راه‌کارهای عملی بر حل مشکلات آب

”شرکت ما حاضر است برای مشکلات و معضلات آب در خصوص مدیریت مصرف و اتلاف آب در شبکه که شما در میزگردها و مصاحبه‌هایتان مطرح می‌کنید راه‌حل اجرائی و عملی ارائه کند.“ این سخنی بود که آقای عبدالرضا جزایری، مدیرعامل شرکت مهندسین مشاور نشت جوی کبیر (JKL) عنوان کرد.
با این پیش‌زمینه بود که میزگردی را با حضور کارشناسان این شرکت و آقای خسرو رفیعی مدیرمسئول نشریه تدارک دیدیم. آقای جزایری در مقدمه از اجراء طرح‌ها و تکنولوژی‌های جدید در شهری مثل اهواز خبر داد و مهندس احمد هاشمی کارشناس بازرگانی شرکت در خصوص اقتصاد آب و مدیریت مصرف سخن گفت. مهندس جوان شرکت، آقای سعید گودرزی کارشناس فنی هم توضیحاتی جهت معرفی سیستم‌ها و تجهیزات جدید ارائه کرد.
تجربه ارزشمند این شرکت، ما را بر آن داشت تا به‌صورت ویژه‌ای به شرح و توضیح عملکرد آنها بپردازیم.
آقای جزایری اعلام نمودند، می‌خواهیم تجربیات موفق کشور آلمان را در ایران پیاده کنیم و ما هم امیدواریم با انعکاس این اخبار زمینه جاری شدن تکنولوژی‌های جدید در صنعت آب را فراهم آوریم.
▪ جزایری
ما برای اطلاعاتی که می‌خواهیم در این نشست مطرح کنیم حدود ۱۰۰۰ ساعت کارشناسی وقت گذاشته‌ایم و در این فرصت با چهار سازمان بزرگ خدمات شهری آلمان مانند مونیخ، ممینگن، اسن و آکسبورگ آلمان در ارتباط بوده‌ایم. این چهار شرکت متعهد شده‌اند، تمام تجربیات سالیان گذشته خود را از لحاظ نرم‌افزاری، مستندسازی اطلاعات لحظه‌ای مصرف، تکنیک‌های امور مشترکین و کنترل online خدمات شهری همچون آب، برق و گاز به ما منتقل کنند. مسئول انرژی سازمان خدمات شهری مونیخ پروسه‌ای را برای ما تعریف کرده است که براساس آن می‌توانیم از لحظه مصرف مشترک تا لحظه صدور قبض، بر این چرخه کنترل داشته باشیم. خدمات شهری آکسبورگ سیستمی را پیشنهاد داده است که منطبق بر مبحث اقتصاد آب است. ما با دست پر وارد عرصه عمل شده‌ایم و نیمی از بزرگ‌ترین سازندگان کنتورهای آلمان و شرکت‌های سازنده دستگاه انتقال لحظه‌ای اطلاعات با ما ارتباط برقرار کرده‌اند تا این فن‌آوری‌ها به ایران منتقل شوند. ما آماده‌ایم مذاکرات خود را با این شرکت‌های خارجی به میدان عمل منتقل کنیم و راه‌کارهای آن را به‌صورت اجرائی ارائه دهیم. هم‌اکنون نیز تعدادی پایلوت داریم که این تکنولوژی‌ها در حال اجراء در آنها است که متعاقباً معرفی خواهند شد.
▪ هاشمی:
بحث خود را از چرخه سه‌وجهی تولید، توزیع و مصرف آغاز می‌کنم. تا زمانی‌که از جنبه اقتصادی به آب نگاه نکنیم نمی‌توانیم کاری از پیش ببریم و تمام مطالعاتی هم که انجام می‌دهیم تبدیل به هزینه می‌شوند؛ چون ما برای مطالعه‌ای سرمایه‌گذاری می‌کنیم که نتیجه‌ای از آن به‌دست آوریم ولی وقتی به دیدگاه اولیه یعنی مطالعات میدانی توجهی نداشته باشیم این سرمایه‌گذاری تبدیل به هزینه می‌شود. در کل، صنعت آب شهری ما با درگیری‌های روزمره‌ای مواجه است. اگر شرکت‌های آب و فاضلاب در حال حاضر نمی‌توانند به فکر بهره‌وری و بهینه‌سازی باشند حداقل به‌خود اتکائی بیندیشند و این خود اتکائی در صورتی تحقق می‌یابد که این چرخه تولید ـ توزیع و مصرف توأم با یکدیگر مورد مطالعه دقیق قرار گیرد.
