مدیریت منابع آبی ایران؛ دغدغه ها و امیدها

با توجه به بروز پدیده خشکسالی در سال جاری و لزوم بهبود روشهای استفاده از آب و برق و نهادینه نمودن فرهنگ صحیح مصرف حاملهای انرژی، موضوعات بررسی مهمترین اثرات اقتصادی و اجتماعی سیل و خشکسالی و روشهای کمک دولت در کاهش این اثرات و طرح جامع خشکسالی به عنوان حلقه گمشده در برنامه ریزی مدیریت منابع آب ایران به حساب می آید.
پدیده های خشکسالی و سیل از نظر فراوانی، شدت، تداوم و گسترش آنها یکی از فرایندهای مهم در اکثر کشورها و بخصوص کشور ما است. یکی از مهمترین مسایل روز جامعه ما نگرش نو و پایدار به منابع آب و برنامه ریزی آن می باشد، تا بتوانیم پدیده های سیل، خشکسالی و کم آبی را بهتر شناخته و اثرات اقتصادی و اجتماعی و زیست محیطی آن را بررسی نموده و برای مدیریت آن برنامه ریزی اصولی انجام دهیم.
کشور ما دارای اقلیمی خشک تا نیمه خشک، با متوسط بارندگی سالیانه ۲۴۰-۲۲۰ میلیمتر است که تقریباً یک سوم متوسط بارندگی خشکی ها و کمتر از یک سوم بارندگی متوسط کره زمین را دارا می باشد.
علاوه بر نقصان، توزیع نامناسب مکانی و زمانی و بارندگی و شدت بارشها از یک طرف در زمان بارش باعث ایجاد سیلهای مخرب و از طرف دیگر باعث ایجاد کم آبی ها و خشکسالی های متناوب می گردد. این عوامل بدنبال خود تاثیرات اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی گوناگونی را سبب می شود.
شناخت این تاثیرات در تدوین برنامه های دقیق برای کاهش این تاثیرات توسط دولت مفید و موثر خواهد بود. بنظر این مقاله اگر با تلفیق دو برنامه اقدامات ارسالی (مدیریت ریسک) و اقدامات انفعالی (مدیریت بحران) هر دو در قالب یک طرح اقدام ملی مطابق قوانین مصوب شده ملی و جهانی صورت گرفته و به اجرا درآیند می توانند در کاهش تاثیرات سوء متنوع و مختلف سیل و خشکسالی موثر و مفید واقع شوند.
اما «آب» به عنوان منبع حیات از عوامل رشد و توسعه در جوامع بشری می باشد. با نگاهی به تاریخ مشاهده می شود، در جایی که آب وجود داشته زمینه های تمدن فراهم شده است.
مقایسه کشورهای واقع در منطقه معتدله با کشورهای مستقر در نواحی خشک و نیمه خشک زمین نشان می دهد که کمبود آب، به ویژه آب با کیفیت خوب یکی از عوامل مهم بازدارنده توسعه کشاورزی و اقتصادی و اجتماعی در اکثر کشورهای درحال توسعه بخصوص کشورهای واقع شده در کمربند خشک و نیمه خشک وگرم جهان است.
کشور عزیزمان ایران نیز به عنوان یکی از کشورهای واقع در کمربند خشک کره زمین با مشکل کم آبی، خشکسالی های متناوب و نیز سیل های مخرب و ویرانگر مواجه می باشد. رشد فزاینده جمعیت و تخریب های ناشی از آن و نیاز این جمعیت روزافزون به محصولات کشاورزی دامی و محدودیت آب و خاک به عنوان بستر اصلی تولیدات کشاورزی مسئله کم آبی را به گونه ای بسیار جدی فراروی کشورمان قرار داده است.
آمار گویای آن است که میزان آب در کشورما در طول سالیان اخیر بطور مستمر رو به کاهش بوده است بگونه ای که سرانه آب از ۴۰۰۰ تا ۵۰۰۰ مترمکعب در دهه ۳۰ شمسی به حدود ۲۰۰۰ مترمکعب در شرایط حاضر رسیده است و درصورت تداوم روند کنونی به کمتر از ۱۰۰۰ مترمکعب در سال ۱۴۰۰ خواهد رسید. با توجه به توزیع نامناسب زمانی و مکانی بارشها وجود پدیده های سیل و خشکسالی به عنوان زیرمجموعه ای از کم آبی را نباید به یک حادثه غیرمترقبه و موردی تلقی نمود.
