
در جمع‌بندی نهایی، نتیجه می‌گیریم: انتظار در محورهای سه گانهٔ امید (شناختی) آمادگی (رفتاری) و اشتیاق (عاطفی) بر بهداشت روان در دو سطح پیش‌گیری اولیه و ارتقای توان‌مندی‌ها مؤثر بوده است. البته جهت آزمون تجربی هر یک از موارد، می‌توان موقعیت‌های عینی مناسبی ترتیب داد و این رابطه را به آزمون گذاشت.

مسعود آذربایجانی
پی‌نوشت‌ها:
٭ برگرفته از: گفتمان مهدویت (سخنرانی‌ها و مقالات گفتمان چهارم)، مؤسسه فرهنگی انتظار نور.
۱. زمر (۳۹) آیهٔ ۶۹: امام صادق(ع) «بنور ربها»را امام الارض.... می‌نامند (تفسیر قمی، ج ۲، ص ۲۵۳).
۲. شیخ صدوق، کمال‌الدین و تمام النعمه، ج ۲،‌ص ۶۵۳، باب ۵۷، ح ۱۷.
۳. یوسف (۱۲) آیهٔ ۱۱۰: حتی اذا استیأس الرّسل و ظنّو انّهم قد کذبوا جاءهم نصرنا فنجی من نّشاء و لا یرد بأسنا عن القوم المجرمین ‍[پیامبران به دعوت خود، و دشمنان آن‌ها به مخالفت خود هم چنان ادامه دادند] تا آن گاه که رسولان مأیوس شدند، و [مردم] گمان کردند که به آنان دروغ گفته شده است؛ در این هنگام، یاری ما به سراغ آن‌ها آمد؛ آنان را که خواستیم نجات یافتند و مجازات و عذاب ما از قوم گنه‌گار بازگردانده نمی‌شود.
۴. اعراف (۷) آیهٔ ۱۲۸: قال موسی لقومه استعینوا بالله و اصبروا انّ الارض لله یورثها من یشاء من عباده و العاقبهٔ للمتقّین. موسی(ع) به قوم خود گفت: از خدا یاری جویید، و استقامت پیشه کنید، که زمین از آنِ خداست، و آن را به هر کس از بندگانش که بخواهد، واگذار می‌کند و سرانجام [نیک] برای پرهیزکاران است.
سورهٔ انبیاء (۲۱)، آیهٔ ۱۰۵: «و لقد کتبنا فی الزّبورمن بعد الذّکر أنّ الارض یرثها عبادی الصّالحون». در «زبور» بعد از ذکر [تورات] نوشتیم: «بندگان شایسته‌ام وارث [حکومت] زمین خواهند شد.»
۵. شیخ صدوق، همان، ج ۱، ص ۳۱۹، باب ۳۱، ح ۲.
۶. سورهٔ طه (۲۰)، آیهٔ ۱۳۵: «قل کلّ متربّص فتربّصوا فستعلمون من اصحاب الصّراط السّوی و مَنِ اهتدی» بگو: همه [ما و شما] در انتظاریم [ما در انتظار وعدهٔ پیروزی، و شما در انتظار شکست ما] حال که چنین است، انتظار بکشید، اما به زودی می‌دانید چه کسی از اصحاب صراط مستقیم و چه کسی هدایت یافته است.
سورهٔ اسراء (۱۷)، آیهٔ ۸ : «عسی ربّکم أن یرحمکم و إن عدتم عدنا و جعلنا جهنّم للکافرین حصیرا». امید است پرودگارتان به شما رحم کند. هرگاه برگردید، ما هم باز می‌گردیم و دزوخ را برای کافران، زندان سختی قرار دادیم.