هم‌اکنون بخش آب به دو گونه فعالیت نیاز دارد، یکی حل مشکلات روزمره و دیگری سرمایه‌گذاری در بخش مطالعات پایه. اطلاعاتی که هم‌اکنون در بخش آب در دست داریم آنچنان که باید مستند و دقیق نیستند چون اطمینانی به صحت وسایل سنجش موجود نداریم.
ما با کنترل چرخه سه‌گانه مبتنی بر اطلاعات دقیق می‌توانیم این صنعت را به سود‌آوری سوق دهیم. مشروط بر این‌که برای رسیدن به این نقطه نیازمند داشتن اطلاعات پایه و اساسی شبکه‌ها هستیم و این جزء با تجهیز شبکه به مانیتورینگ دائمی سنجش پارامترهای هیدرولیکی و کیفی امکان‌پذیر نیست.
هم‌اکنون UFW یا آب به حساب نیامده بزرگ‌ترین مشکل شرکت‌های آب و فاضلاب است و این معضل با اجراء یک سیستم مطالعاتی میدانی قابل حل است. کافی است اطلاعات دقیق را با مانیتورینگ پارامترهای هیدرولیکی و دستگاه‌های سنجش دقیق به‌دست آوریم و تجربیاتی همچون تجربه سازمان‌های خدمات شهری آلمان را با آن همراه نمائیم.
▪ رفیعی:
در بحث مدیریت آب باید ابعاد مختلفی بررسی شود که یکی از این موارد هم می‌تواند بحث قیمت آب باشد. در زمانی‌که میرآب‌ها در شهرها مسئولیت آب‌رسانی داشتند یک مترمکعب آب به قیمت ۲۰ تومان فروش می‌رفت. با در نظر گرفتن آن قیمت در آن زمان، حال هر مترمکعب آب باید چقدر باشد؟ پس آب واقعاً از نظر ارزش ریالی بسیار پائین عرضه می‌شود. از طرف دیگر فرهنگ تعارف که در میان ایرانیان رایج است بلای دیگر صنعت آب است. این اصل را نباید فراموش کرد که ما مجاز نیستیم در مسائل اصلی و حیاتی کشور با کسی تعارف داشته باشیم. زمانی بود که هیچ‌کس جرأت نداشت در مورد نشتی آب در شبکه و پرت آن صحبت کند و این امر جزء اطلاعات محرمانه بود. بنا به این محرمانه بودن، هیچ شرکت خصوصی اجازه ورود و فعالیت در شرکت‌های آب و فاضلاب را نداشت. تا اینکه به‌تدریج مسئله اتلاف آب در شبکه، در مطبوعات کشور جان گرفت در ابتدا مطبوعات ادعا کردند که ۹۰ درصد آب وارد شده به شبکه هدر می‌رود. با چنین ادعای بزرگی بود که مسئولان بالاخره قبول کردند که بین ۱۵ تا ۳۰ درصد آب شبکه، پرت می‌شود. حتی دیده شده شرکت‌های آب و فاضلاب میزان دقیق مصرف آب را به سازمان آب اعلام نمی‌کنند، تا میزان پرداخت هم سلیقه‌ای باشد. بنابراین می‌بینیم ساختارهای مدیریت منابع ما نیز دچار مشکل است، در حالی‌که آب جزء استراتژیک‌ترین و پایه‌ای ترین نیازهای زندگی شهری است. وقتی مسئولین این‌گونه با مسئله آب برخورد می‌کنند بالطبع مردم هم نگرش و عملکرد مناسبی را نخواهند داشت. بنابراین وقتی مردم ارزش واقعی آب را نمی‌دانند و بر آن باور ندارند باید رسالت دیگر ما ارائه و نمایاندن این ارزش به مردم باشد.