به نظر می رسد که ما در مواجهه با پدیده های خشن و مهاجم سیل و خشکسالی منفعل شده و از بکار بستن علم و دانش و تلاش خستگی ناپذیر برای پیشگیری از آن و یا به حداقل رساندن تبعات منفی آن از حرکت ایستاده ایم.
از زاویه تلاشی که دولت برای فعال بودن در رابطه با التیام آلام و دردها و جبران خسارت مردم انجام داده جزء موفق ترین ها بوده و هستیم اما آنچه علیرغم همه این توفیقات می تواند مورد تردید قرارگیرد جامعیت و کفایت آنهاو عدم یک تلاش جدی و همه جانبه برای پیشگیری از این حوادث است. آمار و اطلاعات موجود حاکی ازخسارت بسیار تکان دهنده ای است.
متوسط خسارات ناشی ازسیل زدگی به تاسیسات عمومی و مردمی سالانه ۱۰۰۰ میلیارد ریال است. خسارات ناشی از سیل به منابع زیستی (فرسایش خاک و پوشش گیاهی) به ۳۰۰۰ میلیارد ریال بالغ می گردد، لذا جمع خسارات سیل زدگی به طور متوسط در کشور بالغ بر ۴۰۰۰ میلیارد ریال است.
خشکسالی اگرچه هرسال نمود و بروز وسیع ندارد اما بخشهایی از کشور را می پوشاند. از آنجا که خسارات ناشی از خشکسالی در سالهای شدت آن محسوس است، لذا فقط در مقاطع بحرانی خسارت برآورده و توسط سازمان مدیریت و برنامه ریزی شده است.
بیش از ۸۰۰۰ میلیارد از خسارات مذکور خسارات به مزارع و باغات، مراتع، دام و طیور عشایری کشور بوده است. شدت و حجم خسارات و روند فزاینده آنها به گونه ای است که ایجاب می کند تدابیر موثرتری بخصوص جهت پیشگیری این وقایع به عمل آید.
البته به طور همزمان برای هر مولفه بحران از قبیل ایجاد سیستم های هشداردهنده توسعه بیمه های محصولات کشاورزی، توسعه روشهای استحصال باران برای شرب و تولید از حوزه های شهری حوزه های پشت بام ها و حوزه هایی که خود تولیدی ندارند. همچنین استفاده از روشهای جمع آوری برف در زمستان، استفاده از شبنم و ترویج روشهای جدید بهره برداری از سیلاب ها، توسعه تحقیقات در زمینه انتخاب گونه های گیاهی و معرفی تکنیک های زراعی مناسب با شرایط بحرانی، تهیه راهکارهای مقابله موادغذایی، ترویج صرفه جویی، اعمال مدیریت مصرف، تلاش در جهت پذیرفته شدن تلاش در جهت پذیرفته شدن سیاستهای خشکسالی و سیل درسطح ملی، توجه به تامین آب از منابع جدید و سایر اقداماتی که در متن اصلی و بخش بحث و نتیجه گیری به تفصیل به آنها پرداخته شده است.
● دلایل ایجاد سیل و خشکسالی
توزیع جغرافیایی رودخانه ها، سواحل و همچنین دخالت بشر در توازن طبیعی، افزایش جمعیت، شهرنشینی و اثرات فعالیتهای بشری در طولانی مدت از دلایل وقوع سیل به شمار می روند.
در بررسی های سوابق تاریخی سیل به وقوع ۱۸۹۰ مورد سیل در فواصل سالهای ۱۳۳۱ تا ۱۳۷۰ می رسیم که رشد شتابنده حوادث سیل بصورت ۵ برابر شدن آن در طول چهل سال بروز علل غیرطبیعی و تشدید کننده سیل در کشور را به اثبات می رساند.