۷. شیخ طوسی، الغیبه، ص ۴۹. انتظار الفرج من اعظم الفرج
۸. سورهٔ بقره (۲)، آیهٔ ۱۴۸: «و لکلّ وجههٌ هو مولّیها فاستبقوا الخیرات أین ما تکونوا یأت بکم اللّه جمیعاً انّ الله علی کلّ شیءٍ قدیر». هر طایفه‌ای قبله‌ای دارد که خداوند آن را تعیین کرده است؛[بنابراین، زیاد دربارهٔ قبله گفت‌و گو نکنید و به جای آن] در نیکی‌ها و اعمال خیر، بر یکدیگر سبقت جویید. هر جا باشید، خداوند همه شما را [برای پاداش و کیفر در برابر اعمال نیک و بد، در روز رستاخیز] حاضر می‌کند، زیرا او بر هر کاری تواناست.
۹. سورهٔ بقره (۲)، آیهٔ ۱۵۵.
۱۰. شیخ صدوق، همان، ج ۶ ، ص ۳۴۶، باب ۱، ح ۵: ق « قال الامام الصادق(ع): انّ لصاحب هذاالامر غیبهًٔ فلیتق الله عبد ولیتمسّک بدینه».
۱۱. نعمانی، محمدبن ابراهیم، الغیبه، ص ۲۵۰، باب ۱۴، ح ۵.
۱۲. همان، ص ۲۰۰، باب ۱۱، ح ۱۶: قال الامام الصادق(ع): من سرّ أن یکون من أصحاب القائم فلینتظر ولیعمل بالورع و محاسن الاخلاق.
۱۳. سورهٔ‌عصر (۱۰۳)، آیه ۳ (شیخ صدوق، همان، ج ۲، ص ۶۵۶، باب ۵۸، ح ۱). امام صادق(ع) آیهٔ: إلاّ الذین آمنوا... را به آیاتنا، .. و عملوا الصالحات.... را به «مواسات‌الاخوان»، ... و تواصوا بالحق.... را به «الامامه» و... و تواصوا بالصبر را به «فی‌الفتره» تأویل کرده است.
۱۴.شیخ کلینی، کافی، ج ۶، ص ۵۳۵، ح ۱، کتاب الدواجن: قال الامام الکاظم(ع):... من ارتبط دابّهٔ متوقّعاً به أمرنا و یغیظ به عدوّنا و هو منسوب الینا ادرالله رزقه و شرح صدره و بلغه أمله و کان عوناً علی حوائجه.
۱۵. سورهٔ ملک (۶۷)، آیهٔ ۳۰.
۱۶. شیخ کلینی، کافی، ج ۱، ص ۱۹۸، ح ۱. ألأنیس الرفیق و الوالد الشفیق و الأخ الشفیق...
۱۷. سید بن طاووس، اقبال الاعمال، ص ۲۹۸، مفاتیح الجنان، دعای ندبه. بنفسی أنت من مغیب لم یخل منا...
شیخ طبرسی، الاحتجاج،‌ ج ۲، ص ۴۹۲، مفاتیح الجنان، زیارت آل یاسین.
۱۸. عزیز علی أن أری الخلق و لا تری و لا أسمع لک حسیساً و لا نجوی
۱۹. لیت شعری أین استقرت بک النوی بل أی أرض تقلک أو ثری أبرضوی أم غیرها أم ذی طوی...
۲۰. السلام علیک حین تقوم السلام علیک حین تقعد السلام علیک حین تقرء و تبین السلام علیک حین تصلی و تقنت السلام علیک حین ترکع و تسجد....
۲۱. محمدبن ابراهیم نعمانی، همان، ص ۲۰۰، باب ۱۱، ح ۱۶.
۲۲. پریرخ دادستان، روان‌شناسی مرضی تحولی، ج۱، ص ۲۹۲ ـ‌ ۲۹۸؛ نصرت‌الله پور افکاری، طبقه‌بندی اختلافات روانی، ص ۱۴۱.
۲۳. ر.ک:‌ آزمندیان، علیرضا، تکنولوژی فکر.
۲۴. ام. دیماتئو، رابین، روان‌شناسی سلامت، ج ۲، ترجمهٔ سید مهدی موسوی اصل و دیگران، ص ۷۶۲ ـ ۷۵۹.

منبع : ماهنامه موعود