▪ هاشمی:
البته در این مورد باید اشاره کنم که مصرف و قیمت آب باید در سبد خانوار و هزینه نسبی خانواده‌ها محاسبه شود. مثلاً هزینه فروش یک مترمکعب آب در ایران ۷۰ سنت و در اروپا ۲ یورو است. بنابراین قیمت‌گذاری نیز باید بر طبق اصول باشد. متأسفانه در ایران حتی داده‌های دقیقی ندارد از آب ورودی، میزان فروش و هدر رفت نداریم. به‌عنوان مثال در سال ۱۳۷۴ در سمینار ”آب به حساب نیامده“ یزد یکی از مسئولین وقت اظهار داشت که ما مقدار آبی را که به مردم فروخته‌ایم بیشتر از آب تولید شده است، علیرغم اینکه نشت آب فراوانی هم در شبکه داریم این جملات بسیار متأثر کننده بود چرا که یا ابزارهای اندازه‌گیری درست عمل نکرده‌اند و یا اطلاعات تولید آب صحت نداشته است. بنابراین تا وقتی‌که چرخهٔ تولید ـ انتقال ـ مصرف را تحت کنترل و مانیتورینگ دائمی و صحیح خود در نیاوریم، نمی‌توانیم محاسبات منطقی برای قیمت‌گذاری آب داشته باشیم.
▪ جزایری:
در تأیید اظهارات شما، برای نیل به اقتصاد واقعی آب و خود گرانی با دو مقوله مواجه‌ایم. یکی بحث خرید آب و دیگری آب موجود و فروش آن است. یک‌سری مسائل به مصرف‌کننده و بعد از کنتور برمی‌گردد که متأثر از مسائل فرهنگی و اجتماعی است و یک‌سری مسائل به قبل از کنتور یعنی شبکه مرتبط می‌شود که مسلماً سیستم کنترل و مدیریت شبکه را می‌طلبد. در واقع میزان دقیق آب خریداری شده به یک مانیتورینگ فعال از میزان ورودی آب نیاز دارد. حتی میزان موجودی و پرت آن هم با مانیتورینگ دقیق وسائل سنجش امکان‌پذیر است. طبق تجربیات ما، قیمت انرژی در اروپا خیلی گران نیست، اما جایگاه و موقعیت آن ارزشمند است. به‌طوری‌که فرهنگ مصرف بهینه از انرژی در اروپا بسیار قوی و جا افتاده است. در آلمان فدرال هر مترمکعب آب یک یورو و ۶۰ سنت است و بابت هر کنتور به‌طور متوسط هر سه ماهه ۴۵ یورو از هر خانوار هزینه دریافت می‌شود که تقریباً به اندازه قیمت تمام شده در ایران می‌باشد. بر طبق همان ۴۵ یورو مصرف سه ماهه، در پایان سال نیز صورت‌حساب نهائی (سالیانه) برای مشترکین صادر می‌شود و اگر مصرف بهینه داشته باشند به‌عنوان یک اعتبار برای آنها ذخیره می‌شود ما نیز می‌توانیم این سیستم را در ایران پیاده کنیم (اما نگاه ما به آب با آنها متفاوت است).
بنابراین در بحث خرید و فروش عرضه واقعی آب نیاز به تکنولوژی مانیتورینگ داریم. برای مثال شهر برلین ۵/۲ میلیون جمعیت دارد و با چنین جمعیتی این شهر فقط یک متولی دارد که اطلاعات لحظه‌ای ورود و مصرف آب را دریافت و تحت نظارت دارد. شهر برلین دارای ۴۴۰ ایستگاه لحظه‌ای فشار و دبی است این شهر به پنج منطقه آب تقسیم شده و هر منطقه ایستگاه خاص خود را دارد و تمام مناطق نیز به یک کنترل مرکزی مرتبط است. به محض افت فشار در یک منطقه، سیستم مرکزی این افت فشار را با تزریق ورودی بیشتر آب جبران می‌کند. برای رسیدن به این نقطه نیاز به تکنولوژی مانیتورینگ دائمی شبکه داریم که اطلاعات رفتار دائمی شبکه را به ما بدهد. برای شروع و قبل از هر چیز باید وضعیت موجود شبکه را شناسائی کنیم که مسلماً نیاز به یک پیمایش و نقشه مناسب داریم. بدین‌وسیله ۲ راه‌کار برای رفع مشکل خواهیم یافت. یکی از آن راه‌کارها مطالعات DMA (ایزوله‌بندی)، تعیین شیرهای مرزی، اعمال مدیریت فشار و نصب ابزارهای هوشمند در نقاط ورودی و کلیدی هر ایزوله است منجر به مانیتورینگ دائم شبکه می‌گردد. دومین راه‌کار تمهیداتی در بخش فروش یعنی تجهیز سیستم مشترکین به مانیتورینگ (قرائت از راه دور) کنتورها است. نصب کنتورهای کلاس C و کلاس B مطلوب حرکت خوبی است در شرکت‌های آبفا در حال انجام است و اگر همین کنتورهای جدید را به سیستم پالس ریدر تجهیزات کنیم می‌توانیم سیستم قرائت از راه دور را هم در کشور راه‌اندازی کنیم تا دقت قرائت بالا برود و میزان واقعی مصرف به‌دست آید. که این امر باعث افزایش درآمد شرکت‌های آب و فاضلاب شده و مشکل مالی این شرکت‌ها را حل می‌نماید. حتی ما می‌توانیم بحث آب، برق و گاز را از یک امور مشترکین، قرائت کنیم. ما از شهر اسن آلمان ایده گرفته و به‌زودی در یکی از پایلوت‌های کشور این امر را تحقق خواهیم بخشید.