تخریب جنگل ها و مراتع و فرسایش خاک جزء مهمترین دلایل بروز سیلابهای غیرطبیعی شناخته شده اند تخریب بیش از دو سوم مراتع و یک دوم از جنگلها و نقش آن در افزایش روان آبهای سطحی معادل ۱۵ تا ۲۰ میلیارد مترمکعب روان آب اضافی و غیرطبیعی در سال برآورد می شود. تعداد حوادث مهم سیل کشور در سال ۱۳۷۰، ۳۰۴ مورد بوده و میزان خسارت مالی در این سال بیش از ۹۰۰ میلیارد ریال برآورد شده است. رشد خسارات مالی سیل بین سالهای ۱۳۳۱- ۱۳۷۰ حدود ۶% و رشد سالانه حوادث طی همین دوره حدود ۴% بوده است.
اما از مهم ترین دلایل ایجاد خشکسالی می توان به عوامل اقلیمی و فعالیت های بشری نظیر افزایش جمعیت و عدم مراقبت و مدیریت صحیح منابع آب و خاک اشاره نمود.
● سوابق خشکسالی
از آنجا که خسارات ناشی از خشکسالی فقط در سالهای شدت آن محسوس است لذا فقط در مقاطع بحرانی خسارات برآورد و بصورت ملی اعلام می گردد. در سال ۱۳۷۸ خسارات ناشی از خشکسالی فقط در بخش کشاورزی ۱۰۰۰۰ میلیارد ریال برآورد و توسط سازمان مدیریت و برنامه ریزی اعلام شده است و این میزان در سال ۱۳۷۹ بیشتر از ۱۲۰۰۰ میلیارد ریال در سال بوده است و این میزان در سال ۱۳۸۰ به رقم ۲۱۰۰۰ میلیارد ریال رسیده است.
اثرات اقتصادی و اجتماعی و زیست محیطی سیل و خشکسالی
۱) اثرات سیل و خشکسالی در هر رفت و تخریب کیفیت آب و تغذیه نامناسب آن.
براساس اطلاعات موجود بحران کم آبی در کشور در ۳۰ سال اخیر بی سابقه بوده است و بیش از ۵۰% از جمعیت ایران از بحران خشکسالی خسارت دیده اند این خطر جدی که اثر آن تا چندین نسل بعدی نیز باقی خواهد ماند. تنها در سال ۷۷ نسبت به دوره مشابه ۳۹% و نسبت به ۳۰ سال گذشته ۲۴% بارش کاهش یافته است.
۲) اثرات سیل و خشکسالی در تخریب پوشش گیاهی و فرسایش خاک و بیابان زایی.
هم اکنون میزان تخریب پوشش جنگل مراتع روزانه به ۱۵۰۰ هکتار رسیده است و میزان فرسایش نیز به ۴ میلیارد تن در سال یعنی ۷.۵ برابر حد مجاز آن در جهان رسیده است.
لازم به تذکر است که با تخریب یک مرتع خوب به مرتع فقیر مقدار سیلاب آن ۳۶ برابر افزایش پیدا می کند و میزان بیابانزایی ناشی از این عوامل سالیانه حدود ۱۶۵۰۰۰۰ هکتار بوده است و در سی ساله اخیر ۳۰% به سطح بیابانها اضافه شده است.
۳) سیل، خشکسالی و تاثیرات اجتماعی و بهداشتی آن.
۴) سیل و خشکسالی و تاثیرات و تلفات دام و محصولات دامی و کشاورزی
این خسارات بگونه ای بوده است که درسال جاری محصولات ۴ میلیون هکتار زمین های دیم و ۲.۷ میلیون هکتار زمینهای آبی و ۱.۱ میلیون هکتار باغات به صفر رسیده است.
همچنین محصول دیم کشور از ۳.۵ میلیون به ۱ میلیون تن و محصول آبی از ۹.۵ میلیون به ۸.۵ میلیون تن کاهش یافته است. افزایش ضایعات موادغذایی از دیگر عوارض دراین بخش است و کلا خسارات وارده به محصولات کشاورزی و باغات حدود ۲۱ هزار میلیارد ریال بوده است.
۵) اثرات سیل و خشکسالی در تاسیسات زیربنایی و رفاهی و تلفات جانی:
تاثیرات سیل و خشکسالی در تاسیسات زیربنایی و رفاهی در بسیاری موارد قابل توجه است که به نمونه هایی از آن اشاره می شود.