در این‌صورت ما در یک قبض می‌توانیم قیمت آب و برق و گاز را به مصرف‌کننده خود اعلام کنیم. به هر حال مشاور نشت جوی کبیر این آمادگی را دارد تا به بروزترین تکنولوژی‌ها در این زمینه مانیتورینگ کنترل شبکه و سیستم‌های قرائت اتوماتیک کنتور را در کشور اجراء کند همان‌گونه که اولین سیستم پیشرفته نشت‌یابی اروپا در ایران را اجراء نمود. در حال حاضر بحث بالانسینگ و مدیریت مصرف را در شهر اهواز و مدیریت هوشمند فشار در مشهد را در دست اجراء داریم. البته برای اجراء تمام ایده‌ها و طرح‌های جدید خود به چند پایلوت نیاز داریم و در این راستا ما پیشنهاد می‌کنیم تا در یک سایت (مانند مجتمع مسکونی نسیم در تهران) سه سیستم GSM , PSM و رادیوئی را اجراء کنیم، تا منظری برای دیگران باشد. با این سیستم در عرض یک یا دو سال تمام هزینه‌ها به نقطه سر به‌سر خواهد رسید. ما نیازمند بسترهائی جهت اجراء و عمل هستیم تا با حضور کارشناسان آلمانی و متخصصان داخلی خود، این سایت ملی را اجرائی نمائیم. در این زمینه آقای مهندس گودرزی جزئیات تخصصی این فن‌آوری‌ها را تشریح می‌نمایند.
▪ گودرزی:
ما در کنار مطالعات، بحث تجهیزات را هم در حوزه کاری خود وارد کرده‌ایم. بخش تجهیزات در دو طیف ارائه می‌شود یکی مانیتورینگ شبکه و دیگری تجهیزات مانیتورینگ مرتبط با امور مشترکین و مصرف‌کنندگان تجاری است. در این مقوله‌ها فشار، جریان، پارامترهای کیفی مانند کلر، PH، سختی آب و درجه حرارت نیز می‌تواند مورد سنجش و کنترل قرار گیرد. در تجهیزاتی که برای مانیتورینگ استفاده می‌شود مثلاً فشار، سنسورهای مختلفی وجود دارد که هم در داخل خود دیتالاگرها تعبیه شده و یا به‌صورت جداگانه مورد استفاده قرار می‌گیرند. در مانیتورینگ شبکه سنسورهائی داریم که براساس پارامترهای هیدرولیکی مانند مخازن، چاه‌ها، ورودی و خروجی تصفیه‌خانه‌ها، دبی و فشار به‌صورت محلی و یا قرائت از راه دور مورد استفاده قرار می‌گیرند.
به‌عنوان نمونه در بخش مخزن یا تصفیه‌خانه‌ها می‌توانیم با این ابزارها کنترل دقیقی بر ورودی یا خروجی آنها داشته باشیم. در مبحث دستگاه‌های سنجش مبادی ورودی مخازن و خروجی چاه‌ها در حال حاضر از کنتورهای ساده‌ای استفاده می‌شود که اطمینان زیادی به صحت آنها وجود ندارد و این کنتورها فقط می‌توانند یک عدد را در همان لحظه ارائه دهند. اما دستگاه‌های پیشنهادی ما می‌تواند علاوه بر تحلیل حجم، فشار و جریان و سایر پارامترهای کیفی اطلاعات ثبت شده را نیز مخابره کرده که با این اطلاعات می‌توان آب را تحت کنترل کامل داشت. در داخل مخازن با نصب سطح‌سنج می‌توان آب مخازن را تحت کنترل دائمی قرار داده و از سرریز آنها با اعلام هشدار جلوگیری نمود.