● خسارات وارده به امکانات زیربنایی کشاورزی:
الف) تخریب انهار، شبکه های آبیاری و زهکشی، قنوات و سردهنه های آبگیری از رودخانه ها
ب) خسارات وارده به چشمه ها و ایستگاه های پمپاژ
ج) پرشدن سریع مخازن و سدها از رسوبات و کاهش حجم مفید آنها
د) تاخیر در آبیاری اراضی و کاهش تولید و یا از بین رفتن محصول بدلیل نیاز به زمان لازم برای احیاء و تعمیرات انهار و قنوات و چاه ها می باشد.
هـ) خسارات وارده به بخش صنعت: به غیراز خسارات مستقیم به کارخانجات و مواد اولیه آنها خسارات غیرمستقیم بصورت بیکاری کارگران و کاهش تولید و عدم دسترسی به مواد اولیه آشکار می شود.
● نقش کمک دولت در کاهش تاثیرات سوء سیل و خشکسالی
بدنبال تصویب قطعنامه شماره ۳۳۳۷ مجمع سازمان ملل متحد درسال ۱۹۷۴ و عضویت ایران در کنوانسیون بیابان زدایی و تعدیل اثرات خشکسالی، یکی از تعهدات کشورهای عضو تهیه برنامه اقدامات ملی است که توسط برنامه های اقدام منطقه ای و جهانی حمایت می شوند اجرا خواهد شد.
این برنامه ها باید سازگار و متناسب با شرایط و وضعیت محلی باشد. این برنامه محور این معاهده است، درهمین راستا دولت لایحه ای با عنوان جبران و پیشگیری عوارض ناشی از خشکسالی با دو فوریت به مجلس داد که فوریت آن در همان جلسه به تصویب رسید.
دراین لایحه بطور خلاصه بازپرداخت وام های کشاورزی به تعویق می افتد، اعتبارات و تسهیلات جدیدی هم در اختیار کشاورزان قرار می گیرد و ضمناً خسارات وارده به آنان نیز جبران می گردد. علاوه بر آن در استان های شمالی برای مواجهه با خشکسالی و نجات محصول برنج دو کار مهم و ضربتی صورت گرفته، با این توضیح که در گیلان مجوز حفر ۶۴ هزار چاه عمیق و نیمه عمیق صادر شده و در استان مازندران بدستور رئیس جمهور ۱۵ میلیارد مترمکعب از آب سد لار به بخش کشاورزی استان کمک شده است.برای عشایر کشور و نجات احشام آنان نیز وزارت جهاد کشاورزی از طریق دو برنامه کوتاه مدت و بلندمدت عهده ار کمک به آنان شده است. در برنامه کوتاه مدت علاوه بر ۳۰۰.۰۰۰ تن جویی که قرار بود در اختیار عشایر قرار گیرد ۵۰۰.۰۰۰ تن دیگر نیز به آنان تحویل خواهد شد همچنین ۵۰۰.۰۰۰.۰۰۰ تومان برای داروهای دامی و ۲۰۰ میلیون تومان نیز جهت تامین آب عشایر در اختیار آنان قرار خواهد گرفت در طرح بلندمدت نیز اقدامات آبخیزداری و احداث سدهای خاکی و تهیه طرح های مرتعداری پیش بینی شده است.
به طور کلی برنامه های دولتها برای پاسخ به این بلایا متفاوت است ولی می توان آنها را به سه گروه تقسیم نمود:
۱) برنامه ریزی بر روی اثرات قبلی برای کاهش اثرات آتی.
۲) مداخله دولت در اثرات بعدی.
۳) ارائه طرحهای آماده سازی و تهیه برنامه های مقدماتی برای احتمال وقوع.
برخورد علمی با وجود و تاثیرات این بلایای طبیعی:تعدیل اثرات سوء بلایای سیل و خشکسالی بدون برخورد علمی و تخصصی و انجام مدام تحقیقات به خصوص تحقیقات کاربردی به نتایج ثمربخشی نخواهد رسید.

غلام رضا داورپناه

منبع : روزنامه کیهان