اطلاعاتی که توسط این سنسورها اخذ می‌شوند باید در محلی ثبت شوند. اینجا است که ما انواع دیتالاگرهای (ثبات‌های) پرایم لوگ و DL۰۱ و DL۰۹ را با کانال‌های مختلف توصیه می‌کنیم. اینها دیتالاگرهائی هستند که نه فقط فشار و جریان را بلکه ۳۰ تا ۴۰ پارامتر را در بازه‌های مختلف زمانی ثبت و ارسال می‌کند. بنابراین با نصب یک دستگاه ساده که هزینه پائینی هم دارد می‌توان مانیتورینگ مناسبی از وضعیت هیدرولیکی و کیفی شبکه داشت. فن‌آوری دیگر تجهیزات ارتباطی جهت قرائت از راه دور M-BUS است. این کنتورها برای محدوده‌هائی از یک تا هزاران کنتور طراحی شده‌اند و به‌جای تأمین شبکه به‌خصوص از طریق repeaterهای M-BUS، در محدوده‌های تا ۱۰ کنتور و با یک خروجی (پایانه) عمل می‌کنند.
سیستم قرائت متحرک M-BUS از یک Laptop، یک مدول (Converter) و یک کابل اتصال برای پایانه bus تشکیل شده است و می‌تواند کلیه اطلاعات کنتورهای متصل به سیستم را ثبت نماید. محفظه پایانه BUS می‌تواند در هر جائی در دسترس قرائت‌کننده قرار گیرد.
آسان‌ترین روش اخذ اطلاعات کنتورها، اتصال خروجی کنتور پالسی به واحد شمارنده پالس می‌باشد. که در صورت بروز هرگونه عیب و نقص در پالسر و ردیابی دست‌کاری و نیز ارائه گزارش می‌تواند، به یک سیستم نظارتی مرتبط گردد.
دستگاه PrimeProbe نمونه‌ای از نسل جدید تجهیزات مانیتورینگ جریان و فشار است که به‌صورت سیستمی یک‌پارچه متشکل از سنسور، دیتالاگر و نرم‌افزار کامپیوتری مربوطه (PrimeWorks) در اوائل سال ۲۰۰۱ به بازار عرضه گردیده است این فلومتر مغناطیسی برای استفاده در DMA (ایزوله‌ها) فوق‌العاده مناسب است و می‌تواند بدون قطع لوله و آب به سادگی و با ایجاد یک سوراخ انشعاب و نصب یک شیرفلکه دستی به‌جای شیر انشعاب مورد استفاده قرار گیرد.
از جمله دیگر فن‌‌آوری‌های پیشرفته به دستگاه Micromec اشاره می‌کنیم این دستگاه در یک لحظه قادر است ۷ پارامتر هیدرولیکی و کیفی آب را (از طریق مودم داخلی) به مدیران شبکه (با سیستم SMS یا تلفن) گزارش دهد. Micromec را می‌توان به یک کارخانه سنجش هیدرولیکی و کیفی فعال در ۷ پارامتر تشبیه نمود.
در پایان خاطرنشان می‌سازم که در خصوص انتقال لحظه‌ای اطلاعات کنتورهای حجمی و خانگی نیز چند روش در اروپا مرسوم است که از جمله روش‌ها می‌توان به (رادیوئی با عبور پیمایشگران و خودرو) GSM (سیم‌کارت و ارسال گزارش)، PSTN (از طریق خط تلفن به مودم کامپیوتر در مرکز)، LAN (شبکه محلی)، اینترنت و GPRS (مکان‌یابی جغرافیائی اینترنتی) اشاره نمود. در حال حاضر ۳ روش اول در ایران امکان‌پذیر است. این تجهیزات نمونه‌هائی از فن‌آوری‌های پیشرفته در مانیتورینگ شبکه و مشترکین بود که به شما معرفی نمودیم.
▪ جزایری:
در خاتمه از تمهیدات جدی که از سال گذشته در حوزه معاونت بهره‌برداری و مدیریت مصرف و UFW شرکت مهندسی آب و فاضلاب کشور که زمینه‌های مناسبی را برای محاسبه اطلاعات پایه مبتنی بر انجمن بین‌المللی IWA و سپس اجراء طرح بالانسینگ اب در شرکت‌های آبفا فراهم نموده‌اند قدرددانی می‌نمایم.

منبع : ماهنامه مهرآب